Zagrzeb (chorw.Zagreb, wym.[ˈzɑː.greb];niem. hist.Agram,węg.Zágráb,wł.Zagabria) –stolica i największe miastoChorwacji. Liczy ono 767 tys. mieszkańców[1] (2021), a aglomerację zagrzebską zamieszkuje około 1,1 mln. Historycznie miasto wywodzi się od leżących na sąsiadujących ze sobą wzgórzach osad Gradec i Kaptol, które stanowią jądro dzisiejszego Zagrzebia.
Miasto leży na północnym brzeguSawy, u podnóżaMedvednicy. Stanowi samodzielnyokręg administracyjny. Jest również stolicą otaczającej gożupanii zagrzebskiej. Współcześnie Zagrzeb stanowi administracyjne, gospodarcze, kulturalne, komunikacyjne i naukowe centrum Chorwacji. Ze względu na swoje położenie i kulturę zalicza się do miastEuropy Środkowej.
Choć istnieją liczne teorie o pochodzeniu nazwy Zagrzebia, wywodzi się ona niewątpliwie z języka chorwackiego, od czasownikazagrepsti, czylizakopać. Łacińska nazwaZagrabia wskazuje na to, że już wcześniej miejsce to było zabezpieczone rowem (chorw.grab) lub fosą[2].
Zagrzeb położony jest w centralnej kontynentalnej Chorwacji, na południowych zboczachMedvednicy i na brzegachSawy. Leży na wysokości 122 m n.p.m. (Zrinjevac). Dzięki korzystnemu położeniu geograficznemu na południowo-zachodnim krańcuKotliny Panońskiej, pomiędzy regionamialpejskim,dynarskim,adriatyckim i panońskim, Zagrzeb znajduje się na skrzyżowaniu szlaków wiodących z Europy Środkowej naBałkany oraz nad Adriatyk.
Opady śniegu mają miejsce zwykle w miesiącach zimowych (od grudnia do marca), a deszcz i mgła są powszechne jesienią (od października do grudnia)[4]. Najwyższą zanotowaną kiedykolwiek temperaturą było 40,4 °C w lipcu 1950 roku[5], a najniższą −27,3 °C w lutym 1956 roku[6].
Zagrzeb na grafice z 1689 r. (z dzieła pt.Die Ehre des Herzogthums CrainJ. V. Valvasora)
1094 – Erygowanie biskupstwa i katedry na Kaptolu.
ok. 1240 – najazdTatarów, założenie osadyGradec na sąsiednim wzgórzu Kaptola – Grič. W 1242 został wolnym miastem królewskim. Na Kaptolu jest władza kościelna. Toczyła się rywalizacja między mieszkańcami Gradeca a Kaptola.
1557 – nazywa się go stolicą kraju (w późniejszych wiekach straci przejściowo tę funkcję m.in. na rzeczVaraždinu).
1607 – założenie gimnazjum (potem akademia).
od XIX wieku – stolica Chorwacji (od 1878 oficjalna nazwa –Trójjedyne Królestwo Chorwacji, Slawonii i Dalmacji) – autonomicznego państwa wchodzącego w skład Wielkich Węgier; stolicakomitatu Zagrzeb (Zagrebačka županija,Zágráb vármegye,Komitat Zágráb).
ok. 1850 – miasta Kaptol i Gradec zostały formalnie zjednoczone.
koniec XIX i pocz. XX w. – budowa na południe od starówki (Górne Miasto) tzw. Dolnego Miasta – nowoczesnej dzielnicy z szerokimi ulicami i placami zabudowanymi wielkomiejskimi kamienicami i gmachami w stylachhistoryzmu
1918 – rozpadAustro-Węgier – Zagrzeb przestaje być stolicą Królestwa Dalmacji, Chorwacji i Slawonii – po wejściu w składKrólestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców jego rola spada do funkcji głównego miasta chorwackiego.
1964 – w dniach 25–26 października miasto nawiedziła ogromna powódź. Wezbrane wody Sawy zalały obszar 25,5 tys. hektarów, na którym w 45 tys. budynków mieszkało około 200 tys. ludzi. Ucierpiało 100 zakładów przemysłowych, 30 szkół, a ok. 10 tys. mieszkań nie nadawało się do dalszego użytku. Życie straciło co najmniej 14 osób[9].
od 1991 – stolica niepodległej Chorwacji.
Podczas wojny w Jugosławii na miasto kilkukrotnie spadały serbskie pociski niszcząc budynki oraz powodując ofiary śmiertelne wśród mieszkańców.
Według spisu ludności z 2011 roku Zagrzeb miał 790 017 mieszkańców[8]. Aglomerację zamieszkiwało wtedy ponad milion osób. Średni wiek mieszkańców w 2011 roku wynosił 41,6 roku[10].
Pod względem narodowości większość mieszkańców stanowiliChorwaci (735 824), a wśród mniejszości narodowych największe stanowiąSerbowie (17 526),Boszniacy (8119),Albańczycy (4292),Romowie (2755) iSłoweńcy (2132)[11]. Dominującym wyznaniem jestkatolicyzm (656 571), inne większe grupy wyznaniowe toprawosławni (15 960),muzułmanie (18 044),protestanci (2553), inni chrześcijanie (3070), wyznawcy religii orientalnych (1084), innych religii, ruchów i filozofii życiowych (1055) oraz wyznawcyjudaizmu (327). 11 800 mieszkańców zadeklarowałoagnostycyzm, a 49 784 –ateizm. 27 290 nie zadeklarowało żadnej religii[12].
