Wybrzeże Kości Słoniowej (fr.Côte d’Ivoire), oficjalnieRepublika Wybrzeża Kości Słoniowej (fr.République de Côte d’Ivoire) – państwo wAfryce Zachodniej położone na północnym wybrzeżuZatoki Gwinejskiej, nadOceanem Atlantyckim. Graniczy na północy zMali iBurkiną Faso, na południowym zachodzie zLiberią, na północnym zachodzie zGwineą, a na wschodzie zGhaną. Na stosunkowo dużej powierzchni kraju, wynoszącej 322,5 tys. km², żyją przedstawiciele ponad 60 różnych grup etnicznych, należących do trzech afrykańskich rodzin językowych. Pod względem wyznaniowym w Wybrzeżu Kości Słoniowej występuje duże zróżnicowanie – największą grupą sąmuzułmanie, ale mieszkają tu równieżkatolicy,protestanci oraz inne mniejsze lokalne grupy religijne, głównieanimistyczne.
Wczesne dzieje terenów obecnego Wybrzeża Kości Słoniowej są słabo znane. W średniowieczu północne tereny były pod panowaniem imperiówSudanu Zachodniego. Na początku XVIII wieku powstało tupaństwo Kong, które przez cały wiek było ważnym centrum handlu oraz źródłem rozprzestrzeniania sięislamu. Po 1830 roku rozpoczęła się ekspansja francuska; poprzez układy i podboje Francuzi uczynili kraj swoją posiadłością. W 1893 tereny te przekształcono w odrębnąkolonię. W 1904 obszar ten wszedł w składFrancuskiej Afryki Zachodniej. Kolonizatorzy eksploatowali bogactwa naturalne, główniezłoto idiamenty, oraz rozwijali sieć plantacji.
PoII wojnie światowej rozwijały się ruchy niepodległościowe zPartią Demokratyczną Wybrzeża Kości Słoniowej (PDCI) na czele. W 1958 kraj stał się autonomicznąrepublikąWspólnoty Francuskiej. Niepodległość udało się uzyskać 7 sierpnia 1960, a pierwszym prezydentem i premierem zostałFélix Houphouët-Boigny. PDCI sprawowaładyktatorską władzę aż do roku 1990. Dzięki rozwijaniu gospodarki w kierunkukapitalistycznym Wybrzeże Kości Słoniowej stało się jednym z najbardziej stabilnych i zamożnych państw afrykańskich. W latach 80. nastąpiło spowolnienie gospodarcze z powodu kryzysu, wywołanego spadkiem cen eksportowanych towarów oraz długotrwałą suszą. W 1999 doszło dozamachu stanu, który stał się początkiem nieustannych konfliktów. Kryzys zakończyłaII wojna domowa zakończona zwycięstwem stronnikówAlassane Ouattary. W 2015 wybory prezydenckie ponownie wygrał Ouattara, który pobudził wzrost gospodarczy poprzez liberalną iinterwencjonistyczną politykę. Krytykowany jest jednak za kierowanie armią i wymiarem sprawiedliwości.
Wybrzeże Kości Słoniowej jestrepublikąprezydencką. Głową państwa jest prezydent wybierany w powszechnych wyborach bezpośrednich na 5-letnią kadencję[2]. Władza ustawodawcza należy do dwuizbowego parlamentu:Zgromadzenia Narodowego iSenatu[2]. Stolicą państwa jestJamusukro, jednak prawie wszystkie instytucje państwowe znajdują się wAbidżanie.
W XV i XVI wieku francuscy i portugalscy żeglarze podzielili wybrzeże Zachodniej Afryki na cztery części. Każda z nich wzięła nazwę od głównego towaru z niej eksportowanego, w tym przypadkukości słoniowej. Tereny obecnego Wybrzeża francuscy eksploratorzy nazwaliCôte d’Ivoire, a portugalscyCosta do Marfim, co dosłownie oznaczaWybrzeże kości słoniowej[3][4].
