Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie(niem.Orden der Brüder vom Deutschen Haus Sankt Mariens in Jerusalem, Deutscher Orden, DO).
Nazwa łacińska
Ordo fratrum domus hospitalis Sanctae Mariae Theutonicorum in Jerusalem
Domy zakonu krzyżackiego w Europie oraz państwo zakonne w Prusach i Inflantach około 1300 rokuKrzyż teutoński, krzyżacki – religijny symbol Zakonu[2]Herb wielkich mistrzów ZakonuKwartnik (rekonstrukcja) –awers z tarczą zakonną wielkiego mistrzaKwartnik (rekonstrukcja) –rewers z zakonnym krzyżem równoramiennymLudy bałtyckie ok. 1200 rokuBitwa na jeziorze Pejpus w 1242 rokuPapieżInnocenty IV poleca dominikanom krakowskim głosić krucjatę do Prus i Liwonii dla wspomożenia zakonu krzyżackiego, dokument z 24 września 1243 rokuPaństwo zakonu krzyżackiego w 1260 rokuZamek w Malborku – widok od strony wschodniejWjazd wielkiego mistrzaSiegfrieda von Feuchtwangen do zamku malborskiego, obraz pędzlaKarla Wilhelma Kolbego (młodszego) z 1825 rokuRozwój państwa zakonu krzyżackiego w latach 1260–1410Bitwa pod Grunwaldem (obraz Jana Matejki)Zamek w KrólewcuPaństwo krzyżackie w Prusach w XV wiekuPaństwo zakonu krzyżackiego w 1466 rokuHerb wielkiego mistrza (księciaKarola Lotaryńskiego) nad bramą pałacu w Bruntalu; należącego do zakonu aż do XX wieku
Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie (łac.Ordo domus Sanctae Mariae Theutonicorum,niem.Orden der Brüder vom Deutschen Haus Sankt Mariens in Jerusalem),potocznie:zakon krzyżacki,zakon niemiecki (niem.Deutscher Orden) – jeden z trzech największych, obokjoannitów itemplariuszy, katolickichzakonów rycerskich, które powstały na falikrucjat w XI i XII wieku. Sprowadzony w 1226 naMazowsze przezKonrada I, by zapewnić obronę posiadłości piastowskich przedPrusami, dokonał ich podboju ichrystianizacji, opanował militarnie obszary późniejszychPrus Wschodnich oraz dzisiejszejŁotwy iEstonii tworząc z tych ziemwłasne państwo[3]. Zakonanektował także niektóre terenyPolski iLitwy.
Rycerze sprawowali władzę i tworzyli kastę wyższą, kapłani spełniali swe posługi w poszczególnych konwentach zakonu, zaś służebnikami byli z reguły podoficerowie składający albo śluby wieczyste, albo okresowe na czas służby. Obok tych trzech grup braci istnieli również półbracia, czyli wszyscy słudzy i dobrodzieje zakonu[6]. Z czasem kategorie sariantów i półbraci połączyły się z sobą[4].
Rycerze nosili biały płaszcz z czarnym krzyżem. Taki płaszcz przysługiwał wyłącznie braciom-rycerzom[5]. Pozostałe grupy nosiły zwykle szary płaszcz, ale zdarzały się też inne kolory, takie jak niebieski i zielony[5].
Państwo zakonu krzyżackiego miało teokratyczną strukturę państwową, na szczycie której stałwielki mistrz, który był wybierany dożywotnio przezkapitułę generalną składającą się z mistrzów krajowych i dalszych wysokich dostojników. Władza wielkiego mistrza była niemal absolutna, aczkolwiek w kluczowych kwestiach politycznych (rozpoczynanie wojny, podpisywanie układów itd.) musiał on uzyskiwać zgodę kapituły. Członkowie kapituły rekrutowali się z ogółu rycerzy, nie byli jednak demokratycznie wybierani, lecz powoływała ich do swojego składu sama kapituła, w miarę powstawania w niej wakatu, zwykle na skutek śmierci jednego z jej członków. Kapituła wybierała najważniejszych dygnitarzy, którzy pełnili funkcję rządu zakonu:
wielki komtur – pełniący funkcję ministra gospodarki i spraw wewnętrznych, zastępca wielkiego mistrza; funkcję tę piastował komtur malborski;
wielki szpitalnik – pełniący funkcję ministra dyplomacji (a teoretycznie zajmujący się działalnością charytatywną zakonu); funkcję tę piastował komtur elbląski;
wielki skarbnik – zajmujący się finansami zakonu;
wielki mincerz – odpowiedzialny za opiekę nad uzbrojeniem, końmi i stanem twierdz;
wielki szafarz – odpowiedzialny za handel; funkcję tę piastował komtur dzierzgoński;
Oprócz tych urzędów, w poszczególnych prowincjach zakonu funkcjonowalimistrzowie krajowi, którzy mieli wokół siebie lokalne kapituły i lokalnych dygnitarzy.
Podporządkowani byli im szeregowi rycerze zakonni. Rycerze ci wywodzili się wyłącznie ze szlacheckich rodzin niemieckojęzycznych. Przy przyjmowaniu zwracano uwagę na ich pochodzenie, natomiast bez znaczenia było ich wcześniejsze życie. Na mocy przywileju papieżaHonoriusza III przyjęcie w poczet zakonu chroniło przed odpowiedzialnością prawną za wcześniejsze czyny we wszystkich państwach chrześcijańskich. Nic więc dziwnego, że członkami zakonu zostawali często szlachetnie urodzeni bandyci. Rycerze byli zaopatrywani w zbroję, konia i pełny rynsztunek rycerski na koszt zakonu. Na zbrojach nosili białe płaszcze z czarnym wąskim krzyżem. Wszystkie wyższe funkcje zakonne mogli pełnić wyłącznie rycerze.Zależna od zakonu była większość ludności chłopskiej i mieszczańskiej.
