Wyspa Man i jej okoliceMapa Wyspy ManPółnocny fragment Wyspy Man (widaćRamsey) z lotu ptakaWidok wyspy z satelityTablice rejestracyjne na Wyspie ManOkładka paszportu Wyspy Man (przed 2020)
Wyspa Man zachowała daleko idącą autonomię. Nie podlega ustawodawstwu brytyjskiemu i nie ma przedstawiciela w parlamencie brytyjskim. Jednak głową państwa jest monarcha brytyjski – noszący tytułLord of Mann – reprezentowany przezgubernatora porucznika (Lieutenant Governor) obecnie jest to Sir John Lorimer, sprawującego swój urząd przez okres pięciu lat.Wielka Brytania odpowiada za politykę zagraniczną i obronność dependencji.
Wyspa Man ma własny parlament o dwóch izbach –Tynwald (Thingvöller), którego obrady są poświadczone od XIII wieku, a prawdopodobnie jest on jeszcze starszy[3][4]. Rząd składa się z dziewięciu ministerstw, a na jego czele stoiChief Minister, powoływany przez Tynwald na pięcioletnią kadencję. Wyspa posiada również własną flagę, godło, hymn, walutę (równoważną brytyjskiej), a od 1973 r. wydaje własne znaczki pocztowe[5].
Wyspa jest w większości wyżynna, w części północnej znajdują się wzgórza, sięgające do wysokości 621 m n.p.m. (góraSnaefell). Wyspa posiada wybrzeżeklifowe. W około 30% pokrywają jąwrzosowiska i krzewy.
Klimat na wyspie jest umiarkowany ciepły morski. Charakteryzuje się on stosunkowo niewielkimi różnicami temperatur. Najchłodniejszym miesiącem jest luty, ze średnią temperaturą 3,4 °C, najcieplejszymi – lipiec oraz sierpień, ze średnią temperaturą 12,4 °C. Rekordową temperaturą odnotowaną na wyspie było 29 °C. Zimą rzadko zdarzają się opady śniegu. Często pojawiają się mgły, w szczególności na południowym i wschodnim wybrzeżu. Średnia roczna ilość opadów na południowo-wschodnim wybrzeżu wynosi 863 mm, jednak zmienia się wraz z wysokością, osiągając ponad dwukrotnie większą wartość na najwyższym wzniesieniu wyspy[6].
W 2006 roku populacja Wyspy Man liczyła 80 058 osób, z czego 26 218 zamieszkiwało stolicęDouglas. 47,6% stanowiły osoby urodzone na wyspie, kolejne 37,2% w Anglii, 3,4% w Szkocji, 2,1% w Irlandii Północnej i niespełna 1,2% w Irlandii.
Rdzenną ludność wyspy stanowiąceltyccyMańczycy. Największy odsetek imigrantów tutaj osiedlających się lub pracujących w ostatnich latach stanowią: Polacy, Bułgarzy, Rumuni, Filipińczycy, Południowoafrykańczycy, Hindusi.
Przez wieki głównym źródłem dochodu mieszkańców wyspy było morze:żegluga,rybołówstwo, a takżeprzemyt importowanych towarów – z pominięciem wysokichceł – do Anglii. Po 1765 r. i przejęciu praw lordów Man przez Koronę Brytyjską nastąpił okres bezwzględnej walki z przemytnictwem i mieszkańcy wyspy musieli zwrócić swe zainteresowania ku innym dziedzinom gospodarki:rolnictwu,hodowli,przemysłowi wydobywczemu.
W połowie XIX w. na wyspie stacjonowało ok. 1100 kutrów i większych łodzi, na których łowiło ok. 7500 rybaków, z tego ok. 600 łodzi (3800 rybaków) z samej wyspy, a pozostali z Anglii i Irlandii. Łowiono głównie śledzie, które na miejscu solono i przerabiano (w 1860 r. ok. 40 tys. baryłek). Z tego ok. 25% przeznaczano na rynek wyspy, a pozostałą część wywożono do Anglii i Irlandii[9]. Rybołówstwo pozostawało ważną dziedziną gospodarki wyspy aż do lat 80. XX w.