W 1986 roku rząd republiki ogłosił, że oficjalną nazwą państwa na potrzebyprotokołu dyplomatycznego będzieRépublique de Côte d’Ivoire niezależnie od języka i odmówił akceptowania jakichkolwiek innych nazw tego państwa. Stąd, według tego poglądu, poprawną nazwą także w języku polskim powinna być nazwa francuska. Decyzja ta nie znalazła jednak szerszego oddźwięku poza dyplomacją[5]. W Polsce w użyciu oficjalnym nazwaRepublika Côte d’Ivoire była stosowana przez pewien czas[6][7], jednak obecnie zalecana jest tylko nazwaRepublika Wybrzeża Kości Słoniowej[8][9]. Również w innych językach przeważnie stosuje się narodowe formy nazwy[10].
Jednowyrazowe określenia mieszkańców Wybrzeża Kości Słoniowej nie są w języku polskim powszechnie w użyciu, lecz możliwe są formy: Iworyjczyk, Iworyjka, Iworyjczycy – pochodzące od francuskiej nazwy państwa[11].
Wybrzeże Kości Słoniowej położone jest na kontynencieafrykańskim, na północnym wybrzeżuZatoki Gwinejskiej. Graniczy od północy zMali iBurkiną Faso, na wschodzie zGhaną, na południowym zachodzie zLiberią, a na północnym zachodzieGwineą. Państwo to zajmuje powierzchnię 322 463 km², co daje mu 70. miejsce na świecie[12]. Powierzchnia wodna kraju wynosi 4460 km², co stanowi 1,4% całkowitej powierzchni[12]. Długość linii brzegowej wynosi 520 km[13].
Łączna długość granic Wybrzeża Kości Słoniowej wynosi 3458 km, z czego z Burkiną Faso 545 km, Ghaną 720 km, Gwineą 816 km, Liberią 778 km i Mali 599 km[12].
Powierzchnia Wybrzeża Kości Słoniowej dzieli się na dwie strefy. Na południu znajduje sięaluwialnanizina nadbrzeżna[14], która zajmuje ok. ¼ powierzchni całego kraju. Zachodnia część wybrzeża jest skalista, a wschodnia płaska z licznymilagunami[14][15]. Jedyny górzysty obszar kraju znajduje się na zachodzie, przy granicy zGwineą. Najwyższym punktem tego masywu jest góraNimba, wznosząca się na wysokość 1752 m n.p.m.[16] Pozostałą część kraju zajmujepłaskowyż, który porastasawanna[15]. Większość tego terenu wznosi się na wysokość między 200 a 350 m n.p.m.[16][17]
Masyw Nimba
Sieć rzeczna kraju jest dobrze rozwinięta. Wody śródlądowe zajmują 4460 km², czyli 1,38% całkowitej powierzchni kraju[12]. Teren Wybrzeża Kości Słoniowej należy do zlewiskaOceanu Atlantyckiego[18]. Większość rzek płynie w kierunku północ-południe. Rzeki te cechują się dużymi wahaniami wodostanów. Nie dotyczy to tylkoCavalli, która wypływa z regionu należącego do masywu Man[18]. Rzeki są żeglowne jedynie w swych dolnych odcinkach. Na terenie płaskowyżu i terenów górzystych licznie występująprogi[16]. Największymi rzekami w kraju sąBandama (1050 km),Cavalla (700 km) orazSassandra (650 km)[18].
W Wybrzeżu Kości Słoniowej można wyróżnić trzy pasy klimatyczne ułożone równolegle do wybrzeża. Od północnego wschoduharmattan przynosi w zimie gorące, suche i zapylone powietrze znadSahary, które wysusza ziemię. Z kolei monsun wiejący znadZatoki Gwinejskiej przynosi ciepłe i wilgotne powietrze. To determinuje klimat południowej części Wybrzeża Kości Słoniowej przez cały rok, a na północy przynosi letnie deszcze[19].
Na wybrzeżu występujeklimat równikowy wybitnie wilgotny[14], charakteryzujący się niskimi wahaniami temperatur (między 25 °C a 30 °C), wysokim poziomemwilgotności (80–90%) oraz obfitymiopadami (od 1766 mm wAbidżanie do 2129 mm wTabou)[20][21]. W regionie tym występują dwiepory deszczowe ipory suche. Duża pora sucha trwa od grudnia do kwietnia, charakteryzuje się wysoką temperaturą i sporadycznymi opadami deszczu. Mała pora sucha przypada na sierpień i wrzesień. Duża pora deszczowa trwa od maja do lipca, podczas gdy mała pora deszczowa przypada na październik i listopad[21].