Na dole hierarchii stali używani do najcięższych prac niewolnicy, którzy pochodzili z ludności podbitej lub zostali porwani w trakcie wojen.
Początki zakonu krzyżackiego to okresIII krucjaty ioblężenia Akki w 1190 roku, w trakcie którego rycerze krzyżowi pochodzenia niemieckiego założyli przy szpitalu zorganizowanym przez mieszczan zBremy iLubeki nieformalne stowarzyszenie, które miało opiekować się rannymi i chorymiNiemcami. Spowodowane było to tym, że wcześniej powstałezakony templariuszy ijoannitów, mimo że powinny opiekować się wszystkimi krzyżowcami, w pierwszej kolejności troszczyły się o swoich krajan. Książę szwabskiFryderyk V przekazał owemu stowarzyszeniu niemiecki szpital przeniesiony zJerozolimy doAkki, wymuszając jednocześnie na jego członkach złożenieślubówczystości. Szpital miał oficjalną nazwę Szpitala Najświętszej Marii Panny przy Domu Niemieckim w Jerozolimie i od jego nazwy powstała też nazwa bractwa szpitalnego, gdy w 1191 papieżKlemens III oficjalnie zatwierdził jego istnienie. Po zdobyciu Akki papież przyznał bractwu rozległe dobra wokół tego miasta i instytucja ta zaczęła szybko powiększać swoje szeregi.
Cesarz rzymskiHenryk VI Hohenstauf postanowił wykorzystać bractwo do swoich celów i nadał mu kolejne ziemie w południowychWłoszech w 1197 roku (szpitale wBarletcie iPalermo), a także wyjednał u papieżaCelestyna III przyznanie bractwu statusu pełnego zakonu rycerskiego, co nastąpiło ok. 1198. Poza przyznaniem nowego statusu papież zwolnił dodatkowo ziemie zakonne oddziesięciny.
Wzór stanowiły dlań wcześniej istniejące zakony joannitów i templariuszy, gromadzące rycerzy z zachodniej i południowej Europy, mające ogromne bogactwa i znaczenie polityczne. Biały płaszcz przekreślony czarnym krzyżem stał się znamieniem wyróżniającym niemieckich rycerzy-mnichów. Po śmierci Henryka VI i niepowodzeniach krucjaty, zakon zaczął przeżywać kryzys.
Ponowny rozpęd zakonowi nadał czwarty z kolei wielki mistrz zakonuHermann von Salza, który drogą cierpliwych działań dyplomatycznych wyjednywał upapieży icesarzy kolejne przywileje i dobra na terenie Włoch, Niemiec iPalestyny, dzięki czemu zakon stał się prawdziwą potęgą ekonomiczną i polityczną, znacznie wyprzedzając joannitów i templariuszy. Dzięki nadaniom cesarzaFryderyka II zakon posiadał liczne dobra naSycylii, posiadłości wBrindisi,Bari, Barletcie,Palermo. W 1212 r.król Armenii podarował zakonowi twierdzę Amudain. W 1219 r. w trakcieV wyprawy krzyżowej zakonnicy mieli znaczący udział woblężeniu Damietty. Sława ich czynów spowodowała wiele nadań w Europie. Konwenty zakonu powstały przy posiadłościach wWenecji,Parmie,Padwie,Bolonii,Friuli. Duże donacje zakon otrzymał też wHesji,Turyngii,Nadrenii iFrankonii. W 1228 r. zakon rozpoczął budowę zamkuMontfort, a w 1229 otrzymał szpital w Jerozolimie. Oprócz licznych nadań w Akce,Antiochii,Sydonie,Trypolisie,Jafie zakon otrzymał też baronię Sydon. Wielki mistrz zyskał też szczególną przychylnośćHonoriusza III, który nadał krzyżakom 113 przywilejów.
Dla Hermanna von Salza było to jednak za mało. Jego ambicją było stworzenie niezależnego państwa zakonnego. Zdawał sobie sprawę, że zdobycze na terenie Palestyny są nietrwałe i starał się znaleźć zakonowi nowe lokum. Najpierw był to południowo-wschodniSiedmiogród, gdzie król węgierskiAndrzej II zaprosił zakon dla obrony swoich wschodnich rubieży przed koczowniczymi plemionamiKumanów. W 1212 (lub 1211[7]) roku król nadał im ziemię Borsa w formie uposażenia (beneficjum). Krzyżacy budowali tam zamki oraz sprowadzali niemieckich osadników. Jeden z nich nazwali Marienburg (dziśFeldioara wRumunii). W 1224 r. Krzyżacy podjęli próbę uwolnienia się spod zależności lennej od króla Węgier i przekazania dzierżawionych dóbr – jako lenno – papiestwu. W 1225 r. zostali za to wygnani przez króla, którego poparł episkopat węgierski[8].