Wykorzystaniu rolniczemu podlega głównie północna, nizinna część wyspy, centralna dolina między Douglas i Peel oraz nizinne tereny wokółCastletown i Port St Mary. Na najlepszych glebach uprawiano od dawnaziemniaki, z braku odpowiedniej ilości nawozu zwierzęcego nawożąc polaglonami zbieranymi z plaż po sztormach[9]. Poza tym siano tupszenicę ifasolę. Na stokach wzgórz i na piaszczystych glebach w północnej części wyspy uprawianoowies ijęczmień. Hodowano bydło, konie, świnie, drób, a na wyższych pastwiskach wypasano owce. Do lat międzywojennych dość znaczne nadwyżki produkcji rolniczej (ziemniaki, zboża, masło, jaja) wywożono do Anglii, głównie na rynkiLiverpoolu iWhitehaven[9]. Obecnie obszar użytków rolniczych kurczy się, a produkcja nastawiona jest głównie na rynek wewnętrzny.
Wyspa nie jest zbyt bogata w surowce mineralne, jednakgórnictworud metali istniało tu już w czasach prehistorycznych. Jak świadczą znaleziska kamiennych narzędzi z Bradda Head, eksponowanych dziś w muzeum w Douglas, już ok. 1200 r. p.n.e. wydobywano tumiedź. O istnieniu nowożytnegogórnictwa świadczą zapisy z XIII w., a z XIV-XV w. pochodzą znaleziska pozostałości pieców hutniczych do wytapianiaołowiu w rejonieRonaldsway. W następnych wiekach wydobywano rudy ołowiu i miedzi w rejonie Alderley i Foxdale oraz rudę żelaza (hematyt) w rejonie Maughold Head. Szczyt rozwoju górnictwa przypadł na okres 1850–1890. W 1860 r. w Foxdale wyprodukowano 1950 ton ołowiu, a wLaxey na wschodnim wybrzeżu wyspy 3181 ton koncentratucynku, 627 ton ołowiu i 320 ton miedzi[9]. W 1870 r. ta druga kopalnia, która osiągnęła wówczas głębokość ponad 560 m i zatrudniała 500 pracowników, dawała ok. 20% brytyjskiej produkcji cynku oraz ołów z domieszką srebra. Pamiątką po tamtych czasach jest w Laxey „Lady Isabell” – największe zachowane do naszych czasówkoło wodne, zbudowane w 1854 r. do napędzania pomp odwadniających kopalnię[10][11]. Złoża rud na wyspie zaczęły wyczerpywać się pod koniec XIX w. Większość zakładów zakończyła eksploatację na początku następnego stulecia, a kopalnię w Laxey zamknięto ostatecznie w roku 1929. Ogólnie na terenie wyspy istniało ok. 200 większych i mniejszych kopalń liczących łącznie ponad 200szybów. Poza tym w różnych okresach eksploatowno na terenie wyspy m.in. gliniaste łupki, piaskowiec jako kamień budowlany, a nawet niewielkie ilości czarnegomarmuru (wCastletown) igranitu.
W 2016 roku dochód brutto na głowę mieszkańca wyspy wynosił 82 650 dolarów amerykańskich[12].Dziedzinami gospodarki przynoszącymi największą część dochodu wyspy są ubezpieczenia oraz zakłady i gry hazardowe on-line (po 17%PKB), a w drugiej kolejnościteleinformatyka i bankowość (po 9% PKB). Wszystkie te dziedziny korzystają ze specyficznego statusu prawnego wyspy. Przemysł (precyzyjny, lotniczy, elektroniczny, włókienniczy, pamiątkarski, przetwórstwo spożywcze, używki) daje 5% PKB. Znaczącą pozycję mają usługi, w tym związane z medycyną i ochroną zdrowia. Rybołówstwo, rolnictwo, hodowla, a nawet istotne jeszcze pod koniec XX w. usługi związane z obsługą ruchu turystycznego (w roku 1992 wyspę Man odwiedziło 302 tysiące osób) wnoszą już tylko mało znaczące cząstki dochodu wyspy.W 2016 r. liczba zatrudnionych na wyspie wynosiła 41 636[13], a bezrobocie ok. 1%.
