Ten artykuł dotyczy walk pod Żytomierzem toczonych w kwietniu 1920. Zobacz też:Bitwa pod Żytomierzem.| wojna polsko-bolszewicka | |||
 | |||
| Czas | 25–26 kwietnia 1920 | ||
|---|---|---|---|
| Miejsce | Żytomierz i okolice | ||
| Terytorium | |||
| Przyczyna | chęć szybkiego zajęcia Żytomierza i przerwania bolszewickich linii zaopatrzeniowych | ||
| Wynik | zwycięstwo Polaków | ||
| Strony konfliktu | |||
| |||
| Dowódcy | |||
| |||
| Straty | |||
| |||
| brak współrzędnych | |||
Zagon na Żytomierz – walki stoczone w dniach 25–26 kwietnia 1920 roku w trakciewyprawy kijowskiej, będącej częściąwojny polsko-bolszewickiej.
Był to drobny epizod o niewielkim znaczeniu dla przebiegu wojny, jednak bardzo istotny dla sztuki wojennej tamtego okresu. Obokrajdu na Kowel był jednym z nielicznych przykładów użycia szybkich wojsk motorowych w owym czasie.
Plan operacyjny ofensywy Polaków na Ukrainie przewidywał, że w pierwszym etapie nastąpi rozcięcie sił bolszewików na dwie części i szybkie zajęcieŻytomierza iKoziatyna. Tym sposobem miał być odcięty odwrót nadDniepr oddziałów Armii Czerwonej stojących na północy. Wojska bolszewickie stojące na południu od linii kolejowejSzepetówka – Koziatyn, miały być zepchnięte dalej na południe. W rejonieZwiahla skoncentrowano Grupę gen. Rydza-Śmigłego w składzie1 Dywizja Piechoty Legionów,7 Dywizja Piechoty,3 Brygada Jazdy, siedem baterii artylerii ciężkiej. Grupie przydzielono trzy plutony samochodów pancernych i baterię zmotoryzowaną. Grupa miała zająć Żytomierz w pierwszym dniu walki (najpóźniej drugiego dnia rano), oraz opanować mosty naTeterewie w Żytomierzu iKorosteszowie. Od rejonu wyjściowego do Żytomierza było 80 km, dlatego piechotę przewieziono na samochodach (czterdzieści samochodów ciężarowych)[2].
20 kwietnia Rydz-Śmigły wydał rozkaz operacyjny, zgodnie z którym na przedmieściu Zwiahla skoncentrowano wzmocnionąIII Brygadę Piechoty Legionów. Miała ona przełamać front sowiecki i otworzyćI BP Leg. drogę do wykonania zagonu na Żytomierz[2]. Zgrupowanie 7 Dywizji Piechoty na północ od Zwiahla siłami 14 Brygady Piechoty i 12 pułku ułanów miało nacierać, aby przeciąć linie kolejowąKorosten – Żytomierz i dotrzeć do rzekiTeterew. Ubezpieczać marsz miała od stronyRadomyśla i opanować most na Teterewie3 Brygada Jazdy. Na południe od szosy Zwiahel – Żytomierz przemieszczała sięXIII Brygada Piechoty z 7 Dywizji Piechoty. Przed grupą stała17 Dywizja Piechoty wzmocniona3 Brygadą Jazdy (łącznie 1500 żołnierzy i osiem dział). Na tym odcinku frontu przeciwnikiem wojsk polskich była58 Dywizja Strzelców z12 Armii, oraz 45 Brygada Strzelców z15 Dywizji Strzelców (obie jednostki miały ok. 2000 żołnierzy, dziewiętnaście dział, siedem samochodów pancernych). Bolszewicy otrzymywali zaopatrzenie poprzezHusiatyn iŻytomierz. Gen. Rydz-Śmigły spodziewał się silnej obrony. W celu zaskoczenia bolszewików w Żytomierzu, wysłano kolumnę szosą równoległą do szosy Zwiahl – Żytomierz[2].
W celu opanowania Żytomierza utworzono grupę zmotoryzowaną pod dowództwem płk. Dąb-Biernackiego. Grupa składała się z oddziałów1 pułku piechoty Legionów, kompanii saperów i pododdziału jazdy. Grupa posiadała czterdzieści ciężarówek, połowę z tej liczby stanowiły ciężarówki Fiat, resztę głównie ciężarówki Packard o pełnych kołach. Do holowaniafrancuskich armat 75 mm użyto pojazdów Daimlera z napędem na cztery koła. Do wsparcia grupy zmotoryzowanej użyto samochodów pancernych.