Działalność na ziemi chełmińskiej, michałowskiej i w Prusach
Na początku XIII wieku, w latach 1222–1223 książęta:Władysław Odonic (Wielkopolska),Konrad mazowiecki,Mściwój I (książę gdański),Leszek Biały (książę krakowski) iHenryk Brodaty (książę śląski) prowadzili siłową akcję chrystianizacyjną na terenachPrus. Akcję prowadził teżopat zakonucystersów wŁeknie izakon rycerskibraci dobrzyńskich, powołany w tym celu przez księcia Konrada. Akcje nie przyniosły jednak spodziewanych efektów. Wielkie zaangażowanie w siłową chrystianizację Prus książąt polskich – Konrada mazowieckiego i Henryka Brodatego, inspirowane było przez papieżaHonoriusza III, który chciał założyć w Prusach państwo kościelne. Cel ten chciał osiągnąć z pomocą cystersów i księcia gdańskiego Świętopełka, popierając go w jego dążeniach uniezależnienia się od Polski.
W 1226 Konrad mazowiecki zaprosił[9][a], za namowąJadwigi Śląskiej, zakon na swoje ziemie, przyznając mu w dzierżawęziemię chełmińską orazziemię michałowską. Pomimo tego Konrad zachował całość swoich prerogatyw książęcych. Ziemia chełmińska i michałowska miała stanowić dla zakonu bazę do rozpoczęcia walk z plemionamiPrusów, które zagrażały północnym rubieżom Mazowsza. Jednocześnie zakon jako wykrystalizowana już organizacja rycerska niezależna od biskupa pruskiego Chrystiana stanowił dla tego ostatniego poważną konkurencję. Późniejsze porozumienia Chrystiana z krzyżakami nie oznaczały poddania się tych ostatnich jego woli. Wręcz przeciwnie, zakon z pomocą zwłaszcza legata papieskiegoWilhelma z Modeny podważał stanowisko biskupa pruskiego, aż w końcu udało mu się przejąć kontrolę nad misją w Prusach, Chrystianowi pozostawiając tylko jedno z trzech biskupstw utworzonych na terenie Prus, które miał sobie wybrać (czego nie zdążył już zrobić, gdyż nagle zmarł).
W 1234 r. współpracę Konrada mazowieckiego z krzyżakami zakłócił poważnie najazd zaproszonego przez nich do walki z Prusami margrabiego Miśni Henryka, który napadł na stolicę księstwa mazowieckiego Płock i spalił tamtejszą katedrę. Postawiło to w bardzo niekorzystnym położeniu zakon, który po wcieleniu braci dobrzyńskich nieopatrznie przejął bez zgody Konrada przekazaną tym ostatnim ziemię dobrzyńską. Zaostrzyło to reakcję Konrada, który odebrał zakonowi wszystkie nadane ziemie. Dlatego krzyżacy postarali się u cesarzaFryderyka II, aby wydał im w 1235 roku tzw.„Złotą Bullę” (antydatowaną na 1226 r.), która potwierdzała nadanie Krzyżakom ziemi chełmińskiej oraz michałowskiej, jednak nie jako lenna Konrada mazowieckiego, ale jako suwerennych właścicieli dzielnicy. Złota Bulla dostarczyła argumentów legatowi papieskiemu, które pozwoliły na obronę zakonu w sporze z Konradem mazowieckim. Dzięki temu udało się legatowi papieskiemu – Wilhelmowi z Modeny doprowadzić w dniu 19 października 1235 r. do zawarcia ugody Konrada z władzami zakonu. Zgodnie z jej treścią Konrad powtórnie przekazał krzyżakom ziemię chełmińską, michałowską i okręg nieszawski, natomiast zakon zwrócił Konradowi ziemię dobrzyńską[11].
Sprowadzeni krzyżacy wygrali rywalizację z cystersami o misję w Prusach, a książęta polscy razem z krzyżakami w 1242 r. zawarli układ o podziale Pomorza Gdańskiego i rozpoczęli wojnę zwaną piętnastoletnią, która jednak Polsce nie przyniosła odzyskania wpływów na Pomorzu[12].
Oprócz napływu kolejnych braci, zakon uzyskał także wsparciepapieża – wyprawy przeciw Prusom zyskały rangękrucjat, w których brali udział także polscy książęta. W 1235 r. do Krzyżaków przyłączyli się bracia dobrzyńscy, a w 1237 r.zakon kawalerów mieczowych zawarł z nimi sojusz polityczno-militarny, będący unią tych dwóch zakonów.
Od 1230 do 1249 r. zakon, dzięki stale napływającemu wsparciu i posiłkom przysyłanym przez Fryderyka II, zdołał całkowicie zająć i spacyfikować dawne tereny Prusów aż do rzekiPasłęki (Pomezania, czyliPrusy Górne). System walki Krzyżaków polegał na stopniowym eliminowaniu rozproszonych gniazd oporu Prusów i umacnianiu dopiero co zdobytej władzy terrorem prowadzonym z systemu błyskawicznie budowanych fortyfikacji.
Podbijanie Pomezanii spowodowało wybuchI powstania Prusów, których poparł książę pomorskiŚwiętopełk, wypowiadając wojnę krzyżakom w 1242 r. W związku z porwaniem przez zakonników jego synaMściwoja, książę Świętopełk podpisał pokój na Kowalowym Ostrowie w 1248 r., na mocy którego m.in. utracił na rzecz krzyżaków gródZantyr iPień oraz prawo pobierania od nichcła. Zdecydowało to o klęsce powstania i zmusiło Prusów do podpisania w 1249 r.układu w Dzierzgoniu. Prusowie uznali władzę zwierzchnią zakonu i przenieśli się według jego postanowień za Pasłękę. Świeżo zdobyte tereny zakonne zostały skolonizowane przez chłopów sprowadzanych z Mazowsza, Czech i Niemiec.