Największe dzielnice miasta to: Trešnjevka (122 099 mieszkańców), Novi Zagreb (117 158 mieszkańców) i Dubrava (98 204 mieszkańców)[13]. Według spisu ludności z roku 1991 miasto Zagrzeb miał 777 826 mieszkańców[14].
Miasto Zagrzeb, jako stolica Republiki Chorwacji, ma jednocześnie status jednostki samorządu lokalnego (miasto) i samorządu regionalnego,żupanii. Status Miasta Zagrzebia został określony Ustawą o Mieście Zagrzebiu (NN 62/2001.)[15].
Organami Miasta Zagrzebia są:
Rada miasta
Prezydent miasta
Rada miasta jest organem przedstawicielskim mieszkańców Miasta Zagrzebia, który stanowi prawo w ramach kompetencji samorządowych Miasta Zagrzebia oraz wykonuje inne prace zgodnie z prawem i Statutem miasta. Rada miasta liczy 51 członków, a jej aktualni członkowie zostali wybrani w powszechnych wyborach w 2017 r. W skład Rady miasta wchodzą posłowie wybrani z następujących list[16]:
Główne gałęzie gospodarki to: produkcja urządzeń elektrycznych, przemysł chemiczny, farmaceutyczny, tekstylny, spożywczy. Zagrzeb jest międzynarodowym centrum handlu i biznesu oraz węzłem komunikacyjnym międzyŚrodkową aWschodnią Europą[18]. Budżet miasta Zagrzebia na rok 2013 wyniósł 6,7 mld kun[19].
Ma największePKB na mieszkańca w Chorwacji (19 132 dolary w 2005 roku, gdy średnia krajowa wynosiła 10 431 dolarów)[20]. W 2004 rokuparytet siły nabywczej wynosił 28 261 dolarów (19 067 euro).
W lipcu 2008 roku średnia pensja netto w Zagrzebiu wynosiła 6228 kun, czyli ok. 1356 dolarów (krajowa średnia wynosiła 5234 kuny, czyli 1140 dolarów)[21]. W pierwszych trzech miesiącach 2009 r. średnia stopa bezrobocia wzrosła z 6,2% do 6,8%, co znaczy, że bez pracy pozostawało 28 000 zagrzebian.
Hotel Esplanade
34% przedsiębiorstw w Chorwacji ma siedzibę w Zagrzebiu. Miasto zatrudnia 38,4% krajowej siły roboczej. W Zagrzebiu znajdują się siedziby najważniejszych podmiotów gospodarczych w kraju, takich jak Franck, Kraš,Croatia Airlines, Croatia osiguranje d.d.,Croatia Records, HT, INA,Konzum, Ledo, Pliva, RIZ, Tisak, Vipnet itd. Przedsiębiorstwa w Zagrzebiu wytwarzają 52% obrotu, 60% dochodu, realizują 35% eksportu i 57% importu Chorwacji.
W mieście jest rozwinięta również turystyka. Zagrzeb posiada bogatą ofertę noclegową, od wielkich, czołowych hoteli znanych sieci do prywatnych pokojów. W mieście działają trzy hotele 5-gwiazdkowe (Westin,Sheraton, Regent Esplanade) i dziesięć 4-gwiazdkowych.
Zagrzeb jest również wielkim węzłem kolejowym. Przebiegają przezeń dwa z trzech najważniejszych kolejowychpaneuropejskich korytarzy transportowych: V (odgałęzienie b) zBotova na granicy z Węgrami do Rijeki i X zDobovy na granicy ze Słowenią doTovarnika na granicy z Serbią. Ten ostatni jest najważniejszą trasą biegnącą przez Chorwację, ponieważ łączyZachodnią iŚrodkową Europę zBałkanami iBliskim Wschodem. Oprócz nich z Zagrzebia biegną także trasy doKarlovca i Siska. Pociągi towarowe okrążają centrum miasta linią obwodową, na której leży wielka stacja towarowaRanžirni kolodvor.
Port lotniczy Zagrzeb (Zračna luka Zagreb,IATA:ZAG,ICAO:LDZA) jest głównym międzynarodowym portem lotniczym w Chorwacji. Lotnisko, otwarte w 1959 roku, leży na południe od Zagrzebia, w miejscowościPleso, w pobliżu miastaVelika Gorica, 10 km od centrum stolicy. Na lotnisku mieści się baza techniczna linii lotniczychCroatia Airlines. Zagrzebskie lotnisko obsłużyło w 2011 roku 2 319 098 pasażerów[22]. Oprócz lotniska międzynarodowego Zagrzeb posiada również małe lotnisko sportoweLučko (Zračno pristanište Lučko). Pełniło ono funkcję głównego lotniska miasta od 1947 do 1962 r. Największy ruch odnotowało w roku 1959, gdy cywilne lotnictwo przewiozło 167 000 pasażerów i 1500 ton towarów[23].
Publiczną komunikację miejską w Zagrzebiu stanowią siatka linii tramwajowych i autobusowych, miejsko-podmiejskie pociągi i taksówki. Większość połączeń obsługujeZagrebački električni tramvaj (ZET), który jest operatorem transportu tramwajowego i autobusowego, a także kolei linowo-terenowejUspinjača i kolei linowej naSljeme, która od awarii silnika w 30 czerwca 2007 r. jest nieczynna (ZET planuje wybudowanie nowej kolei)[24]. ZET jest oddziałem miejskiej spółkiZagrebački holding d.o.o.
