Ten artykuł dotyczy miasta. Zobacz też:Ząbkowice Śląskie (ujednoznacznienie).| miasto wgminie miejsko-wiejskiej | |||
 Rynek Ząbkowic Śląskich | |||
| |||
| Państwo | |||
|---|---|---|---|
| Województwo | |||
| Powiat | |||
| Gmina | |||
| Data założenia | 2 poł. XIII w. | ||
| Prawa miejskie | przed 1287 | ||
| Burmistrz | |||
| Powierzchnia | 13,66 km² | ||
| Wysokość | 252 – 303[potrzebny przypis] m n.p.m. | ||
| Populacja (31.12.2019) • liczba ludności • gęstość |
| ||
| Strefa numeracyjna | (+48) 74 | ||
| Kod pocztowy | 57-200 do 57-201 | ||
| Tablice rejestracyjne | DZA | ||
Położenie na mapie gminy Ząbkowice Śląskie  | |||
Położenie na mapie Polski  | |||
Położenie na mapie województwa dolnośląskiego  | |||
Położenie na mapie powiatu ząbkowickiego  | |||
 50°35′20″N 16°48′46″E/50,588889 16,812778[2] | |||
| TERC (TERYT) | 0224054 | ||
| SIMC | 0984692 | ||
Urząd miejski ul. 1 Maja 1557-200 Ząbkowice Śląskie | |||
| |||
| |||
| |||
| Strona internetowa | |||
Ząbkowice Śląskie (niem. Frankenstein,cz. Frankenštejn[3][4],łac. Francosteina, Franckensteinum[5]) –miasto wPolsce, wwojewództwie dolnośląskim, siedzibapowiatu ząbkowickiego orazgminy miejsko-wiejskiej Ząbkowice Śląskie.
Ząbkowice Śląskie położone są w południowej częściwojewództwa dolnośląskiego wpowiecie ząbkowickim, którego są siedzibą. Miasto leży naPrzedgórzu Sudeckim nadBudzówką, która jest lewym dopływemNysy Kłodzkiej.Ząbkowice Śląskie leżą na wysokości 287 m n.p.m.[potrzebny przypis] Według danych GUS z 1 stycznia 2023 r. powierzchnia miasta wynosiła 13,66 km²[1] (442. miejsce w kraju), natomiast gęstość zaludnienia 1051 osób/km² (20. miejsce w województwie). Ząbkowice Śląskie historycznie leżą naDolnym Śląsku.W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało dowoj. wałbrzyskiego.
Dokładna data powstania Ząbkowic Śląskich nie jest znana, jednak z przekazów pośrednich wynika, że stało się to ok. 1280. Najstarszy dokument, w którym wymienia sięcivitas Frankenstein nosi datę 10 stycznia 1287[potrzebny przypis].
Ząbkowice powstały koło starszej wsi Sadlno[6] (obecnie w granicach miasta), dokładnie w miejscu, gdzie krzyżowały się ważne drogi handlowe: trakt zWrocławia doPragi z drogą biegnącą z biskupiejNysy doŚwidnicy. Ulokowano je dokładnie w połowie drogi pomiędzy dwiema nieudanymi próbami wcześniejszych lokacji miejskich –Przyłękiem iKozińcem. Nowo powstałe miasto, które z założenia miało przejąć po obu tych miastach funkcję bardziej znaczącego ośrodka miejskiego, przejęło również części ich nazw – od Przyłęku (Frankenbergu) od Kozińca (Löwenstein), tworząc miasto o nazwie Frankenstein[potrzebny przypis].
Miasto, oprócz korzystnego usytuowania na przecięciu ważnych szlaków, posiadało równie ważne świetne usytuowanie obronne, znalazło się ono bowiem na obszarze o stromo opadających zboczach, otoczonych mokradłami i rozlewiskami rzekBudzówki iWęży. Pierwsze obwarowania, jakie otrzymało miasto, były typu drewniano-ziemnego i najprawdopodobniej istniały aż do lat 30. XIV wieku, kiedy to zastąpiono je murem kamiennym. Najsłabsza militarnie była północna, położona odWrocławia strona miasta, gdzie miasto nie miało naturalnej ochrony w postaci stromego zbocza[potrzebny przypis].