Drugi etap podboju Prusów zaczął się po zawartym z nimi w 1249 roku układzie w Dzierzgoniu. Następnie zakon podjął jednorazową kampanię zdobyciaDolnych Prus iSambii, co było możliwe dzięki wsparciu królaCzechOttokara II. Do wczesnych lat 50. XIII w. próby podboju położonej w północnych Prusach Sambii, kończyły się niepowodzeniem, a Sambowie okazali się najtwardszym przeciwnikiem chrześcijańskich najeźdźców. Aby to plemię ostatecznie pokonać, zimą 1254/55 r. została przedsięwzięta krucjata pod wodzą Ottokara II. W jej wyniku krzyżacy zmusili Sambów do poddania się. Przed powrotem do Czech król Ottokar pozostawił darowiznę na założenie zamku nad Pregołą dla strzeżenia zdobyczy, dlatego na cześć tego króla główna siedziba zakonu w Dolnych Prusach została nazwanaKrólewcem[13].
W 1260 r. wybuchło dobrze zorganizowaneII powstanie Prusów pod wodząHerkusa Monte, które niemal zakończyło się sukcesem. Państwo zakonne na początku powstania stanęło na krawędzi przepaści. Jedynie zamki w Królewcu, Elblągu i Bałdze oraz kilka miejscowości w ziemi chełmińskiej zdołały oprzeć się pierwszemu natarciu. W północnych częściach kraju zakon musiał do późnych lat 70. XIII w. walczyć ze zbuntowanymi pruskimi plemionami. Jednak ponowne, szybkie wsparcie cesarza rzymskiego dla zakonu oraz sprawdzona technika budowania twierdz i stosowanie terroru spowodowały, że w 1283 r. powstanie upadło. Przywódca został pojmany przez krzyżaków i powieszony, a sami Prusowie wycięci w pień lub zamienieni w niewolników.
W trakcie walk powstała na terenie Prus świetnie zorganizowana sieć zamków i twierdz, wokół których zaczęły powstawać rolniczo-leśne latyfundia zarządzane przez rycerzy zakonnych.
Już w trakcie zmagań z Prusami dochodziło do starć wojsk zakonnych i litewskich. Po zdławieniu powstania pruskiego nastąpiła eskalacja konfliktu. W latach 1283–1325 krzyżacy 75 razy wtargnęli naŻmudź,Litwę iRuś Czarną. Litwini odpowiedzieli 44 atakami na ziemie zakonu w Prusach iInflantach. W wyniku konfliktu pogranicze żmudzkie uległo wyludnieniu, ale Żmudzi nie udało się krzyżakom zdobyć[14].
„Wiadomo, że trzy krzyże są i o trzech barwach. Różne; tych, co je noszą, też rodzaje trzy: Jest czerwony, ten słusznie zwie się Jezusowym, Albowiem tak Jezusa zabarwił się krwią. Jest biały, odpowiedni zbójcy z prawej strony, Którego zbrodnie kilka odkupiło słów. Jest w końcu czarny, zbója z strony lewej; ten to Zdradziecki Zakon uznał – jak słusznie! – za swój”. Andrzej Krzycki – satyra „Na Zakon Krzyżacki” 1520[15]
W 1308Władysław Łokietek wezwał na pomoc Krzyżaków w celu odparcia ataku Brandenburczyków na Pomorze Gdańskie. Ci pomocy udzielili, ale Pomorza i Gdańska nie opuścili. Po wymordowaniu polskiej załogi w mieście zajęli także kolejne grody pomorskie i odkupili od Brandenburczyków prawa do Pomorza[16].
W związku z tym król w 1319 interweniował u papieża. Proces sprawie zagarnięcia Pomorza odbył się w Brześciu oraz Inowrocławiu i zakończył się 10 lutego 1321[17] wyrokiem, który nakazywał zakonowi krzyżackiemu przekazanie Pomorza i zapłatę 30 000 grzywien królowi polskiemu. Krzyżacy złożyli apelację i sprawa uległa zawieszeniu[18].
Wkrótce zakon sprzymierzył się z księciemJanem Luksemburskim oraz władcą Meklemburgii i w 1327 roku zajął Ziemię Dobrzyńską, a następnie zaatakował Kujawy oraz Wielkopolskę, przeprowadzając wiele łupieżczych najazdów, terroryzując mieszkańców, paląc wsie i mordując ludność. W jednym tylko 1331 roku zakon krzyżacki przeprowadził trzy kampanie wojenne przeciwko Polsce niszcząc między innymi Bydgoszcz, Gniezno, Żnin, Środę, Konin. Wtedy stoczono w 1331 r. nierozstrzygniętąbitwę pod Płowcami, która, mimo że nie zmusiła zakonu do przekazania Pomorza, obaliła mit o niezwyciężonych Krzyżakach. W trakcie kampanii w 1331 roku atakujące od południa wojska Jana Luksemburskiego nie zdołały zdobyć Poznania i zawróciły z powrotem do Czech. Podczas kolejnej kampanii w 1332 roku zakon krzyżacki podbił i okupował trwale Kujawy.
