Wynalazek – nowatorskie, oryginalne rozwiązanie problemu technicznego. Wnaukach inżynieryjnych ibadaniach produktowych wynalazek najczęściej przybiera postać nowegourządzenia lub jego elementu,metody lubprocesu, dzięki którym możliwe jest wykonanie jakiejś czynności w sposób sprawniejszy, bezpieczniejszy, wydajniejszy, tańszy lub lepszy jakościowo. Wnaukach społecznych za wynalazki uznaje się także zdobycze niematerialne, jakdruk,pieniądz czypismo.
Wpolskim systemie prawa brak definicji pojęcia „wynalazek”. UstawaPrawo własności przemysłowej definiuje jedynie kryteria, które musi spełniać wynalazek, aby mógł zostać objętyochroną patentową. Zgodnie z ustawą patenty są udzielane – bez względu na dziedzinę techniki – na wynalazki, które są nowe (nie są częściąstanu techniki), posiadają poziom wynalazczy (nie wynikają dla znawcy w sposób oczywisty ze stanu techniki) i nadają się do przemysłowego stosowania[1].
Za najwcześniejsze wynalazkiludzkości przyjmuje się prostenarzędziakamienne i kościane, którymi posługiwały sięhominidy ponad 3 mln lat temu.
Pojęciem pokrewnym jestodkrycie naukowe – obserwacja nieznanego dotądzjawiska występującego naturalnie w przyrodzie. Odkrycia nie podlegają ochronie patentowej – uważa się, że należą one dodomeny publicznej i są własnością całej ludzkości[1]. Ochrona patentowa może natomiast dotyczyć nowejtechnologii, która przyczyniła się do odkrycia.
Szczególne trudności w odróżnieniu wynalazku od odkrycia występują w zakresie badań z pograniczabiotechnologii,biochemii ibiologii molekularnej. Np. istnieją kontrowersje czy wyniki analizludzkiego genomu, które stanowią ważną część wynalazków stosowanych wterapii genowej mogą podlegać patentowaniu. W Polsce zasady patentowania wynalazków z zakresu biotechnologii są szczegółowo opisane w UstawiePrawo własności przemysłowej[2].
Tradycyjnie wynalazki często są opisywane w formieutworu –dokumentacji technicznej lubpublikacji naukowej. Same utwory nie podlegają patentowaniu, lecz są chronione przezprawo autorskie. Prawo autorskie nie chroni jednak przed użyciem opisanego w utworze rozwiązania technicznego, a jedynie uniemożliwia publikowanie i rozpowszechnianie samego utworu bez zgody autora. Ten tradycyjny podział jest dyskusyjny w przypadkuprogramów komputerowych, opisówalgorytmów matematycznych i procedur stosowanych wmarketingu izarządzaniu. Tego rodzaju utwory mają bowiem same w sobie w pewnym stopniu cechy wynalazku. Pod koniec 2009 r. wStanach Zjednoczonych i niektórych innych krajach prawo patentowe umożliwiało w pewnym zakresie chronienie programów, algorytmów i procedur biznesowych jako wynalazków[potrzebny przypis]. Rodzi to jednak różnego rodzaju problemy i kontrowersje, które skutkują sprawami sądowymi docierającymi nawet doSądu Najwyższego. W innych krajach, w tym wUnii Europejskiej trwa nieustająca debata nad zasadnością wprowadzenia ochrony patentowej na ten rodzaj twórczości[3].
Aby wynalazek mógł zostaćopatentowany, musi spełniać trzy kryteria, które są zasadniczo takie same na całym świecie[4]:
Kryterium nowości
Wynalazek jest uważany za nowy, jeżeli przed datą jego pierwszego zgłoszenia w urzędzie patentowym (bądź wystawienia na uznanej wystawie) informacje o nim nigdzie nie były (potencjalnie) dla nikogo dostępne.
Kryterium poziomu wynalazczego (nieoczywistości)
Oznacza, że wynalazek nie wynika w sposób oczywisty z aktualnego stanu wiedzy. Na przykład:
stanowi element zaskoczenia dla znawcy,
jest rozwiązaniem problemu dotąd bezskutecznie podejmowanego,
zaspokaja nową (nieuświadomioną) potrzebę społeczną,
umożliwia zwiększenie efektywności,
umożliwia osiągnięcie szczególnego, nieoczekiwanego efektu itp.
Jeżeli wynalazek nie cechuje się poziomem wynalazczym, a należy do kategorii urządzeń może uzyskać ochronę w formie prawa ochronnego nawzór użytkowy.
Oznacza, że wytwór lub sposób będący wynalazkiem może być faktycznie uzyskany lub technicznie realizowany w sposób powtarzalny. Wynalazek nie musi być przy tym wcale efektywny czy użyteczny.