25 kwietnia o 3.00 rozpoczęto ładowanie 1 pułku piechoty Legionów na samochody. Ze względu na brak transportu III batalion pułku musiał działać pieszo. Na samochody postawiono dodatkowo 25 ckm z 5 pułku piechoty. Z kolumną jechał dowódcaI Brygady Piechoty Legionów – płkStefan Dąb-Biernacki. Około 3.30 pododdziały6 pp Leg z III BP Legprzełamały obronę nieprzyjaciela na Murawni w potyczkach z kawalerią sowiecką i posuwały się naŻytomierz. 5 pp Leg pokonał spieszoną kawalerię sowiecką nad Tenią. W czasie pokonywania trasy samochody grzęzły na piaszczystych drogach, zagrzewały się, a samochody pancerne łamały mosty. Okoliczna ludność gromadziła się na trasach kolumn, witała żołnierzy mlekiem i wodą, wspierała też podwodami[3].
Ok 12.30 grupa znalazła się 14 km na północny zachód od Żytomierza, pod osadąWilsk bronioną przez 522 pułk strzelców. Pułk wycofał się, nie przyjmując walki. Płk Dąb-Biernacki zatrzymał w Wilsku kolumnę, aby poczekać na resztę samochodów i uporządkować szyki 1 BP Leg. przed spodziewanym bojem. Po nadejściu samochodów wyładowano z nich piechotę i odesłano do dyspozycji 3 BP Leg., która nacierała szosą. Między godz. 22.00 a 23.00 przybył do Wilska III batalion 5 pp Leg., natomiast maszerujący pieszo III batalion 1 pp Leg., po przebyciu 48 km zatrzymał się na nocleg, 19 km od Wilska. Bateria zmotoryzowana utknęła po drodze i nie było nadziei na jej dołączenie. W ciągu dnia 522 ps atakował oddziały polskie w Wilsku, jednak został odparty i wycofał się do Żytomierza. Późnym wieczorem płk Dąb-Biernacki dysponował w Wilsku trzemabatalionami i samochodem pancernym. Płk Dąb-Biernacki bojąc się stracić zaskoczenie wydał rozkaz natychmiastowego natarcia na Żytomierz dwoma kolumnami. O 24.00 dwa bataliony 1 pp Leg. ruszyły z zadaniem obejścia Żytomierza od wschodu, przecięcia szosy kijowskiej i uderzenia na miasto od stacji kolejowej. III batalion 5 pp Leg., wzmocniony kompanią ckm z 1 pp Leg. i samochodem pancernym maszerowały drogą na Żytomierz. III batalion dotarł o świcie do skraju Żytomierza. Rosjanie przyjęli Polaków silnym ogniem. Polacy zalegli i nie nacierali, oczekując na siły 1 pp Leg. 1 pp Leg. stoczył po drodze walkę ze spieszonym 520 ps, wspieranym przez 522 ps, i 26 kwietnia ok. 8.00 stanął od wschodu na skraju Żytomierza. I batalion 1 pp Leg. uderzył dwoma kompaniami niezwłocznie na dworzec kolejowy w Żytomierzu i po odparciu ataku kawalerii zdobył dworzec. Zaskoczenie było pełne. Załoga dworca uciekła w kierunku miasta, a za nią podążyły dwie kompanie Polaków. 3 kompania I batalionu opanowała baterię sowiecką. Płk Dąb-Biernacki na odgłos strzelaniny rzucił doataku III batalion 5 pp Leg. Po krótkim oporze załoga miasta zagrożona okrążeniem wycofała się. Do 11.00 Żytomierz opanowali Polacy. Po południu do miasta przybył 6 pp Leg., który po drodze stoczył bój z oddziałem 17 Dywizji Kawalerii. Dwie kompanie 6 pp Leg. zostały wysłane samochodami i opanowały most na Teterewie i utworzyły przyczółek.
Zagon zakończył się sukcesem wojsk polskich. W ciągu 32 godzin zajęto ważny węzeł kolejowy odległy o 80 km od linii frontu. Opanowanie Żytomierza oraz zdobycieMalina iKoziatyna zachwiało frontem bolszewickim na Ukrainie. Rozbita została 58 Dywizja Strzelców. Z 521, 520 i 522 pułków strzelców pozostało w szeregach po kilkudziesięciu żołnierzy. Dywizja straciła połowę artylerii i większość broni maszynowej. W walkach o Żytomierz Polacy stracili 3 poległych i 48 rannych. Polacy wzięli do niewoli kilkuset jeńców, zdobyli 10 dział, kilkadziesiąt ckm, samochód pancerny, dwanaście samochodów i 280 wagonów ze sprzętem wojskowym[4].
6 października 2015 odsłonięto tablicę upamiętniającą zdobycie miasta. Znajduje się ona na budynku kina „Ukraina” (ul. Kijowska 13), w miejscu gdzie na krótko zamieszkał Józef Piłsudski. W foyer kina umieszczono miedzianą płaskorzeźbę z jego podobizną[5].