Źródło: Weather Atlas[22](liczba dni z opadami ≥1 mm) 3 stycznia 2019
Klimat sawann wilgotny występuje w północnej częścilasu deszczowego i południowej częścisawann. Temperatury wykazują większe wahania, od 14 °C do 33 °C niż na wybrzeżu, wilgotność zwykle wynosi od 60% do 70%. Średnie roczne opady wynoszą około 1200 mm w największym mieście regionu,Bouaké. Tutaj także można wyróżnić cztery pory roku: dwie suche od listopada do marca i od lipca do sierpnia oraz dwie deszczowe od czerwca do października i od marca do maja[21].
Źródło: Weather Atlas[23](liczba dni z opadami ≥1 mm) 3 stycznia 2019
Suchy klimat sawann panuje głównie w regionieSavanes. Dzienne wahania temperatur wynoszą nawet 20 °C, a wilgotność jest niższa niż na południu kraju, między 40 a 50%. Od grudnia do końca lutego wieje tu chłodny i suchy wiatrharmattan[20]. W strefie tej można wyróżnić dwie pory roku: suchą od listopada do czerwca oraz deszczową od lipca do października. Średnia suma rocznych opadów to ok. 1200 mm[21].
Wybrzeże Kości Słoniowej jest bogate w różnorodne formy życia roślinnego i zwierzęcego. Dominującą formą roślinności jestsawanna[14]. Środkową część kraju porastawysokotrawiasta sawanna gwinejska, a miejscami występują widne lasy tropikalne, które sezonowo zrzucają liście[25]. Na północnych terenach kraju, gdzie pora sucha trwa niemal pół roku, występuje sawanna sudańska. Zagęszczenie drzew jest tam niewielkie, a trawy są niskie i wysychają w porze suchej. Charakterystycznymi gatunkami drzew w tej formacji roślinnej sąbaobaby,akacje idrzewa masłowe[25]. Na południu występują częściowo zdegradowanelasy równikowe oraznamorzyny[14].
6% powierzchni kraju zajmują obszary chronione[25]. Największym z nich jestPark Narodowy Komoé. Dzięki rzeceKomoé, która przepływa przez park, występują tu takie formacje roślinne, jak sawanny krzewiaste oraz gęste lasy wilgotne, które występują głównie na południu kraju[27]. WParku Narodowym Taï można znaleźć drzewa rosnące na ponad 45 metrów oraz wiele zagrożonych gatunków ssaków, jakhipopotamy karłowate[28] i jedenaście gatunków małp[27]. Oba parki znajdują sięliście światowego dziedzictwa przyrody UNESCO[29][30]. Oprócz nich na terenie kraju znajduje się sześć innych parków narodowych[31].
Wczesna historia obecnego Wybrzeża Kości Słoniowej jest słabo zbadana. Wiadomo, że wśredniowieczu północ kraju znajdowała się pod wpływem mocarstw Sudanu Zachodniego:Ghany,Imperium Mali iSonghaju. Na początku XVIII wieku powstało tu państwo Kong. Organizm ten był do XIX wieku ważnym centrum handlowym i ogniskiem rozprzestrzeniania się religiiislamskiej. Na przełomie 1471 i 1472 obszar wybrzeża został odkryty dlaEuropy przezPortugalczyków. W XVI i XVII wieku został spenetrowany przez kupców i misjonarzy europejskich (portugalskich,angielskich,francuskich orazholenderskich). Na przełomie XVII i XVIII wieku utworzone zostały punkty wywozu kości słoniowej i niewolników. Po 1830 roku miała miejsce ekspansja francuska. W ciągu XIX wieku poprzez podboje i układy Francuzi uczynili kraj swoją posiadłością. W 1893 roku Wybrzeże przekształcono w odrębną kolonię. W 1904 roku obszar wszedł w składFrancuskiej Afryki Zachodniej. Na północy Francuzi natrafili na silny opór państwaSamori’ego Touré. Opór tamtejszej ludności został zlikwidowany dopiero w latach 1906–1913. Gospodarka okresu kolonialnego polegała na eksploatacji bogactw naturalnych (złoto, diamenty) oraz rozwijaniu gospodarki plantacyjnej[32].