Wyrazem troski o rozwój miasta wśredniowieczu były nadawane książęceprzywileje. Ząbkowiccy mieszczanie już od momentulokacji posiadali prawo wolnego połowu ryb we wszystkich rzekach i potokach w promieniu 1 mili. Już w 1298 r. Ząbkowice otrzymały od księcia świdnickiegoBolka I[6]prawo składu soli i ołowiu, polegające na obowiązku wystawiania tych artykułów w mieście przez przejeżdżających tędy kupców. W tym samym roku miasto otrzymałoprawo mili, oznaczające zakaz zakładania w promieniu jednej mili od miasta kramów, jatek i karczem, monopolizując w ten sposób swoje interesy w okolicy. W 1300 r. powstała huta szkła[6]. O tym, że Ząbkowice odgrywały w średniowieczu ważną rolę świadczy również fakt istnienia w nich już na początku XIV w. szkoły miejskiej oraz ukształtowania się miasta jako ośrodka sądownictwa. Już od czasów lokacji w mieście funkcjonowały sądy wójtowskie i ławnicze. W 1325 ustanowiono w Ząbkowicachsąd dworski, a w 1351 miasto otrzymało wyższe prawa sądownicze. W Ząbkowicach, podobnie jak w innych miastach lokowanych naprawie niemieckim, władzę sprawował dziedzicznywójt, którego urząd był zbliżony pod względem społecznym do stanu rycerskiego. Ząbkowicki urząd wójta przez całe średniowiecze piastowałarodzina Reichenbach. Ostateczna likwidacja urzędu wójta i przejęcie władzy nad miastem przez radę miejską nastąpiło w 1536[potrzebny przypis].
Od 1322 r. miastem władałBolko II ziębicki, który obronił je w 1335 r. przed czeskim królewiczemKarolem Luksemburskim[6]. Później jednak, z powodu tarapatów finansowych,Bolko II książę ziębicki oddał miasto Ząbkowice wzastaw, po czym w 1351 jego następcaMikołaj ostatecznie sprzedał je czeskiemu królowiKarolowi IV Luksemburskiemu. Ten uczynił go stolicą utworzonego wówczas dystryktu miejskiego, będącego pierwowzorem powstałego w XVIII wieku samodzielnego powiatu ząbkowickiego. Od tej pory aż dowojen husyckich władza zwierzchnia w mieście należała do namiestników królewskich[potrzebny przypis].
Osobny artykuł:Męczennicy dominikańscy z Ząbkowic Śląskich. Zobacz też:Afera grabarzy z Frankensteinu.._przed_1800_(91905606).jpg)
W latach 1454–1569 Ząbkowice były własnością czeskiego roduPodiebradów. Od 1569, kiedy zakończyło się panowanie rodu Podiebradów, w imieniuCesarstwa Ząbkowicami administrowałstarosta. Wiek XVII nie był przyjazny w skutkach zarówno dla ząbkowickich mieszczan, jak też dla miejskiej architektury, a wszystkiemu była winnawojna trzydziestoletnia, która w 1632 zawitała do bram Ząbkowic. W okresie do 1648 miasto było wielokrotnie szturmowane, plądrowane i podpalane. Wiek XVIII i XIX były okresem dynamicznego rozwoju miasta. Powstało wiele nowych kamienic i budowli, również o charakterze wojskowym, m.in. ok. 1763 powstał budynek komendantury wojskowej, w którym w 1778 posiadał przez kilka dni swoją kwateręFryderyk II Wielki, król pruski. Miasto liczyło wówczas ponad 4 tysiące mieszkańców i posiadało 444 domostwa plus 8 w wieżach. W 1778 wprowadzono numerację domostw położonych na terenie całego miasta. Pierwsze latarnie uliczne zaświeciły się w 1815[potrzebny przypis]. Po uruchomieniu gazowni miejskiej w 1863 zainstalowano oświetlenie gazowe ulic. W 1826Fryderyk Chopin przejeżdżał przez miasto[7].
Od 1806 Ząbkowice posiadały już własną drukarnię, w której od 1821 drukowano pierwszą gazetę miejską „Frankensteiner Stadtblatt”. Jeszcze na początku XIX w. Ząbkowice w całości były otoczonemurami obronnymi z licznie zachowanymiwieżami ibastejami, a wokół miasta i zamku istniałyfosy. Wieże bramne były wyższe od pozostałych, miały kształt kwadratowy, a wybudowane były z cegły. Znajdowały się przy nich niewielkie domy bramnych, czyli ludzi odpowiedzialnych za otwieranie i zamykanie bram miasta. W innych wieżach murów obronnych miasta mieszkali biedacy i pospólstwo pozbawione własnego dachu nad głową[potrzebny przypis].