W ramach definicji wynalazku, istnieje wyraźne rozróżnienie pomiędzy tym, co może być przedmiotem ochrony patentowej, a tym, co z tej ochrony jest wyłączone ze względu na brak technicznego charakteru. Następujące kategorie nie kwalifikują się jako wynalazki, a zatem nie podlegają ochronie patentowej:
odkrycia naukowe;
teorie naukowe i metody matematyczne;
produkty o charakterze jedynie estetycznym;
plany, zasady i metody dotyczące działalności umysłowej lub gospodarczej i gry;
wytwory, których niemożliwość wykorzystania może być wykazana w świetle powszechnie przyjętych i uznanych zasad nauki;
Dodatkowo, istnieją kategorie, które mimo iż mogą być uznane za wynalazki, są wyłączone z możliwości patentowania w celu ochronyinteresu publicznego:
rozwiązania których wykorzystanie byłoby sprzeczne z porządkiem publicznym lub dobrymi obyczajami;
odmiany roślin lub rasy zwierząt oraz biologiczne sposobów ich hodowli;
sposoby leczenia ludzi i zwierząt oraz sposoby diagnostyki[5].
W 2023 r. w Urzędzie Patentowym RP przyznano 2 261 patentów na wynalazki, a zgłoszono 4 063 wynalazków. Na dzień 31 grudnia 2023 r. w mocy było 14 022 udzielonych patentów na wynalazki[6].
Proces uzyskiwania patentu na wynalazek[7] jest wieloetapowy i wymaga spełnienia szeregu formalnych i merytorycznych wymagań, wśród których wyróżnia się:
Przygotowanie i złożenie zgłoszenia patentowego
Zgłoszenie powinno zawierać dokładny opis wynalazku, określenie przedmiotu zgłoszenia, wniosek o udzielenie patentu,zastrzeżenia patentowe zawierające zespół cech technicznych, rysunki ilustrujące wynalazek oraz skrót opisu, nieprzekraczający 1/3 strony A4. Można je złożyć osobiście lub przezpełnomocnika wUrzędzie Patentowym. Alternatywnie, można je przesłać pocztą, faksem, albo elektronicznie za pośrednictwemPlatformy Usług Elektronicznych Urzędu Patentowego RP. Pełnomocnikiem w postępowaniu może byćrzecznik patentowy,radca prawny,adwokat lub osoba świadcząca usługi transgraniczne. W przypadku osób fizycznych pełnomocnikiem mogą być również osoby blisko spokrewnione.[8]
Zgłoszenie uważa się za dokonane w dniu jego wpłynięcia do urzędu. Dokumenty przesłane faksem muszą być dostarczone w oryginale w ciągu 30 dni.
Weryfikacja zgłoszenia przez Urząd Patentowy
Urząd sprawdza, czy zgłoszenie zawiera wszystkie niezbędne dokumenty. W przypadku braków, zgłaszający jest wezwany do ich uzupełnienia w określonym terminie. Niezastosowanie się do wezwania może skutkować umorzeniem postępowania.
Sprawozdanie o stanie techniki
Urząd Patentowy przeprowadza badania w celu sporządzenia sprawozdania o stanie techniki, które zawiera informacje o klasach patentowych, krajach, w których prowadzono poszukiwania, oraz dokumentach, które mogą mieć wpływ na zgłoszenie.
Na tym etapie możliwe jest wniesienie poprawek do zgłoszenia, o ile nie wykraczają one poza zakres ujawniony w dacie zgłoszenia.
Publikacja zgłoszenia
Po 18 miesiącach od zgłoszenia, wynalazek jest publikowany wBiuletynie Urzędu Patentowego. Publikacja ta umożliwia zapoznanie się z wynalazkiem oraz zgłaszanie ewentualnych uwag przez osoby trzecie.
Badanie merytoryczne zgłoszenia
Urząd sprawdza, czy zgłoszenie spełnia warunki do uzyskania patentu. Ocena obejmuje również sprawdzenie dopuszczalności wprowadzonych poprawek i uzupełnień.
Decyzja o udzieleniu patentu lub odmowie
Urząd Patentowy RP może wydać decyzję o udzieleniu patentu, odmowie jego udzielenia lub umorzeniu postępowania. Udzielenie patentu następuje po uiszczeniu opłaty za pierwszy okres ochrony. Brak opłaty skutkuje wygaśnięciem decyzji o udzieleniu patentu.
Rejestracja i publikacja patentu
Po wniesieniu opłaty, patent jest wpisywany do Rejestru Wynalazków.[9] Urząd wydaje dokument patentowy oraz ogłasza udzielenie patentu w Wiadomościach Urzędu Patentowego, podając szczegóły takie jak numer patentu, datę zgłoszenia, klasyfikację patentową, oraz dane wynalazcy i uprawnionego.
Po ogłoszeniu o udzieleniu patentu, w ciągu 6 miesięcy można wnieść sprzeciw do decyzji Urzędu Patentowego.
Wynalazek tajny to rodzaj wynalazku, który związany jest zobronnością lubbezpieczeństwem państwa. Za tego rodzaju wynalazki uznaje się rodzaje broni i sprzętu wojskowego, jak również sposoby prowadzenia walki. Do wynalazków tajnych zalicza się również środki techniczne wykorzystywane przez służby państwowe wykonujące czynności operacyjne i rozpoznawcze oraz wyposażenie, sprzęt oraz sposoby ich wykorzystania przez takie służby[10][11].
Wynalazek biotechnologiczny dotyczy wytworu, w którego składzie znajduje się materiał biologiczny lub sposobu wedle którego dany materiał biologiczny jest wytwarzany, przetwarzany lub wykorzystywany[12].