Działania dyplomatyczne Kazimierza Wielkiego rozbijające w czasie zjazdu w Wyszehradzie w 1335 r. sojusz Krzyżaków z Czechami (i pozywając ich przedpolubowny sąd papieski w Warszawie w 1339 r.), chcąc też zająć tereny Rusi Czerwonej doprowadziły do podpisaniapokoju w Kaliszu w 1343 r., w którym zakon zwróciłKujawy i ziemię dobrzyńską, zaś jako „jałmużnę” zatrzymywałPomorze, ziemię chełmińską i michałowską. Pomimo trzech kolejnych wyroków sądu papieskiego, nakazujących przekazanie Pomorza, zakon nie przekazał nigdy dobrowolnie zasądzonych terytoriów.
Pokój w Kaliszu doprowadził do zaprzestania ataków Zakonu na Polskę, który skierował swoją ekspansję przeciwLitwie, zajmując częściowoŻmudź.
W 1386 r. litewski książęJagiełło poślubił polską królowąJadwigę, córkęLudwika Węgierskiego, i przeszedł na chrześcijaństwo. Powstała w ten sposób unia polsko-litewska była potężnym przeciwnikiem dla państwa zakonu krzyżackiego. Zakon krzyżacki nie uznał chrystianizacji Litwy i w dalszym ciągu prowadził swoje krucjaty przeciwko niej. Wielkiemu mistrzowi Konradowi von Jungingen udało się na drodze dyplomacji zagwarantować i rozwinąć silną pozycję Zakonu. Zdobył na zachodzie Nową Marchię (1402 r.) i Żmudź na północy, tworząc lądowe połączenie między posiadłościami Zakonu w Inflantach i Prusach. Z krótkotrwałym zajęciem Gotlandii (1398–1409) państwo zakonu krzyżackiego osiągnęło swoją największą rozległość terytorialną[13].
Jagiełło w czasie rządów jego następcy Ulricha von Jungingen (1407–1410) musiał zmierzyć się ponownie z kwestią okupacji Żmudzi i ciągłymi walkami podjazdowymi na Kujawach i na Litwie prowadzonymi przez zakon. W związku z tym wybuchła tzw.Wielka wojna (1409–1411), której kulminacyjnym momentem byłabitwa pod Grunwaldem.
Wojnę zakończyłpokój w Toruniu (1411), który mimo zwycięskiej kampanii wojskowej, był wymuszony na Jagielle ogólną sytuacją polityczną Polski, gdyż w obronie zakonu stanęła koalicja władców z dynastii Luksemburskiej – Jana, ks. zgorzeleckiego, Wacława, króla Czech oraz króla Węgier Zygmunta. Pokój ten nie przyznał Polsce ani Pomorza Gdańskiego ani ziemi chełmińskiej, zmusił jednak zakon do zaprzestania ataków na Litwę i Polskę. Zakon zaczął od tego czasu tracić na sile, a jego sytuacja ekonomiczna pogorszyła się na skutek blokady wymiany handlowej prowadzonej przez Polskę i Litwę.
Rozwój miastPomorza i Prus uzależniony był od dostępu towarów z Polski, jednak krzyżackie barierycelne i ucisk podatkowy hamował wymianę handlową, w związku z czym zwierzchnictwo Zakonu stawało się dlamieszczan i drobnej szlachty coraz mniej korzystne[19]. W efekcie 6 lutego 1454 wybuchło wewnątrz państwa zakonnego powstanie mieszczan miast pruskich, które wsparł królKazimierz Jagiellończyk. W wyniku tego wybuchła długa i kosztowna wojna prowadzona ze zmiennym powodzeniem przez obie strony, ale w efekcie zwycięska dla Królestwa Polskiego.
Od 1501 wielcy mistrzowie krzyżaccy odmawiali składaniahołdu lennegowładcom Polski, co stało się powodemwojny polsko-krzyżackiej 1519-1521. Po przegranej wojnie, zmuszony przez koneksje rodzinne oraz dla zachowania pokoju wewnętrznego, wielki mistrz zakonuAlbrecht Hohenzollern przeszedł naluteranizm, co położyło kres istnieniu państwa zakonnego. Państwo zarządzane przez Albrechta, mimo że wciąż dość silne militarnie, znalazło się w próżni politycznej, co wykorzystał jego wuj, król polskiZygmunt I Stary i zmusił go dohołdu lennego w 1525, jako wieczystego lennika Królestwa Polskiego.
Inflanty, dzisiejsza Łotwa i Estonia, zostały objęte w posiadanie przez chrześcijańskich najeźdźców już jedną generację wcześniej niż Prusy. Gwoli ochrony kraju ryski biskup Albert (1199–1229) założył składający się z niemieckich rycerzy zakon kawalerów mieczowych (Fratres miliciae Christi de Livonia). Kiedy kawalerowie mieczowi w 1236 r. podczas wyprawy wojennej na Litwę ponieśli druzgocącą klęskę, zakon krzyżacki wykorzystał odpowiedni moment dla dokonania ekspansji na północ. Połączył się w 1237 r. z zakonem kawalerów mieczowych i przejął jego inflanckie posiadłości. Zakon krzyżacki zwiększył więc zdecydowanie zakres swojej władzy i w ten sposób mógł w XIV w. panować prawie nad całym wybrzeżem Bałtyku, od Gdańska po Narwę[13].
W szczytowym momencie swojego rozwojuzakon kawalerów mieczowych liczył do 180 braci-rycerzy. 5 kwietnia 1242 książęnowogrodzkiAleksander Newski zadał im ciężką klęskę wbitwie na zamarzniętym jeziorzePejpus. Przegrana zaprzepaściła próbę skierowania ekspansji zakonu na ziemie ruskie.