Pierwszy tramwaj elektryczny uruchomiono w Zagrzebiu 18 sierpnia 1910 r. Dzisiejsza sieć tramwajowa ma łączną długość 116 km, a rozstaw szyn wynosi 1000 mm. Kursuje 15 dziennych i 4 nocne linie. Komunikacja autobusowa realizowana jest na 120 liniach, z czego 69 miejskich, a 51 podmiejskich.
Należąca do ZET Uspinjača łączy zagrzebskie Górne i Dolne Miasto (Gornji grad iDonji grad). Z trasą o długości zaledwie 66 m, jest znana jako najkrótsza kolej linowo-terenowa o charakterze środka transportu publicznego na świecie. Oficjalne uruchomienie miało miejsce 8 października 1890 r. Obecnie kolej jest chroniona jako pomnik kultury; jest także jedną z atrakcji turystycznych Zagrzebia. 20 stycznia 2025 Uspinjača została zamknięta celem przeprowadzenia gruntownego remontu, między innymi zostaną wymienione wagony, które zostały zdemontowane 6 lutego. Kolejka ma zostać ponownie otwarta wiosną 2026 roku.
Kolej linowa „Sljeme” została uruchomiona 27 lipca 1963 r. i służyła do przewozu wycieczkowiczów na najwyższy szczyt Medvednicy – Sljeme. Funkcjonowała do połowy 2007 r., kiedy zamknięto ją po awarii silnika elektrycznego, którego naprawę uznano za nieopłacalną. W styczniu 2019 r. rozpoczęły się prace przy budowie nowej kolei. Została ponownie otwarta 23 lutego 2022 roku.
Pociąg podmiejski
Współcześnie po Zagrzebiu kursuje ok. 1150 taksówek, a przewóz jest dostępny 24 h na dobę. Pierwsze taksówki w Zagrzebiu pojawiły się na placu bana Josipa Jelačicia 11 czerwca 1901 r.
Wypożyczalnia rowerów miejskich
W mieście rozwinięty jest miejski i podmiejski kolejowytransport pasażerski: w dni robocze korzysta z niego średnio ok. 70 000 pasażerów. Główną linią podmiejską jest trasaSavski Marof – Dworzec Główny –Dugo Selo, wprowadzona w 1992 r. i obsługiwana przezHrvatske željeznice[25]. Oprócz tej linii pociągi podmiejskie kursują również po trasach z Zagrzebia doVelikiej Goricy iJastrebarska, a razem z pociągami lokalnymi także doZaboka,Novskiej,Karlovca iKoprivnicy. Miejska strefa biletowa obowiązywała w 2009 r. na 58 km zelektryfikowanych tras do osiedla Podsused i do miejscowościSesvetski Kraljevec,Odra iMavračići. Łączna długość tras w strefie miejskiej wynosiła 58 km, obsługiwanych było 17 stacji, a na pociągi podmiejskie i komunikację miejską w Zagrzebiu obowiązywał wspólny bilet[26].
14 maja 2013 r., na wzór wielkich europejskich metropolii, w Zagrzebiu uruchomiono system miejskiego roweru publicznego. Zagrzebianie mają do dyspozycji łącznie 50 rowerów w sześciu lokalizacjach w centrum miasta. Pierwsza godzina jazdy jest bezpłatna, a każda następna kosztuje osiem kun. Operatorem systemu jest firmaNextbike Chorwacja[27][28][29][30][31].
Ze względu na swoją historię i znaczenie Zagrzeb jest bogaty w zabytki i wybitną architekturę. W śródmieściu historyczne dzielnice Gornji Grad i Kaptol orazDonji Grad wyróżniają się wyjątkową różnorodnością architektury od baroku po budownictwo współczesne. Od północy centrum jest otoczone dzielnicami willowymi, natomiast od południa – dawnymi dzielnicami robotniczymi, które przechodzą intensywną rewitalizację. Z architektonicznego i urbanistycznego punktu widzenia Zagrzeb jest typowym miastem środkowoeuropejskim.
Gornji Grad („Górne Miasto”) lub Gradec to historyczne jądro Zagrzebia[32]. Założony w średniowieczu, aż do XIX wieku stanowił, razem z Kaptolem, centralną strefę Zagrzebia. Głównym placem Górnego Miasta jestplac św. Marka (chorw.Trg svetog Marka), niegdyś pełniący funkcję handlową, dziś polityczne centrum Chorwacji z budynkami chorwackiegoZgromadzenia, Rządu i Rady Miasta Zagrzebia. Na Górnym Mieście znajduje się szereg muzeów i galerii.
Plac św. Marka jest zdominowany przezKościół św. Marka (crkva svetog Marka), pierwotnie była to gotycka budowla z XIV wieku, następnie przebudowana w stylu neogotyckim. Ze średniowiecznej świątyni zachował się monumentalny południowy portal z rzeźbami dwunastu apostołów. Portal powstał pod wpływem głośnej pracowni rzeźbiarskiejPetera Parlera zPragi i stanowi najważniejszy przykład gotyckiej rzeźby w kontynentalnej Chorwacji. Dach kościoła z historycznymi herbami Chorwacji i Zagrzebia pochodzi z XIX wieku z wielkiej odbudowy pod kierunkiem architektówHermanna Bollé iFriedricha von Schmidta. Dzwonnica kościoła pochodzi z epoki baroku, a wypisany na niej rok 1841 oznacza jedną z większych przebudów świątyni[33].