W 1815 przystąpiono do rozbiórki fortyfikacji miejskich. Jako pierwszą rozebranoBramę Ziębicką, kolejno zlikwidowano górną partię murów miejskich pomiędzy Bramą Ziębicką a Bramą Wrocławską, aby następnie zasypać na tym odcinku fosę i utworzyć w jej miejscu promenadę. Pomimo tych przemian, urbanistyczny i architektoniczny kształt Ząbkowic nie uległ na przestrzeni sześciu wieków zasadniczym przeobrażeniom. Nastąpiło to dopiero w wyniku największego w dziejach miasta pożaru, który wybuchł w sobotę 24 kwietnia 1858 o godz. 14.30. Ogień, który zaprószyły bawiące się dzieci, szybko rozprzestrzenił się spod Bramy Srebrnogórskiej na całe miasto, a nawet na sąsiednią wieśSadlno. W ciągu paru godzin zniszczeniu uległo właściwie całe miasto. Ogień strawił większość rynkowych kamienic, górną częśćKrzywej Wieży, doszczętnie zniszczył ratusz oraz pochłonął 27 ludzkich ofiar[potrzebny przypis].
W II poł. XIX w. i na początku XX w. nastąpił najdynamiczniejszy w historii rozwój Ząbkowic. W śródmieściu, w miejsce strawionych ogniem domostw, zbudowano wiele nowych kamienic, powstały również nowe szpitale i szkoły, np. szkoła podstawowa nr 1 i gimnazjum nr 2. W tych samych latach wybudowano nowoczesne wodociągi miejskie (1894), a wkrótce potem nową kanalizację miejską. 14 listopada 1898 poświęcono kościół Zakładu Opiekuńczego DiakonisTabita z masywną dzwonnicą zwieńczoną strzelistą wieżyczką (rozebrany po 1945). W 1858 miasto otrzymało bezpośrednie połączenie kolejowe zJaworzyną Śląską, a w 1874 – zKamieńcem Ząbkowickim. W 1905 w mieście mieszkały 8404 osoby, w tym 98,9% Niemców, 0,6% Żydów i 0,2% Polaków. 77,7% mieszkańców było katolikami, zaś 21,7% – ewangelikami[8].
W 1932 w wyniku wielkiej reformy w Niemczech zlikwidowano powiat ziębicki, a miastoZiębice wraz z okolicami włączono do wielkiegopowiatu ząbkowickiego, którego stolicą pozostały Ząbkowice. Powiat ten w niezmienionych granicach funkcjonuje również dziś.
U schyłkuII wojny światowej, w styczniu 1945, Niemcy przenieśli do miasta część więźniówTwierdzy Kłodzko[9]. Miasto uniknęło przejścia frontu i zniszczeń w 1945.
Po II wojnie światowej miasto wraz z prawie całym Dolnym Śląskiem weszły w granice Polski; niemiecka ludność miasta została wysiedlona w nowe granice Niemiec. 7 maja 1946 zatwierdzono nową urzędową nazwę Ząbkowice Śląskie[10]. W okresie powojennym wiele indywidualnych osób angażowało się w proces renowacji i zachowania zabytków miasta. W 1964 odrestaurowanoKrzywą Wieżę, którą po 23 latach ponownie udostępniono zwiedzającym, a w 1972 utworzono Regionalną Izbę Pamiątek przy ul. Krzywej. Tym niemniej i tu zaznaczyły się uwarunkowania i ograniczenia społeczne, gospodarcze i polityczne PRL: architektura miasta uległa daleko idącym zaniedbaniom, których ukoronowaniem stało się wyburzenie zabytkowej, północnej pierzei rynku i zastąpienie jej niskiej jakości blokiem mieszkalnym. Lata 90. XX wieku to przede wszystkim renowacja i zmiana wyglądu rynku, kompleksowarestauracja ratusza, zabezpieczenie ruin zamku oraz odrestaurowanie jego podziemi.W styczniu 2019 przy ul. Ciasnej dokonano odkrycia średniowiecznej studni o głębokości 17,5 m i średnicy 130 cm[11].
Do wojewódzkiego rejestru zabytków wpisane są[12]:
inne zabytki:
Piramida wieku mieszkańców Ząbkowic Śląskich w 2014 roku.