Dążenie zjednoczonych zakonów do trwałego połączenia swych ziem przez podbicieŻmudzi doprowadziło do kolejnych wojen zLitwą, a w konsekwencji dosojuszu polsko-litewskiego i osadzeniaJagiellonów na polskim tronie. Mistrz krajowy Inflant Konrad von Vietinghoff kontynuował wojny z Pskowem w związku z czym zawarł rozejm z wielkim księciem Witoldem. W wyniku tego wojska inflanckiej gałęzi Zakonu krzyżackiego nie wzięły udziału w bitwie pod Grunwaldem.
W 1554 inflancka gałąź zakonu krzyżackiego podpisała upokarzający pokój zWielkim Księstwem Moskiewskim, na mocy którego wyrzekł się związków zPolską i Litwą, zobowiązując się płacić państwu moskiewskiemutrybut z miastaDorpat.W obawie przed interwencją moskiewską kawalerowie mieczowi uwięzili arcybiskupa ryskiego Wilhelma, który był zwolennikiemsekularyzacji Inflant i uzależnienia ich na wzórPrus do państwa polsko-litewskiego.
W wynikuwojny północnej pozostała część ziem zakonu została włączona do Rzeczypospolitej jako wspólna domenaKorony i Litwy, północna część Estonii przypadła Duńczykom.
Strój zakonny kawalerów mieczowych był koloru białego, a symbolem był czerwony krzyż nad czerwonym mieczem z rękojeścią skierowaną do góry, choć znane są też przedstawienia dwóch czerwonych skrzyżowanych mieczy z czerwoną gwiazdą nad nimi lub bez niej.
Zakon krzyżacki, w odróżnieniu odzakonu templariuszy, nigdy nie został oficjalnie rozwiązany przez papieży. Po hołdzie pruskim isekularyzacjiInflant (Łotwa iEstonia) ostały się głównie domy zakonne na terenie Rzeszy Niemieckiej, gdyż tam znajdowały się najliczniejszebaliwaty. Siedziba wielkich i niemieckich mistrzów została przeniesiona do zamkuMergentheim w Wirtembergii. W związku z przejściem części braci naluteranizm ikalwinizm zakon stał się wspólnotą trzech wyznań – przy czym jednak każdy wielki mistrz musiał być wyznania katolickiego.
W 1801 r.Napoleon I zatwierdził utratę przez zakon posiadłości na lewym brzeguRenu. Po klęsce Austrii w wyniku postanowień układu podpisanego w Bratysławie (26 grudnia 1805 r.) Napoleon pozostawił cały zakon i jego dobra do dyspozycjiHabsburgów, zaś w 1809 r. rozwiązał zakon w krajachZwiązku Reńskiego. Wielki mistrzAntoni Wiktor Habsburg przeniósł siedzibę zakonu doWiednia. W wyniku tych zmian zakon zatraciłekumeniczny charakter i stał się wyłącznie zgromadzeniem katolickim. W 1834 r. cesarz przywrócił samodzielność zakonowi.
W XIX wieku zakon powrócił do działalności charytatywnej i szpitalnej. Głównymi reformatorami zgromadzenia byli wielki mistrz arcyksiążęMaksymilian Józef von Österreich-Este oraz krzyżacki ksiądzPeter Rigler. Członkowie zakonu pełnili służbę sanitarną i obsługiwali szpitale polowe w armii austriackiej. Odnowienie instytucji sióstr zakonnych nastąpiło w 1841 r., kiedy to przeszły do zgromadzenia trzy siostry i zamieszkały w zamku Lanegg wLanie kołoMerano (Południowy Tyrol). W 1929 r. zakon zrezygnował z charakteru rycerskiego – żyjący jeszcze bracia-rycerze mieszkali w domach prowincji austriackiej (ostatni brat-rycerz zmarł w 1970 roku). Po przyłączeniu Austrii doIII Rzeszy hitlerowcy zakazali działalności zakonu i skonfiskowali jego dobra, prześladowali także niektórych zakonników. Naziści wykorzystywali jednak często symbolikę zakonu w swojej propagandzie. Dla przykładu tarcza z zakonnym krzyżem stanowiłalogotyp nazistowskiej organizacjiBund Deutscher Osten.
PoII wojnie światowej wCzechosłowacji władze znacjonalizowały dobra zakonne (skonfiskowane już przedtem przez nazistów), zarzucając zakonowi, że działał wraz z hitlerowcami na rzecz germanizacji i popierał władze nazistowskie (podczas gdy właśnie władze III Rzeszy zakon prześladowały), a nawet żemordował Słowian w średniowieczu[20]. Zakonnicy odwołali się do czechosłowackiego Najwyższego Sądu Administracyjnego, który orzekł nieważność konfiskaty, ale wskutek przejęcia władzy przez komunistów pozostała ona w mocy.
Większość zakonników zmuszona została do emigracji, część z nich narodowości czeskiej została, ale była szykanowana przez władze. Dopiero w 1989 doszło do ponownej rejestracji zakonu. Od tego czasu stara się on (w większości bezskutecznie) odzyskać swoje dawne mienie. Obecnie siedzibą prowincjała i sióstr zakonnych jestOpawa, a familiarówBruntal. Oprócz prowadzenia kilku parafii zakon współpracuje też z władzami samorządowymi przy renowacji zabytkowych obiektów w przeszłości do niego należących. Prowadzi również własnegimnazjum wOłomuńcu. Mottem zakonu jestPomagać, leczyć i bronić.