Innym znanym kościołem Górnego Miasta jest barokowykościół św. Katarzyny (crkva sv. Katarine) (1620-32), który jest uważany za pierwszą barokową budowlę kontynentalnej Chorwacji. Jest to kościół halowy z bocznymi kaplicami, we wnętrzu bogato zdobiony stiukami Antonija Quadrija (1732), a w sanktuarium znajduje sięiluzjonistyczny barokowy ołtarz ze sceną „Święta Katarzyna i filozofowie aleksandryjscy”, dzieło słoweńskiego malarza Krištofa Andreja Jelovšeka. Czarne ołtarze boczne pochodzą z XVII wieku, oprócz ołtarza św. Ignacego z XVIII wieku, który jest dziełem włoskiego rzeźbiarzaFrancesco Robby[34].
Przy kościele św. Katarzyny znajdują sięplac Jezuicki (Jezuitski trg), gdzie dorocznie odbywa się Międzynarodowy Festiwal Folklorystyczny[35], oraz kompleks dawnego klasztorujezuickiego z XVII wieku. Dziś budynek ten jest siedzibą galerii Klovićevi Dvori, gdzie mają miejsce czołowe wystawy sztuki. Spośród dawnych klasztorów na Górnym Mieście mieścił się również klasztor św. Klary z ozdobnymi fasadami. Namalowane, „fałszywe” okna są prawdopodobnie związane z zamkniętą funkcją tego żeńskiego klasztoru. Dziś w tym budynku mieści się Muzeum Miasta Zagrzebia, jedno z najbogatszych muzeów Chorwacji.
Pałac Vojkoviciów (z 1764 r.), dziś Muzeum Historyczne Chorwacji
Na Górnym Mieście znajduje się również szereg barokowych domów i pałaców. Najważniejszym z nich jest pałac Vojkoviciów (palača Vojković) w stylu baroku Marii Teresy z bardzo reprezentacyjną fasadą z motywami muszli. Dziś mieści się w nim Muzeum Historyczne Chorwacji[36]. Spośród innych pałaców wyróżniają sięPałac Bana (Banski dvori) i położony obok nich pałac Rauchów (palača Rauch); oba obiekty połączone stanowią dziś siedzibę Rządu Republiki Chorwacji[37].
Górne Miasto dawniej było otoczone murami z wieżami, w których istniało kilka bram miejskich. Do dziś zachowała się jedynie wschodnia, tzw.Kamienna Brama (Kamenita vrata) z XIII wieku. W północnej części Górnego Miasta znajduje się Księżowska Wieża (Popov toranj), w której mieści się obserwatorium astronomiczne. W budynku znajduje się legendarna zagrzebska gospodaPalajnovka.
Wieża Lotrščak (kula Lotrščak) z XIII wieku jest znanym punktem widokowym, z którego rozpościera się widok na Donji grad („Dolne Miasto”). U stóp wieży biegną deptak Strossmayera (Strossmayerovo šetalište) ifunikular łączący Górne i Dolne Miasto.
Kaptol jest historyczną osadą w Zagrzebiu powstałą wokółzagrzebskiej katedry. Dziś skupia siedziby instytucji kościelnych:archidiecezji zagrzebskiej, kapituły zagrzebskiej i Archidiecezjalnego Seminarium Teologicznego.
Barokowy dwór archidiecezjalny z XVIII w.
Katedra Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny dominuje nie tylko nad Kaptolem, ale nad całym miastem. Jest najwyższą budowlą sakralną w Chorwacji. Pierwotnie średniowieczna, świątynia otrzymała swój neogotycki wygląd podczas odbudowy w latach 1880–1902, pod kierunkiem architektówHermanna Bollé iFriedricha von Schmidta, po trzęsieniu ziemi. Z okresu średniowiecznego zachowała się kaplica św. Stefana (dziś w pałacu biskupim) z gotyckimi freskami. W zakrystii katedry znajduje się obrazGolgotaAlbrechta Dürera[38]. Katedra szczyci się również bogatym skarbcem, w którym jest przechowywana peleryna króla Ladislava z XI wieku. Katedrę okalają renesansowe mury obronne z okrągłymi wieżami, obok których w epoce barokowej wzniesiono pałac arcybiskupi. Na północny wschód od świątyni położony jest parkRibnjak, założony w XIX wieku[35].
Wzdłuż placu i ulicy Kaptol mieści się szereg barokowych kurii kanonickich, a także klasztorfranciszkański z kościołem. Oprócz kościoła, w klasztorze znajduje się kaplica św. Franciszka (dokończona w 1683 r.), bogato zdobiona barokowymi stiukami i malowidłami ściennymi z opisem żywota św. Franciszka[39]. Na Kaptolu znajduje się także kościół św. Jana Chrzciciela, również z malowidłami ściennymi.
Pomiędzy Górnym Miastem a Kaptolem znajduje się obszar zwany Dolac z Targiem Dolac, najbardziej znanym zagrzebskim targiem pod gołym niebem. Obok niego wznosi się barokowy kościół św. Marii. Na zachód od kościoła przebiega ulica Tkalčićeva, powstała w miejscu potoku Medveščak, oddzielającego niegdyś od siebie Gradec i Kaptol[40]. W pierwszej połowie XX wieku potok przykryto, a ulica, ze swoimi kawiarniami, restauracjami i sklepami, jest dziś centrum nocnego życia Zagrzebia.