W mieście istnieje kilka instytucji, które są animatorami życia kulturalnego miasta. Najważniejszą instytucją z dziedziny kultury w mieście jest Ząbkowicki Ośrodek Kultury. ZOK zajmuje się edukacją artystyczną, organizowaniem imprez rozrywkowo-kulturalnych, jest aktywatorem działań artystycznych. ZOK prowadzi również sekcje i koła zainteresowań, które zrzeszają mieszkańców, prowadzi również kino. Do stałych imprez, organizowanych przez ośrodek należą m.in.:
W mieście działa także Biblioteka Publiczna Miasta i Gminy, orazIzba Pamiątek Regionalnych im. Jerzego Glabiszewskiego.
Przez miasto przebiega kilka szlaków komunikacyjnych. Są to:
Do miasta można się dostaćautobusami lub koleją. W mieście istnieje dworzec autobusowy ikolejowy. Od 2020 roku w mieście działa komunikacja miejska, która składa się z 7Solarisów Urbino 12 hybrid[potrzebny przypis].
Osobny artykuł:Ząbkowice Śląskie (stacja kolejowa).W 2011 przy ul. Rzecznej otworzonolądowisko sanitarne.
Średnie miesięczneciśnienie atmosferyczne waha się od 1014,5hPa (IV) do 1019,4 hPa (I), największy zanotowany wzrost ciśnienia 24 hPa, największy spadek 24 hPa[23].
Średnia roczna prędkość wiatru wynosi 3,6 m/s. Najmniejsze średniezachmurzenie osiąga 47% (VIII), największe 77% (XII), średnie roczne 62%[24].
Średnia rocznatemperatura powietrza osiąga +8,4 °C. W przebiegu rocznym najchłodniejszy jest styczeń (–1,0 °C), najcieplejszy lipiec (+18,0 °C). Najwyższą maksymalną temperaturę zanotowano 28 lipca 2013 (+36,5 °C), najniższą temperaturę minimalną 14 stycznia 1987 (–27,7 °C)[23].
Absolutnaamplituda temperatury powietrza osiągnęła 64,2 °C. W ciągu roku występuje 35 dni gorących, czyli takich, w których maksymalna temperatura przekracza 25 °C, z czego 5 to dni upalne z temperaturą powyżej 30 °C; czasami zdarzają się w Ząbkowicach Śląskich dni bardzo upalne, podczas których maksymalna temperatura przekracza 35 °C. Najdłuższe fale upałów nad miastem wystąpiły:
Najwięcej dni upalnych (z temperaturą maksymalną powyżej 30 °C) zanotowano w 1994 – aż 17 dni, z czego 10 w lipcu 1994.Latem występują bardzo rzadko tzw. tropikalne noce, kiedy temperatura minimalna nie spada poniżej 20 °C. Zdarzają się one na przełomie lipca i sierpnia. Najwyższą minimalną temperaturę w Ząbkowicach Śląskich zanotowano 30 VII 2005 i było to 20,6 °C[23].
Dni mroźnych, z ujemną temperaturą maksymalną (poniżej 0 °C) jest w Ząbkowicach Śląskich tylko 30 rocznie. Średnia roczna suma opadu wynosi 548 mm[23].
Największe średnie miesięczne sumyopadu 88 mm (VII), najmniejsze 23 mm (II). Notowanych jest średnio 103 dni z opadem w roku (z maksimum w lecie)[23].
| Miesiąc | Sty | Lut | Mar | Kwi | Maj | Cze | Lip | Sie | Wrz | Paź | Lis | Gru | Roczna |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Rekordy maksymalnej temperatury [°C] | 14.5 | 17.7 | 21.6 | 29.4 | 31.6 | 33.7 | 36.5 | 36.3 | 30.0 | 26.2 | 18.4 | 14.5 | 36,5 |
| Średnie temperatury w dzień [°C] | 1,9 | 3,0 | 7,6 | 13,6 | 19,0 | 21,7 | 23,9 | 23,9 | 18,8 | 13,6 | 7,0 | 3,1 | 13,1 |
| Średnie dobowe temperatury [°C] | -1,0 | -0,4 | 3,3 | 8,0 | 13,2 | 16,1 | 18,0 | 17,6 | 13,3 | 8,8 | 3,7 | 0,4 | 8,4 |
| Średnie temperatury w nocy [°C] | -4,2 | -3,7 | -0,4 | 3,0 | 7,5 | 10,8 | 12,5 | 12,1 | 8,7 | 4,7 | 0,7 | -2,5 | 4,1 |
| Rekordy minimalnej temperatury [°C] | -27.7 | -25.6 | -17.5 | -6.5 | -2.4 | 1.8 | 5.0 | 4.4 | 0.3 | -6.5 | -15.7 | -24.9 | −27,7 |
| Opady [mm] | 25 | 23 | 33 | 37 | 58 | 78 | 88 | 66 | 53 | 31 | 30 | 28 | 548 |
| Średnia liczba dni z opadami | 7 | 7 | 9 | 8 | 10 | 11 | 12 | 9 | 9 | 6 | 7 | 8 | 103 |
| Źródło: Na podstawie 35-lecia 1979-2013[25] | |||||||||||||
W Ząbkowicach Śląskich istnieje Ośrodek Sportu i Rekreacji, który jest organizatorem wielu imprez stałych lub okazjonalnych. Posiada on w swych strukturach Halę widowiskowo-sportową (Słoneczną), „Orlika 2012”, zespół boisk sportowych, Skate Park (na terenie stadionu) oraz siłownię (w hali). W mieście ponadto istnieją kluby sportowe: piłkarski„Orzeł”, jeździecki „Galop”, Ludowe Zrzeszenie Sportowe „Rolnik” oraz klub „Polonia”.