Siedzibą wielkiego mistrza był po2000 rokudom zakonny w Wiedniu przy Singerstraße 7, obok archikatedry św. Szczepana. Austriackie zakonnice miały swój dom weFriesach. Oprócz Austrii zgromadzenie miało swe domy również w Niemczech (Weyarn,Frankfurcie nad Menem,Darmstadt,Wetter (Hessen) i wSielenbach; zakonnice wPassawie), Włoszech (Lana), Słowenii (Lublana; zakonnice wLjutomerze), Słowacji (podlegał prowincjałowi w Opawie, konwent wTopoľčanach) i Belgii (Alden Biesen). Zakon kierował parafiami, prowadził pracę duszpasterską, sprawował opiekę duchową w szpitalach zakonnych, prowadził placówki służby zdrowia, domy starców i domy dziecka.
WXXI stuleciu zakon składał się z czterech gałęzi: braci zakonnych (kapłanów (ojców) i nie-kapłanów składających śluby zakonne), księżyoblatów (księży nie składających ślubów), sióstr zakonnych (składających śluby zakonne) orazfamiliares (familiarów) – przynależących do zakonu osób świeckich i duchownych diecezjalnych. Najbardziej zasłużeni familiarzy należeli do grupy rycerzy honorowych; byli nimi m.in. arcybiskupWiedniaFranz kardynał König,książę LiechtensteinuFranciszek Józef II, arcybiskup Kolonii kardynałJoachim Meisner czyOtto von Habsburg, a następnieKarol Tomasz Habsburg.Familiares, których było w sumie około sześciuset, zorganizowani byli w pięć baliwatów (Niemiecki, Austriacki, Rzymski, Południowego Tyrolu oraz Czech, Moraw i Śląska) i jedną komturię (Alden Biesen w Belgii).
Wszystkie cztery gałęzie podporządkowane były wspólnemu przełożonemu – wielkiemu mistrzowi – opatowi. Wielkim mistrzem wybrany w2018 roku został na sześcioletnią kadencję ks.Frank Bayard.
W skład zbierającej się co sześć lat kapituły generalnej wedługreguły zakonu wchodzili: aktualnie urzędujący wielki mistrz, były wielki mistrz, radcy generalni, prokurator generalny (łącznik zakonu ze Stolicą Apostolską mieszkający w Rzymie), sekretarz generalny, ekonom generalny, priorzy (stojący na czele prowincji zakonu), po jednym delegacie z prowincji zakonnych, wybrana przez kapitułę siostra-asystentka generalna, siostry przełożone prowincji i po dwie siostry delegowane przez kapituły prowincjonalne. W sprawach dotyczących familiarów mają głos delegacje „komturii rzymskiej” i poszczególnychbaliwatów.
W sumie do zakonu w roku 2010 należało 87 braci (66 ojców i 11 braci bez święceń kapłańskich, w tym kleryków), 9oblatów, 154 sióstr zakonnych oraz około 750 familiarów (dane o familiarach z roku 2007).Regułazakonu niemieckiego oparta była wXXI stuleciu na zasadach augustiańskich i dlatego członkowie zakonu niemieckiego, obokkanoników laterańskich, premonstratensów (norbertanów) byli zaliczani do grupy kanoników regularnych.
Członkowie zakonu – wedługreguły nosili strój zgodny z gałęzią do której należeli. Nowicjusze zakonu przywdziewali czarną sutannę przepasaną pasem oraz czarny płaszcz. Po ślubach czasowych otrzymywali czarny płaszcz z krzyżem zakonu oraz dodatkowo nosili na szyi krzyż zakonny. Po ślubach wieczystych w sutannę „na stałe” zostawał wpięty krzyż zakonny, zaś zamiast czarnego płaszcza bracia nosili biały płaszcz z czarnym krzyżem. Kandydaci na księży oblatów nosili najpierw szary płaszcz, zaś później szary płaszcz z czarnym krzyżem. Siostry zakonne nosiły czarne habity oraz biały welon oraz podobnie jak bracia krzyż przewieszony na szyi. Familiarzy świeccy nosili na świeckim ubraniu czarny płaszcz z krzyżem zakonnym, zaś duchowni diecezjalni do sutanny w kolorze zgodnym z ich godnością i komży czarnymucet z krzyżem zakonnym ikrzyż na szyi.
Należy odnotować również, wywodzący się z tradycji tego zakonu,Baliwat Utrechcki Zakonu Teutońskiego w Niderlandach rozwijający się pod opieką tamtejszej monarchii. Baliwat Utrechcki wydzielił się z zakonu krzyżackiego w 1580 r. po sekularyzacji zakonu w Prusach. W 1637 r. kalwińscy członkowie zakonu z Niderlandów całkowicie zerwali podległośćpapieżowi. Członkostwo w nim ograniczone jest do wyznawcówkalwinizmu. Na jego czele stał od 1977 rokukomtur krajowy Paweł Antoni baron van der Borgh tot Verwolde.