Donji Grad („Dolne Miasto”) jest miejskim centrum współczesnego Zagrzebia, wzniesionym w XIX i pierwszej połowie XX wieku, z których i dziś pochodzi większość jego architektury. Głównym i największym placem Dolnego Miasta jestplac bana Josipa Jelačicia (Trg bana Josipa Jelačića), niegdyś targ, dziś miejsce spotkań, ważny punkt turystyczny i główna część strefy pieszej Zagrzebia. Na placu znajduje się znany pomnikJosipa Jelačicia, dzieło austriackiego rzeźbiarza Antona Dominika Fernkorna. Pierwotnie posąg ustawiony był przodem w kierunku północnym, aby miecz bana symbolicznie wskazywałWęgry, gdyż w swoim czasie ban silnie opierał się węgierskiej władzy. W okresie komunizmu pomnik został usunięty, a w 1990 r. przywrócony. We wschodniej części placu znajduje się fontannaManduševac, z którą jest związana znana legenda o powstaniu Zagrzebia. Z ważniejszych budynków na placu należy wspomnieć o pałacu Kolmar (palača Kolmar), dziś siedzibie Stowarzyszenia Chorwackich Księgarzy (Društvo hrvatskih književnika) z dwoma wieżyczkami, domu Rado (kuća Rado), wzniesionym w 1904-1905 według projektu Vjekoslava Bastla secesyjna budowla z kamiennymi smokami na dachu, a także domu Popovicia (kuća Popović), z lat 1906–1907, projekt Aladara Baranyaiego, z płaskorzeźbamiIvana Meštrovicia.
Oktogon – kopuła z witrażami
Na zachód od placu odchodziIlica, najbardziej znana zagrzebska ulica handlowa. Centrum Zagrzebia posiada dużą strefę pieszą, w skład której, oprócz placu bana Jelačicia i części Ilicy, wchodzą także liczne sąsiednie ulice pełne sklepów i targów. Niektóre z tych ulic, jak np. Bogovićeva, znane są z ogródków kawiarnianych. Na ulicy Bogovicievej znajduje się sławna rzeźba Ivana Kožaricia pt.Prizemljeno sunce („Słońce sprowadzone na Ziemię”), która stała się częścią popularnej instalacji pod nazwą Zagrzebski Układ Słoneczny (Zagrebački Sunčev sustav). Na południe od Ilicy mieści się Plac Kwiatowy (Cvjetni trg)[41], kameralny plac miejski francuskiego typu, który swą nazwę zawdzięcza stanowiskom kwiaciarzy. Na placu znajduje się pomnik poetyPetra Preradovicia, a w pobliżu placu – pasaż Oktogon, w budynku dawnej Pierwszej Chorwackiej Kasy Oszczędnościowej (Prva hrvatska štedionica). Budynek ten został wzniesiony w latach 1898–1900 według projektu Josipa Vancaša, a na środku biegnącego przezeń krytego pasażu znajduje się ośmiokątna centralna sala nakryta szklaną kopułą z witrażami.
Hotel Palace na placu Strossmayera
Dolne Miasto jest znane ze swojego układu urbanistycznego, który charakteryzuje się prostokątnymi blokami budynków i siatką ulic przecinających się głównie pod kątem prostym. Wśród nich przebiega zielony pas miejskich placów-ogrodów, w kształcie kanciastej litery „U”, zwanyzieloną podkową (Zelena potkova) lubpodkową Lenuzziego (Lenuzzijeva potkova). Utworzony według pomysłu urbanisty Milana Lenuzziego w drugiej połowie XIX wieku, stanowi największą i najważniejszą realizację architektoniczno-parkową chorwackiej urbanistyki[42]. Parki są w większości kombinacją ogrodów francuskich z rabatami kwiatowymi i angielskich parków leśnych, a wśród nich rozmieszczono wielkie publiczne i prywatne budynki. Najstarszym z parków jestZrinjevac ze stuletnimi platanami i pawilonem muzycznym pośrodku. Leży tu budynekChorwackiej Akademii Nauki i Sztuki w stylu neorenesansowym (z 1884 r., według projektuFriedricha von Schmidta), w którym mieści się Galeria Starych Mistrzów Strossmayera (Strossmayerova galerija starih majstora). Po wschodniej stronie placu stoją budynki Ministerstwa Spraw Zagranicznych i Sąd Okręgowy, zaś od strony północnej mieści się Sąd Najwyższy Republiki Chorwacji. Zachodnią flankę tworzą reprezentacyjne budynki pałacu Vranyczany’ich-Hafnerów (palača Vranyczany-Hafner), siedziba Muzeum Archeologicznego, oraz pałac Medakoviciów (palača Medaković) ze znaną kawiarniąLenuci i zdobionymi arabeskami sufitami na piętrze.
Chorwackie Archiwum Narodowe
Na pobliskim placu Strossmayera (Strossmayerov trg) wznoszą się luksusowe budynki z bogatymi fasadami, takie jak pałac Vranyczany’ich (palača Vranyczany) z 1882-1883 r., zaprojektowany przez Otto Hofera, gdzie mieści się Galeria Nowoczesna (Moderna Galerija). Znajdują się tu także pałac Priesterów (palača Priester), dziś Wydział Nauk Historycznych Chorwackiej Akademii Nauki i Sztuki, oraz Hotel Palace; oba budynki pochodzą z końca XIX wieku i są dziełami zagrzebskich architektów Leo Hönigsberga i Julija Deutscha, znanych z budowli w stylu neobarokowym. Przy placu Strossmayera mieści się także dom Milana Lenuzziego, twórcyzielonej podkowy[42].