Klub jeździecki „Galop” prowadzi, prócz sekcji jeździeckiej, również sekcje gimnastyczno-woltyżerską. Zawodnicy tej sekcji odnoszą sukcesy nie tylko w kraju, ale również na arenach światowych. Klub zajmuje się aktywną edukacją jazdy konnej. Prowadzi zajęcia w stopniach od podstawowego do zaawansowanego w różnych działach takich jak: ujeżdżenie, skoki,woltyżerka.
Klub zajmuje się takżehipoterapią, organizuje przejazdy bryczką, a zimąskiring i kuligi. Klub zdobył tytuł wielokrotnego Mistrza Polski w woltyżerce. Tytuł zdobyłAdam Susłowski. Zajął on także trzecie miejsce w Amatorskich Zawodach w Ujeżdżeniu, i brał udział w Mistrzostwach Świata w 2000 roku oraz Mistrzostwach Europy w 1999 roku.
W mieście istnieją szkoły podstawowe i średnie oraz zamiejscowy ośrodek dydaktyczny Uniwersytetu Ekonomicznego z Wrocławia.
Szkoły podstawowe:
Szkoły średnie:
Szkoły wyższe:
Miasto Ząbkowice Śląskie współpracuje z kilkoma miastami partnerskimi m.in. zCzech,Niemiec, czyRumunii. Kontakty partnerskie z miastemČervený Kostelec opierają się na wymianie doświadczeń w zakresie edukacji, kultury, sportu czy turystyki. Z miastemWiesloch Ząbkowice wymieniają się doświadczeniami w zakresie edukacji, kultury, a także w sferze gospodarki. Od 2001 roku (jeszcze nieoficjalnie) Ząbkowice Śląskie nawiązały kontakt z rumuńską gminąBran.
| Miasto | Państwo | Data podpisania umowy |
|---|---|---|
| Červený Kostelec |  Czechy | 1993 |
| Wiesloch |  Niemcy | 6 września 1998 |
| Uchte | Niemcy | 2005 |
| Bran |  Rumunia | 2001 |
| Sławno |  Polska | |
| Fontenay-aux-Roses |  Francja | 2014 |
Gmina Ząbkowice Śląskie, tak jak i miasto, nie są mocno zalesione. Jedynie niecałe 8% powierzchni gminy jest pokryte lasami. W okolicy miasta istnieją rezerwaty przyrody takie jak „Skałki Stoleckie” w okolicach wsiStolec czy „Muszkowicki Las Bukowy” w okolicach wsiSieroszów. W okolicach miasta występują złożamagnezytu,niklu,chryzoprazów czygabra. Wydobywany jest takżesjenit i materiały ilaste, które służą do wyrobu materiałów budowlanych[potrzebny przypis].
W mieście działa telewizja kablowa i wydawane są gazety[potrzebny przypis]:
Z tym tematem związana jest kategoria:Ludzie związani z Ząbkowicami Śląskimi. Z tym tematem związana jest kategoria:Ludzie urodzeni w Ząbkowicach Śląskich.
| Przynależność wojewódzka | |
|---|---|
| Miasta (1945–1975) |
|
| Osiedla (1954–1972) |
|
| Gminy wiejskie (1945–1954 i 1973–1975) |
|
| Gromady (1954–1972) |
|
| mauzolea | |
|---|---|
| dwory | |
| pałace | |
| wieże | |
| zamki |