Po 1945 roku rozwijał się ruch niepodległościowy. Najważniejszym ugrupowaniem niepodległościowców była Partia Demokratyczna Wybrzeża Kości Słoniowej (PDCI). W 1946 Wybrzeże uzyskało status terytorium zamorskiego Francji. W 1958 roku kraj stał się autonomiczną republiką wchodzącą w składWspólnoty Francuskiej. W 1960 roku kraj uzyskał niepodległość, utrzymując jednak ścisłe związki z byłą metropolią. Pierwszym prezydentem i premierem zostałFélix Houphouët-Boigny z PDCI. Przywódca wybrałkapitalistyczną drogę gospodarki i związał się z afrykańskimi państwami o podobnym stanowisku. PDCI sprawowało dyktatorską, jednopartyjną władzę, z której zrezygnowano po 1990 roku (po wcześniejszym spowolnieniu rozwoju gospodarczego). W 1993 roku po śmierci dotychczasowego przywódcy, prezydentem zostałHenri Konan Bédié również będący członkiem PDCI[32].
W 1999 roku doszło do wojskowegozamachu stanu. Pucz zapoczątkował okres nieustannych konfliktów. W następstwie zamachu Konan-Bédié został obalony. Władzę przejął Narodowy Komitet Ocalenia Publicznego, a jego przywódcą został generałRobert Guéï. Wojskowi zawiesili konstytucję i rozwiązali parlament. W 2000 roku junta powołała tymczasowy rząd z udziałem wojskowych i polityków. W tym samym roku wprowadzono nową konstytucję. Wybory, które odbyły się w tym samym roku, wygrałLaurent Gbagbo,chrześcijanin z południa kraju. Jego wyboru nie uznała armia i muzułmańska północ Wybrzeża. W 2002 roku generał Guei zorganizował nieudanypucz. O ile rebelia wiernych mu wojskowych została zdławiona, to bunt utrzymał się na muzułmańskiej północy, co przerodziło się w wojnę domową. W kraju rozgorzały antagonizmy religijne i etniczne. Francja zareagowała na konflikt zwiększeniem militarnej obecności w kraju. Na jesień 2004 roku francuskie wojsko zniszczyło lotnictwo Wybrzeża, co wywołało gwałtowne antyeuropejskie zamieszki wAbidżanie. W latach 2010–2011 miał miejsceokres dwuwładzy (rządy byłego prezydenta Laurenta Gbango i nowo wybranego –Alassane Ouattary)[32]. Kryzys zakończyłaII wojna domowa zakończona zwycięstwem stronników Outtary[33].
Wybrzeże Kości Słoniowej zamieszkuje ponad 60 różnych grup etnicznych, zaliczanych do pięciu głównych grup ludów[34]:
Akan (najliczniejsza; mieszkają na wschodzie i w środkowej części kraju, jakBaule; zalicza się tu takżeludy lagunowe na południowym wschodzie:Attie iEbrie)
Według spisów z początków lat 90. XX w. 30% społeczeństwa Wybrzeża Kości Słoniowej stanowili imigranci z sąsiednich krajów, zatrudnieni głównie na południu (50% z nich pochodziło z Burkiny Faso, a 22% zMali)[35]. Poza Afrykańczykami kraj zamieszkują m.in.Libańczycy (ok. 60 tys.) i Francuzi (ok. 10 tys.)[34]. Około 0,5 mln emigrantów pochodzących z Wybrzeża Kości Słoniowej zamieszkujeFrancję.
Mieszkańców i mieszkanki Wybrzeża Kości Słoniowej, niezależnie od przynależności etnicznej, nazywa się Iworyjczykami i Iworyjkami, co wywodzi się od francuskiej nazwy tego państwa –Côte d’Ivoire[11].