Plac króla Tomisława (Trg kralja Tomislava) składa się z trawników i rabat kwiatowych z fontanną i pomnikiemkróla Tomisława. Od północy jest ograniczony budynkiem Pawilonu Sztuki (Umjetnički paviljon) z 1897-98 r., a od południagłównym dworcem kolejowym (Glavni kolodvor). Innymi istotnymi budynkami przy placu są dom malarzaVlaho Bukovca (z lat 1895–1896) i kamienica Fellera (kuća Feller) z 1903 r., dzieło Vjekoslava Bastla w stylu weneckiego neogotyku. Ten sam architekt zaprojektował również słynną secesyjną kamienicę Kalliny (kuća Kallina) wzniesioną w latach 1903–1904 na rogu ulic Gundulićevej i Masarykovej z wizerunkami nietoperzy, obłożoną płytkami ceramicznymi pochodzącymi z fabryki właściciela kamienicy, Josipa Kalliny[43].
Secesyjna kamienica Kalliny
Południowa częśćzielonej podkowy obejmuje plac Starčevicia (Starčevićev trg) z budynkiem domu Starčevicia (Starčevićev dom) z 1894-1895, dziś mieszczącego Bibliotekę Miejską, wybudowanego dla polityka Ante Starčevicia. Słynny Hotel Esplanade (z lat 1922–1924) mieści się tuż obok dworca głównego, gdyż to tu niegdyś nocowali pasażerowie luksusowego pociąguOrient Express. Na zachód od hotelu leży zagrzebskiogród botaniczny.
Place Marulicia, Mažuranicia i marszałkaTito tworzą zachodni fragmentzielonej podkowy. Na placu Marulicia (Trg Marka Marulića) mieści się secesyjny budynek Chorwackiego Archiwum Państwowego (Hrvatski državni arhiv) z lat 1910–1913, projektu Rudolfa Lubinskyego, pierwotnie wybudowany jako siedziba Biblioteki Narodowej i Uniwersyteckiej (Nacionalna i sveučilišna biblioteka). Wnętrze budowli jest bogato zdobione pracami czołowych artystów i rzemieślników owych czasów, zaś dach budynku jest znany z dekoracji w kształcie zielonych sów, które symbolizują mądrość.
Zachodnie ramięzielonej podkowy kończy się placem marszałka Tito (Trg maršala Tita), który jest uważany za jeden z najpiękniejszych w Zagrzebiu. Nad placem dominuje monumentalny neobarokowy budynek Chorwackiego Teatru Narodowego (Hrvatsko narodno kazalište), wzniesiony w latach 1894–1895, siedziba największej instytucji teatralnej w Chorwacji[44]. Budynek otwierał cesarzFranciszek Józef I, a zaprojektowało gobiuro projektowe Fellner & Helmer, znani budowniczowie kilkudziesięciuśrodkowoeuropejskich teatrów. Przed budynkiem teatru stoi rzeźbaIvana MeštroviciaStudnia życia (Zdenac života) z 1905 r. Przy placu marszałka Tito znajdują się również Muzeum Sztuki i Rzemiosła (Muzej za umjetnost i obrt), Chorwackie Muzeum Szkolnictwa (Hrvatski školski muzej) i rektoratUniwersytetu w Zagrzebiu (Sveučilište u Zagrebu). Z południowej strony placu znajduje się budynek dawnej Izby Handlowo-Rzemieślniczej (Trgovačko-obrtna komora) i Chorwackiego Sokoła (Hrvatski sokol), organizacji na rzecz wychowania fizycznego, dziś siedziba Akademii Sztuki Teatralnej (Akademija dramske umjetnosti)[42].
Wschodnia część Dolnego Miasta, na zewnątrzzielonej podkowy, została w większości zabudowana w pierwszej połowie XX wieku i charakteryzuje się modernistyczną architekturą. Na dawnym placu Giełdy (Trg burze), dziś placu Chorwackich Bohaterów (Trg hrvatskih velikana) znajduje się monumentalny Pałac Giełdy (Palača burze), dziś Chorwacki Bank Narodowy (Hrvatska narodna banka), dzieło Viktora Kovačicia z lat 1923–1927. W pobliżu mieści się także plac Ofiar Faszyzmu (Trg žrtava fašizma) z okrągłym budynkiem Chorwackiego Domu Artystów Plastyków (Hrvatskog doma likovnih umjetnika) z 1938 roku, powstałego według pomysłuIvana Meštrovicia. Obecnie w budynku odbywają się wystawy sztuki współczesnej.
Niedaleko Dolnego Miasta, w dzielnicyTrnje, jako wybitny przykład współczesnej architektury wyróżnia się budynek Biblioteki Narodowej i Uniwersyteckiej (Nacionalna i sveučilišna knjižnica), ukończony w 1995 r. Budowla jest dziełem zespołu zagrzebskich architektów pod kierownictwem Velimira Neidhardta.
Na wschód od centrum miasta, w dzielnicyMaksimir znajduje siępark Maksimir, historyczny ogród założony w XVIII wieku i wzorowany na angielskich parkach romantycznych[45]. W nim mieści sięzagrzebski ogród zoologiczny. W północnej części miasta leży główny zagrzebski cmentarzMirogoj. Założony na przełomie XIX i XX wieku, cmentarz ten, projektuHermanna Bollé, wyróżnia się swoimi arkadami, w których pochowane są wybitne osobistości chorwackiej historii.
W południowej części miasta, nad Sawą, położone jest centrum sportowo-rekreacyjne ze sztucznym jeziorem służącym za kąpielisko i torem wioślarskim. Na przeciwnym brzegu rzeki, na osiedlu Lanište, znajduje się największa hala sportowa Chorwacji –Arena Zagrzeb[46].
Panoramę miasta dopełniają nowe budynki biurowe i mieszkalne orazzagrzebskie wieżowce.
