XX ZjazdKomunistycznej Partii Związku Radzieckiego – pierwszy zjazd partii po śmierciStalina, który odbył się w dniach14–25lutego1956 roku. Poprzedni,XIX zjazd miał miejsce w 1952, podczas którego nastąpiła zmiana nazwy partii[1].
Zjazd rozpoczął się wWielkim Pałacu Kremlowskim wMoskwie 14 lutego 1956 roku o godzinie 10:00. Było na nim obecnych 1349 delegatów zgłosem decydującym i 81 zgłosem doradczym, a także 55 delegacjipartiikomunistycznych irobotniczych.
W referacie sprawozdawczymI sekretarz Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego,Nikita Chruszczow, uznał za podstawowe zadanie międzynarodowegoruchu robotniczego utrzymaniepokoju i umocnienie jego gwarancji. Postawił także tezę, iż mimo istnieniaimperializmuwojny nie są nieuniknione (Nie ma nieuchronnej konieczności wojen), a także uznał za możliwą koegzystencję dwóch systemów. Kładł nacisk na pogłębienie współpracy między państwami, zaakceptował różnorodność form przejścia dosocjalizmu, wskazując na swoistość formydemokracji ludowej idrogi chińskiej. Potwierdził także socjalistyczny charakterJugosławii. Krytyce poddał "kult jednostki" (nie używał jednak nazwiskaJózefa Stalina)[2]. Jeszcze ostrzejsze zdanie na ten temat miałAnastas Mikojan:
W ciągu dwudziestu mniej więcej lat faktycznie nie było u nas kolektywnego kierownictwa, kwitł kult jednostki [...]co, rzecz jasna, nie mogło nie wywrzeć zdecydowanie ujemnego wpływu na sytuację w partii i na jej działalność.
Najważniejszym wydarzeniem zjazdu był wygłoszony na zakończenie obrad, na zamkniętym posiedzeniu bez udziału gości, referat ChruszczowaO kulcie jednostki i jego następstwach, którego celem było odsłonięcie kulis rządów Stalina. Osiągnął to między innymi poprzez przypomnienie opiniiWłodzimierza Lenina iNadieżdy Krupskiej o brutalności iautorytaryzmie Stalina czy ujawnienie mechanizmuczystek w latach 1935–1938 (z inicjatywy Stalina spośród 139 członkówKC WKP(b) wybranych naXVII Zjeździe WKP(b) zostało aresztowanych 98; spośród 1966 delegatów na tenże Zjazd aresztowano 1108). O terrorze Stalina Chruszczow mówił między innymi:
Terror ten był faktycznie skierowany nie przeciwko resztkom rozbitych klas wyzyskiwaczy, lecz przeciwko uczciwym pracownikom partii ipaństwa radzieckiego, przeciwko którym wysuwano kłamliwe, oszczercze, niedorzeczne oskarżenia o "dwulicowość", "szpiegostwo", "szkodnictwo", przygotowanie zmyślonych zamachów i tym podobne. [...]Bardzo ciężkie następstwa [...]miała także ta okoliczność, że w ciągu lat 1937–1941 wskutek podejrzliwości Stalina unicestwiono na podstawie oszczerczych oskarżeń wielu dowódców wojskowych i pracowników politycznych.
Chruszczow uważał, iżdyktatura Stalina była przyczynąciężkich następstw w czasiewielkiej wojny ojczyźnianej. Przekazał także informacje o tym, że Stalin zlekceważył informacje o zbliżającej się inwazji wojskIII Rzeszy na ZSRR w 1941 roku. Zakwestionował również zdolności dowódcze Stalina, jako wyolbrzymione przez usłużnychpropagandystów, skrytykował dokonane na jego poleceniewysiedlanie z ojczystych terenówKałmuków,Czeczeńców,Inguszów,Karaczajów czyBałkarów. Chruszczow uważał, żekryzys jugosłowiański, w następstwie którego Związek Radziecki zerwał stosunki z Jugosławią, wynikał z wyolbrzymienia przez Stalina "błędów i niedociągnięć" w tychże stosunkach. Ujawnił, że Stalin osobiście kierowałsprawą lekarzy kremlowskich, nazwał takżeŁawrientija Berię wrogiem partii.
Krytyka, mimo że nie ujawniła rzeczywistych przyczyn i mechanizmów radzieckiegototalitaryzmu, spowodowała szok w całym ruchukomunistycznym. Zjazd otworzył okres przewartościowań w stosunkach międzynarodowych. Krytyka dokonana przez Chruszczowa została przeniesiona na warunkipolskie – pod hasłem "doścignąć KPZR" już 3 marca na naradzie centralnego aktywu partyjnego, zwołanej przezBiuro Polityczne KC PZPR, domagano się rozliczenia za "nadużycie władzy", naprawienie krzywd i ofiarstalinizmu w Polsce.Polska Zjednoczona Partia Robotnicza wkrótce potem zapoznała z treścią tajnego referatu Chruszczowa wszystkich swych członków. Referat był rozpowszechniany również wśródPolaków niezwiązanych z partią, tak w kraju, jak i za granicą[3].
Inne partie, na przykładNiemiecka Socjalistyczna Partia Jedności,Komunistyczna Partia Czechosłowacji czyAlbańska Partia Pracy, traktowały referat jako tajny i nie ujawniały jego treści.
XX Zjazd uważa się za początekodwilży w Związku Radzieckim, a później wpaństwach Europy Środkowej.