System prawny Wybrzeża Kości Słoniowej bazuje na francuskim kodeksie cywilnym[37]. Najniższym szczeblem sądownictwa sąsądy pokoju. Nad nimi są sądy pierwszej instancji oraz sądy apelacyjne. Najwyższym szczeblem jest Sąd Najwyższy z siedzibą wAbidżanie[37].
W rankinguFreedom in the World z 2019 Wybrzeże Kości Słoniowej otrzymało status „częściowo wolny”, uzyskując 51 na 100 punktów[42].
Siły Zbrojne Wybrzeża Kości Słoniowej (fr.Forces Armées de Côte d’Ivoire) składają się z wojsk lądowych, sił powietrznych, marynarki wojennej oraz żandarmerii narodowej. W kwietniu 1961 roku nowy rząd podpisał z Francją Porozumienie o Technicznej Pomocy Wojskowej, które zobligowało ją do pomocy przy tworzeniu wojsk[43]. Umowa pozwoliła także na dalszą obecność armii francuskiej w kraju oraz pozwoliła rządowi na zwrócenie się o pomoc w przypadku agresji innych państw lub niepokojów społecznych[44]. Do końca 1962 armia WKS liczyła 5 tys. żołnierzy, a większość z nich służyła wcześniej we francuskich siłach zbrojnych[43].
Według rankinguGlobal Firepower (2018) iworyjskie siły zbrojne stanowią 119. siłę militarną świata, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 440 mln dolarów (USD)[45].
Siły zbrojne są słabo uzbrojone, a większość wyposażenia pochodzi z lat 80., kiedy było ono dostarczane w ramach francuskich dotacji wojskowych[43]. Podczas rządówLaurenta Gbagbo zakupiono duże ilości używanej broni radzieckiej odAngoli,Ukrainy iBiałorusi[46]. Uzbrojenie sił zbrojnych Wybrzeża w 2018 roku składało się z: 2 śmigłowców transportowych, 5 czołgów, 85 opancerzonych pojazdów bojowych, 36 zestawówartylerii holowanej oraz 5okrętów patrolowych[45].
W 2017 roku armia liczyła 22 tys. zawodowych żołnierzy[47].
W 2012 roku Wybrzeże Kości Słoniowej i Francja zawiązały umowę o partnerstwie obronnym, dzięki któremu od 2015 roku na WKS stacjonują Siły Francuskie. W marcu 2021 roku było to 950 żołnierzy. Francuska Biała Księga Obrony i Bezpieczeństwa Narodowego, utworzona w 2013 roku uznaje ten region jako priorytetowy dla Francji[48].
Wybrzeże Kości Słoniowej jest jedną z najszybciej rozwijających się gospodarek świata. W latach 2012–2017 wzrost gospodarczy wyniósł średnio 8,8% rocznie[49][50][51]. W regionie pełni rolę ważnego kraju tranzytowego dla państw niemających dostępu doZatoki Gwinejskiej[52]. Znaczenie rolnictwa w gospodarce stopniowo spada od lat 90. XX wieku (z chwilowym wzrostem w trakcie II wojny domowej), jednak wciąż odpowiada za niemal 20% PKB kraju[53]. W 1981 r. Wybrzeże Kości Słoniowej po raz pierwszy rozpoczęło wydobycieropy naftowej z podmorskiego złoża Belier, położonego ok. 65 km na wschód od Abidżanu[54]. Coraz większą rolę pełni przemysł, którego udział w gospodarce zwiększył się z 20,3% w 1996 do 28,3% w 2015[53].W 2019 roku został umieszczony na 78. miejscu wrankingu wolności gospodarczej wśród gospodarek „umiarkowanie wolnych”[55].
W 2017 roku sytuacja finansowa państwa uległa pogorszeniu. Deficyt budżetowy wzrósł z 2,9% PKB w 2015 do 4,5% PKB, adług publiczny wyniósł 50,1% wartości PKB (w porównaniu do 47,1% w 2015)[56]. Wynikało to ze stagnacji dochodów budżetowych oraz zwiększonych wydatków na bezpieczeństwo oraz politykę społeczną[56].