Popularnym miejscem wycieczek zagrzebian są góryMedvednica, zwane również od nazwy najwyższego szczytuSljeme, gdzie znajdują się ruiny średniowiecznego zamkuMedvedgrad.
Zagrzeb jest największym ośrodkiem kulturalnym Chorwacji. W mieście znajduje się wiele instytucji o tradycyjnie wysokim prestiżu. W dziedzinie muzyki jest to Sala Koncertowa Vatroslava Liskinskiego (chorw.Koncertna dvorana Vatroslava Lisinskog, pot.Lisinski), w świecie teatru, baletu i operyChorwacki Teatr Narodowy (Hrvatsko narodno kazalište), a wśród bibliotek Biblioteka Narodowa i Uniwersytecka (Nacionalna i sveučilišna knjižnica). Wśród licznych wartościowych muzeów i galerii największym kulturalnym oddźwiękiem swoich wystaw wyróżnia się galeria Klovićevi Dvori.
W Zagrzebiu znajdują się:Biblioteka Narodowa i Uniwersytecka, Biblioteki Miasta Zagrzebia (Knjižnice grada Zagreba), Biblioteka Miejska (Gradska knjižnica), Biblioteka „Andrija Štampar” (Knjižnica „Andrija Štampar”), Biblioteka Knežija (Knjižnica Knežija), ZAGREBIENSIA – zbiory rodzinne Zagrzebian, Biblioteka Vladimira Nazora (Knjižnica Vladimira Nazora), Biblioteka Medvešćak (Knjižnica Medvešćak) oraz Biblioteka i Czytelnia Bogdana Ogrizovicia (Knjižnica i čitaonica Bogdana Ogrizovića).
Przy Bibliotece i Czytelni Bogdana Ogrizovicia działa Centralna Biblioteka Albańczyków w Chorwacji (Središnja knjižnica Albanaca u Hrvatskoj), a przy Bibliotekach Miasta Zagrzebia – Centralna Biblioteka Rusinów i Ukraińców w Chorwacji (Središnja knjižnica Rusina i Ukrajinaca u Hrvatskoj)[47].
Zagrzebskie muzea przechowują ponad 3,6 mln eksponatów w ponad 30 zbiorach, od publicznych i kościelnych muzeów po prywatne zbiory i galerie. Dziesiątki prywatnych mniejszych i większych galerii działają niemal w każdej części miasta.
Muzeum Archeologiczne (Arheološki muzej) przechowuje niemal 450 000 artefaktów otrzymanych z różnych źródeł[48]. Najbardziej znany jest zbiór egipskich eksponatów z tzw. zagrzebską mumią, zawiniętą w tkaninę z jedyną zachowaną księgą wjęzyku etruskim (tzw.Liber Linteus). Muzeum posiada także zbiory numizmatyczne i związane z antyczną i średniowieczną historią Zagrzebia i okolic.
Gliptoteka Chorwackiej Akademii Nauki i Sztuki
Spośród muzeów sztuki najbardziej znane jest Muzeum Sztuki i Rzemiosła (Muzej za umjetnost i obrt), założone w 1880 roku, w którym znajdują się zbiory historycznych mebli i wyrobów rzemieślniczych. Historyczne malarstwo i rzeźbę od XIV do XIX wieku prezentują Galeria Starych Mistrzów Strossmayera (Strossmayerova galerija starih majstora), kolekcjaChorwackiej Akademii Nauki i Sztuki (Hrvatska akademija znanosti i umjetnosti) i otwarte w 1987 r. Muzeum Mimara (Muzej Mimara), którego zbiory, liczące 3750 dzieł różnych kultur i cywilizacji (obrazy malarstwa hiszpańskiego, włoskiego i holenderskiego oraz ceramika i sztuka orientalna), są darowizną Ante Topicia Mimary dla miasta Zagrzebia[49]. Galeria Nowoczesna (Moderna galerija) jest zbiorem dzieł chorwackich malarzy i rzeźbiarzy XIX i XX wieku. Inne muzea sztuki to AtelierIvana Meštrovicia z jego rzeźbami, rysunkami i litografiami orazChorwackie Muzeum Sztuki Prymitywnej (Hrvatski muzej naivne umjetnosti) i Muzeum Sztuki Nowoczesnej (Muzej suvremene umjetnosti), którego nowy budynek otwarto w 2009 r. w dzielnicy Novi Zagreb.
W Zagrzebiu mieszczą się także dwa bogate muzea historyczne. Muzeum Miasta Zagrzebia (Muzej grada Zagreba) założone przez Towarzystwo „Bracia Chorwackiego Smoka” (Družba „Braća hrvatskoga zmaja”) mieści się w odnowionym kompleksie dawnego klasztoru klarysek z XVII wieku[50]. Placówka posiada zbiory z dziedzin kulturalnej, gospodarczej i politycznej historii Zagrzebia od czasów rzymskich do epoki współczesnej. Innym muzeum historycznym w Zagrzebiu jest Muzeum Historyczne Chorwacji (Hrvatski povijesni muzej) w pałacu Vojkovicia.
Z innych muzeów ważne są Muzeum Przyrodnicze (Hrvatski prirodoslovni muzej), Muzeum Techniki (Tehnički muzej) oraz Muzeum Etnograficzne (Etnografski muzej). To ostatnie posiada stroje ludowe z Chorwacji, instrumenty muzyczne oraz bogate zbiory ludowych kultur Etiopii, Ameryki Południowej, Chin i wysp Pacyfiku. Wartościowymi zbiorami mogą również pochwalić się Chorwackie Muzeum Szkolnictwa (Hrvatski školski muzej), Gliptoteka Chorwackiej Akademii Nauki i Sztuki oraz Gabinet Grafik (Kabinet grafike) Chorwackiej Akademii Nauki i Sztuki. Od 2010 roku działa tu nietypoweMuzeum Zerwanych Związków (Muzej prekinutih veza), które w 2011 roku otrzymało nagrodęKennetha Hudsona przyznawaną przez Europejskie Forum Muzeów[51].