Wyspa emituje własne banknoty, monety i znaczki pocztowe.
Na wyspę Man można dostać się drogą powietrzną lub morską. LotniskoRonaldsway Airport znajduje się w południowo-wschodniej części wyspy, bliskoDerbyhaven. Samoloty bezpośrednio na wyspę latają z licznych portów lotniczych w Wielkiej Brytanii i Irlandii oraz Guernsey. Główny port morski leży w obrębie stolicy Douglas. Promy na wyspę wypływają z Wielkiej Brytanii i Irlandii. Przewoźnik promowy[14], obsługujący te przeprawy, należy do najstarszych w Europie.Poza miejscowościami na drogach nie ma ograniczenia prędkości. Z tego powodu telewizjaBBC nagrywa programTop Gear na wyspie Man.
Wyspa była zasiedlona przez człowieka już w czasach prehistorycznych. Najstarsze narzędzia krzemienne, znalezione na wyspie, pochodzą ze środkowej epoki kamiennej (8-5 tys. lat p.n.e.). Z okresuneolitu pochodzą znaleziska, świadczące o tym, że ówcześni mieszkańcy zajmowali się już rolnictwem i hodowlą, a także kamienne kręgi, licznie spotykane na półwyspie Maughold w północno-wschodniej części wyspy. Przypuszczalnie ok. 200 r. p.n.e. zasiedlili wyspęCeltowie[5]. Pozostały po nich liczne znaleziska w postaci ruin fortalicji, wyrobów z żelaza itp. W V i VI wieku zostałaschrystianizowana przezmnichów irlandzkich, jednak elementy pogańskie były żywe jeszcze długo i dopiero ok. połowy VII w. tradycyjne kamienie nagrobne zostały zastąpione przez krzyże[5]. Od IX wieku wyspa była najeżdżana przezNormanów, a z czasem stała się ich siedzibą. Normanowie założyli parlament wyspy Man (Tynwald) i wprowadzili wiele obowiązujących do dziś regulacji prawnych. Po językach romańskich pozostały w języku manx niewielkie ślady.
W 1079 roku utworzone zostało normańskieKrólestwo Mann i Wysp, które istniało aż do czasu podboju Man przez Szkocję w roku 1266. Cały czas pretensję do wyspy zgłaszali królowie Anglii; ostatecznieprotektorat nad wyspą objęli w 1333 roku. W 1703 roku władze brytyjskie wydałyAct of Settlement, który gwarantował prawa mieszkańców i był początkiem znoszenia ustroju feudalnego. W 1765 roku władze brytyjskie kupiły od księcia Atholl suwerenność wyspy za 70 tysięcy funtów i roczną pensję, a w roku 1828 uregulowano jej status jakodependencji korony brytyjskiej. W 1866 roku zwiększono uprawnienia parlamentu lokalnego, a w 1881 roku przyznano prawa wyborcze kobietom[15].
Do połowy XIX wieku celtyckijęzyk manx był w powszechnym użyciu.
Od 1907 roku na wyspie Man organizowane są wyścigiIsle of Man TT – uliczne wyścigi motocyklowe zaliczane do jednych z najbardziej widowiskowych i niebezpiecznych imprez tego typu na świecie. Wyspa jest jedynym terytorium brytyjskim, na którym nie obowiązuje ograniczenie prędkości – jedyne ograniczenia są lokalne i dotyczą terenów zamieszkanych[16].
W 1765 tytuł Lorda Wyspy Man został sprzedany królowi Zjednoczonego Królestwa. Na terytorium wyspy władzę przejął, reprezentujący monarchę,gubernator porucznik.
↑Naddniestrzańska Republika Mołdawska nie jest uznawana przez żadne w pełni suwerenne państwo.
↑Republika Kosowa jednostronnie ogłosiła niepodległość, którajest uznawana przez 97 ze 193 państw członkowskich ONZ. Obecnie działa tam specjalna misja Unii Europejskiej –EULEX.