Emisja dwutlenku węgla z paliw kopalnych w Wybrzeżu Kości Słoniowej wynosiła w 1990 3,020 Mt rocznie, podczas gdy w roku 2017 12,505 Mt. Po przeliczeniu na mieszkańca oznacza to odpowiednio 0,246 t i 0,515 t, a na tysiąc dolarów amerykańskichproduktu krajowego brutto – 0,077 t i 0,143 t. Przez większość tego okresu głównymi branżami odpowiedzialnymi za tę emisję były transport i energetyka, a największy wzrost (903%) nastąpił w drugiej z nich[57].
↑abUstawa nr 2000-513 z dnia 1 sierpnia 2000 roku w sprawie Konstytucji Republiki Wybrzeża Kości Słoniowej, Dziennik Urzędowy Republiki Wybrzeża Kości Słoniowej, nr 30.
↑John K.J.K.ThorntonJohn K.J.K.,The African background to American colonization, Cambridge University Press, 1996, s. 53–56,ISBN 978-0-521-39442-0(ang.).
↑ArolA.KetchiemenArolA.,Dictionnaire de l’origine des noms et surnoms des pays africains, Favre, 11 września 2014,ISBN 978-2828914073(fr.). Brak numerów stron w książce
↑Jean Charles Asselain, François Mougel, Pierre Delfaud, Pierre Guillaume, Sylvie Guillaume, Jean Pierre Kinta: Précis d’histoire européenne: XIXe–XXe siècle. Paris: Armand Colin, 2000.ISBN 2-200-26086-5.OCLC35145674. (fr.). Brak numerów stron w książce
↑Według„Wykazu krajów, terytoriów i walut” publikowanego przez Urząd Publikacji Unii Europejskiej w językach urzędowych UE, narodowe formy tej nazwy stosowane są w 17 językach (w tym tylko jednym z formą Côte d’Ivoire stosowaną w dyplomacji), zaś formy francuskie w 6 językach.
↑abIworyjczyk, [w:]MirosławM.BańkoMirosławM.,Poradnia Językowa PWN [dostęp 2016-01-30](pol.). Brak numerów stron w książce
↑abWybrzeże Kości Słoniowej, [w:]GrzegorzG.WójcikGrzegorzG. (red.),Poznaj wszystkie kraje świata, Wydawnictwo Elżbieta Jarmołkiewicz, 2011, s. 230,ISBN 978-83-7711-070-6.
↑GabrielG.RougerieGabrielG.,L’Encyclopédie générale de la Côte d’Ivoire. Le milieu et l’histoire, Nouvelles éditions africaines, 1978, s. 76,ISBN 2-7236-0542-6.
↑abcAntoine AsseypoA.A.HauhouotAntoine AsseypoA.A.,Développement, amenagement, régionalisation en Côte d’Ivoire, Abidżan: Editions universitaires de Côte d’Ivoire, 2002, s. 30,ISBN 2-84515-020-2.
↑abcEncyklopedia Geograficzna Świata. Afryka, t. II, Kraków: Wydawnictwo OPRES, 1997,ISBN 83-85909-21-4. Brak numerów stron w książce
↑GabrielG.RougerieGabrielG.,L’Encyclopédie générale de la Côte d’Ivoire: le milieu et l’histoire, Nouvelles éditions africaines, 1978, s. 207–214,ISBN 2-7236-0542-6.
↑Côte d’Ivoire [online], Freedom House [dostęp 2019-02-06] [zarchiwizowane zadresu 2019-11-17](ang.).
↑abcRobertR.HandloffRobertR. (red.),Cote d’Ivoire, a Country Study, „Area Handbook Series”, 3, Waszyngton (DC): Department of the Army, American University, 1988, s. 184–201,ISBN 978-0160309786(ang.).typ?
↑BrunoB.CharbonneauBrunoB.,France and the New Imperialism: Security Policy in Sub-Saharan Africa, Routledge, 2008, s. 60–61,ISBN 978-0754672852.
_-_CIV_-_UNOCHA.svg)
.jpg)