Najczęściej odwiedzane wystawy światowych artystów organizuje galeria Klovićevi Dvori, a stuletnie doświadczenie w tym kierunku ma Pawilon Sztuki (Umjetnički paviljon).
Pierwsze przedstawienia teatralne odbywały się w Zagrzebiu już w XVIII wieku, a pierwszy budynek teatru wzniesiono w 1833 r. Dziś w Zagrzebiu działa około 20 stałych i sezonowych teatrów.Chorwacki Teatr Narodowy (Hrvatsko narodno kazalište), otwarty w 1895 r., cieszy się uznaniem w zakresie wystawiania dzieł historycznych, dramatów, oper i baletów. Oprócz Chorwackiego Teatru Narodowego, najpopularniejsze są Miejski Teatr Dramatyczny Gavella (Gradsko dramsko kazalište Gavella), Miejski Teatr Komedia (Gradsko kazalište Komedija), Zagrzebski Teatr Młodych (Zagrebačko kazalište mladih), Teatr Exit (Teatar Exit) i Teatr Satyryczny Kerempuch (Satiričko kazalište Kerempuh). Istnieją wyspecjalizowane teatry dla dziecięcej publiczności; niektóre z nich mieszczą się z dala od centrum miasta i są zorientowane na publiczność z większych dzielnic (Trešnjevka, Dubrava). W sezonie letnim różne spektakle i koncerty odbywają się pod gołym niebem, a najbardziej znane z nich to Zagrzebskie Lato Histrionów (Zagrebačko histrionsko ljeto).
W Zagrzebiu odbywa się wiele festiwali światowej rangi, takich jak Animafest, światowy festiwal filmu animowanego, który odbywa się każdego parzystego roku, Międzynarodowy Przegląd Folkloru (Međunarodna smotra folklora), festiwal teatralny Eurokaz czy Festiwal tańca nowoczesnego (Festival suvremenog plesa).
Miasto ma również swój festiwal filmowy, Zagreb Film Festival, a także festiwal filmu dokumentalnego ZagrebDox. Do istotnych wystaw nowej sztuki wizualnej zalicza się Salon Zagrzebski (Zagrebački salon). Do festiwali muzycznych należą: Zagrebfest, jedna z najstarszych chorwackich imprez poświęconych muzyce pop, festiwal muzyki awangardowej Muzyczne Biennale (Muzički biennale), odbywający się każdego nieparzystego roku, oraz Festiwal Filharmonii Zagrzebskiej (Festival Zagrebačke filharmonije). Od 1996 r. na ulicach śródmieścia odbywa sięCest is d’Best, międzynarodowy multimedialny festiwal ulicznych artystów. Latem również odbywają się koncerty na wolnym powietrzu, głównie w dzielnicy Gornji Grad (Lato na Gornjim Gradzie,Ljeto na Gornjem gradu).
Najbardziej znaną salą koncertową Zagrzebia jest Sala koncertowa Vatroslava Lisinskiego (Koncertna dvorana Vatroslav Lisinski), wzniesiona w 1973 r. i nazwana imieniem kompozytora pierwszej chorwackiej opery,Vatroslava Lisinskiego. W 1990 r. odbył się w niejKonkurs Piosenki Eurowizji. Większe koncerty muzyki rozrywkowej odbywają się wDomu Sportów (Dom Sportova), a od niedawna także w wielofunkcyjnej hali sportowejArena Zagreb.
Z pozostałych imprez znane są: wystawa kwiatówFloraart, zlot motoryzacyjnyOld-timer Rally oraz Targi Marka (Markov sajam) – targ staroci, który dawniej odbywał się naplacu św. Marka, a dziś naplacu bana Josipa Jelačicia. Dni miasta Zagrzebia (Dani Grada Zagreba) odbywają się 16 listopada.
Zagrzeb jest siedzibą wielu klubów piłkarskich, między innymi 25-krotnego mistrza ChorwacjiDinamo Zagrzeb orazNK Zagreb. W północno-wschodniej części miasta znajduje się Stadion Dinama,Maksimir, mogący pomieścić 40 000 widzów.
↑Gospodarka Zagrzebia. zagreb.hr. [zarchiwizowane ztego adresu (2008-01-02)]., zarchiwizowana wersja oficjalnej strony Zagrzebia z 2 stycznia 2008, dostęp 11 lutego 2014.
↑Lelja Dobronić, Ankica Pandžić (2004),Palača Hrvatskog povijesnog muzeja = The Palace of the Croatian History Museum: 1764 – 2004, Zagrzeb.ISBN 953-6046-29-6.
↑Lelja Dobronić (1988),Zagrebački Kaptol i Gornji grad nekad i danas, Zagrzeb.
↑Paškal Cvekan (1990.),Kaptolski Franjevci: kulturno-povijesni prikaz djelovanja Franjevaca kroz 770 godina na Kaptolu u Zagrebu, Virovitica.
↑Nada Premerl (2005),Potok u srcu Zagreba: uz potok Medveščak od izvora do ušća = A brook in the heart of Zagreb: along the Medveščak brook from source to mouth, Zagrzeb.ISBN 953-6942-19-4.
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.svg)
.svg)
.svg)