Geier um Marienburg, powieśćWernera Jansena z 1925 (stutysięczny nakład), zawierającaerotyczne wątki z życia Ulricha von Jungingena i Henryka von Plauen,
Heinrich von Plauen, dramatMaxa Halbego z 1933, w którym autor, składając symbolicznie hołdAdolfowi Hitlerowi obrzuca inwektywami Polaków i króla Jagiełłę,
Ordensritter, ohne Wurzel - Spreu im Wind, powieśćGottfrieda Freya z 1936, w której Ulrich von Jungingen obiecuje sobie, że po bitwie pod Grunwaldem zostanie królem Polski,
Die Sakramentsritter, epopejaPaula Nieborowskiego (pod pseudonimemWaldemar von Marienburg) z 1936, skrajnieszowinistyczne, pełnepatosu dzieło, które prof.Jan Chodera określił jako objawpatologicznej nienawiści renegata, który dał upust swoim kompleksom,
Rebellion um Preussen, dramat nazistyFriedricha Bethgego z 1938, w którym część młodych Krzyżaków buntuje się przeciwko grupiekonserwatywnych rycerzy,
Der Ordensritter, dramatOtto Sostmanna, w którym młody, ranny Krzyżak przezwycięża dylemat moralny i odrzuca miłość do pięknej Polki, dochowując wierności zakonowi,
↑Michał Zalewski: Krzyż teutoński. silesiacum.pl, 2010. [dostęp 2017-07-03]. (pol.).
↑Praca zbiorowaSłownik historii Polski i świata. Katowice, 2001, s. 320.
↑abOrganizacja Zakonu Krzyżackiego [online], Bractwo Rycerskie Komturii Nidzickiej [dostęp 2025-07-31], Cytat: Początkowo bracia służebni (zwani "sariant", "sergeant") tworzyli oddziały jazdy lekkozbrojnej lub wojsk pomocniczych. Potem obejmowali też niższe funkcje administracyjne i gospodarcze, byli rzemieślnikami. Stopniowo bracia służebni połączyli się z półbraćmi..
↑abcKrzyżacy w Toruniu. O Zakonie Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie mówi brat Herman von Brandt [online], eska.pl, 2024 [dostęp 2025-07-31], Cytat: Czym wyróżniali się bracia rycerze? Właśnie białym płaszczem. Ten biały płaszcz faktycznie był zgodny z zapisem w regule zakonu niemieckiego. Biały płaszcz z czarnym krzyżem był elementem przysługującym wyłącznie braciom rycerzom.Natomiast pozostałe kategorie, o których wspomniałem, czyli sarianci, duchowni i siostry, najprawdopodobniej nosili płaszcze w kolorach duchownych. Mogły to być płaszcze szare, no i prawdopodobnie najwięcej takich było, ale niektórzy z badaczy dowodzą na podstawie źródeł zarówno ikonograficznych, jak i pisanych, że w użyciu były również płaszcze innych kolorów, takie jak wpadające w niebieski, w zieleń, czy w brąz, ponieważ to również są barwy duchowne..
↑Dariusz Prekop, „Wojny zakonu krzyżackiego z Litwą w latach 1283–1325 z uwzględnieniem ustroju militarnego walczących państw” (praca doktorska), 2002.
Karol Górski, Wacław Górski: Zakon Krzyżacki a powstanie państwa pruskiego. Malbork: Muzeum Zamkowe Bydgoszcz: Oficyna Wydawnicza Excalibur, 2003.ISBN 83-86206-67-5. Brak numerów stron w książce
Marian Biskup, Gerard Labuda: Dzieje zakonu krzyżackiego w Prusach. Gospodarka, społeczeństwo, państwo, ideologia. Gdańsk: Wydawnictwo Morskie, 1988.ISBN 83-215-7238-3. Brak numerów stron w książce
Zofia Kowalska: Krzyżacy w innym świetle. Od średniowiecza do czasów współczesnych. Tarnów: „Biblos”; Wien: „Janineum”, 1996.ISBN 83-85380-89-2. Brak numerów stron w książce
Hartmut Boockmann: Zakon Krzyżacki. Dwanaście rozdziałów jego historii. Warszawa: „Volumen”: NIH, 1998.ISBN 83-7233-048-4. Brak numerów stron w książce
Reguła Zakonu Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie. Malbork: Muzeum Zamkowe, 2002.ISBN 83-86206-52-7. Brak numerów stron w książce
William L Urban, Eugeniusz Możejko: Krzyżacy. Historia działań militarnych. Warszawa: Książka i Wiedza, 2005.ISBN 83-05-13365-6. Brak numerów stron w książce
Paweł Pizuński: Poczet wielkich mistrzów krzyżackich: [1198-2000]. Gdańsk: [s. n.] ; Skarszewy:Arenga, 2003.ISBN 83-909057-7-9. Brak numerów stron w książce
Małgorzata Jackiewicz-Garniec, Mirosław Garniec: Zamki państwa krzyżackiego w dawnych Prusach: Powiśle, Warmia, Mazury. Olsztyn: Studio Wydawnicze ARTA Mirosław Groniec, 2006.ISBN 83-912840-4-2. Brak numerów stron w książce
Adriana Pogoda-Kołodziejak,Funkcjonowanie i działalność Zakonu Krzyżackiego oraz Stowarzyszenia Świeckich Familiaren w pierwszej dekadzie XXI wieku, w:Polityka – kultura – społeczeństwo: Niemcy, Austria, Szwajcaria w pierwszej dekadzie XXI wieku / pod red.Ernesta Kuczyńskiego,Michała Tomczyka. – Łódź 2013. S. 327–335.ISBN 978-83-7525-958-2
Stefan Kwiatkowski:Zakon niemiecki w Prusach a umysłowość średniowiecza. Scholastyczne rozumienie prawa natury a etyczna i religijna świadomość Krzyżaków do około 1420 roku. Szczecin: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego 2005. ISBN 83-7241-508-0.
