Wspólnota Niepodległych Państw, skrótWNP (ros.Содружество Независимых Государств, СНГ;trb.Sodrużestwo Niezawisimych Gosudarstw,SNG) – organizacja gospodarczo-polityczno-wojskowa, zrzeszająca większość byłych republikZwiązku Radzieckiego, utworzona na mocyporozumienia białowieskiego z 8 grudnia 1991 roku. Zgodnie ze zobowiązaniem państw członkowskich, organizacja ma na celu współpracę w zakresie polityki, bezpieczeństwa, gospodarki, kultury, oświaty, ochrony zdrowia, środowiska, nauki i wymiany informacji[1].
Podczas konferencji wWiskulach delegacja rosyjska zaproponowała nazwęWspólnota Demokratycznych Państw dla nowo powołanej do życia organizacji, uzasadniając to tym, że proponowana przez ukraińską delegację nazwaWspólnota Niepodległych Państw zawierała dwa synonimy, gdyż państwo z samej swej natury jest niepodległe. Jednak ze względu na istniejącą w czasach ZSRR niepełną niepodległość państw satelickich, delegacje wszystkich trzech państw zdecydowały się na ukraińską propozycję[4].
Na spotkaniu, które odbyło się 14 grudnia 1991 roku wAszchabadzie postanowiono, że Wspólnota Niepodległych Państw jest zaplanowana z myślą o wszystkich byłych republikach ZSRR[3]. 21 grudnia 1991 roku, za sprawą podpisania wAłma-Acie wspólnie z państwami założycielskimi specjalnego protokołu do porozumienia białowieskiego, dotyczącego celów i zasad WNP, do organizacji przystąpiło kolejnych osiem republik rozwiązanego Związku Radzieckiego:Azerbejdżan,Armenia,Kazachstan,Kirgistan,Mołdawia,Tadżykistan,Turkmenistan iUzbekistan[5][6].
Kolejnym istotnym wydarzeniem w historii WNP byłaratyfikacja porozumienia białowieskiego i protokołu z Ałma-Aty przezRady Najwyższe(inne języki) lub parlamenty byłych republik radzieckich[7]. Jako pierwsze ratyfikowały te dokumenty Białoruś i Ukraina (10 grudnia 1991 roku[8][9]). Następnie zostały one ratyfikowane przez Rosję (12 grudnia 1991 roku[10]), Kazachstan (23 grudnia 1991 roku[11]), Tadżykistan (25 grudnia 1991 roku – porozumienie białowieskie[12], 26 czerwca 1993 roku – protokół z Ałma-Aty[13]), Turkmenistan (26 grudnia 1991 roku[14]), Uzbekistan (4 stycznia 1992 roku[15]), Armenię (18 lutego 1992 roku[7]), Kirgistan (6 marca 1992 roku[16]), Azerbejdżan (24 września 1993 roku[5]) i Mołdawię (8 kwietnia 1994 roku[17]).
22 stycznia 1993 roku na szczycie w Mińsku przyjęto Statut Wspólnoty Niepodległych Państw (ros. Устав Содружества Независимых Государств), który podpisały wszystkie państwa zaangażowane w WNP z wyjątkiem Ukrainy i Turkmenistanu – oznaczało to, że państwa tede iure nie stały się państwami członkowskimi WNP, lecz miały tylko status państw założycielskich i państw uczestniczących w organizacji[5][18][6]. Statut ratyfikowały kolejno: Kazachstan (31 marca 1993 roku[19]), Rosja (15 kwietnia 1993 roku[20]), Uzbekistan (6 maja 1993 roku[21]), Tadżykistan (4 sierpnia 1993 roku[5]), Azerbejdżan (14 grudnia 1993 roku[5]), Kirgistan (18 grudnia 1993 roku[22]), Białoruś (18 stycznia 1994 roku[23]), Armenia (16 marca 1994 roku[5]) i Mołdawia (26 kwietnia 1994 roku[24]).
22 października 1993 roku akces do WNP zgłosiłaGruzja, po tym, jak obalony został rządZwiada Gamsachurdii, a prezydentem Gruzji zostałEduard Szewardnadze. W grudniu 1993 roku Gruzja oficjalnie dołączyła do organizacji[6]. Od tego czasu liczyła ona dwunastu członków. W lutym 2006 roku Gruzja wystąpiła z Rady Ministrów Obrony WNP ze stwierdzeniem „Gruzja obrała kurs na członkostwo wNATO i nie może być członkiem dwóch struktur militarnych jednocześnie”[25].
12 sierpnia 2008 roku prezydent GruzjiMicheil Saakaszwili ogłosił, że jego kraj występuje ze Wspólnoty Niepodległych Państw, zaś 14 sierpniagruziński parlament jednomyślnie przyjął odpowiednią uchwałę w tej sprawie. 18 sierpnia 2008 Ministerstwo Spraw Zagranicznych Gruzji poinformowało Sekretariat Wykonawczy WNP o wystąpieniu Gruzji ze wspólnoty. Decyzja weszła w życie 18 sierpnia 2009 roku[3].
Chęci członkostwa w WNP nigdy nie wyrażały należące wcześniej do Związku Radzieckiegokraje bałtyckie:Litwa,Łotwa iEstonia. Państwa te w 2004 roku wstąpiły do zachodnich organizacji politycznych: NATO iUnii Europejskiej.
Od 2005 roku Turkmenistan uczestniczy we Wspólnocie Niepodległych Państw w charakterze „członka stowarzyszonego”, natomiast drugi z krajów, które nie podpisały Statutu WNP i którede iure nie zyskały statusu państwa członkowskiego organizacji, Ukraina, na mocy dekretu prezydentaPetra Poroszenki z dnia 19 maja 2018 roku oficjalnie zakończył swoje uczestnictwo w WNP[6][26].
Statut Wspólnoty Niepodległych Państw (punkt 7) przewiduje możliwość przyznania członkostwa każdemu państwu „które podziela cele i zasady Wspólnoty i przyjmuje na siebie zobowiązania statutu”. Warunkiem przystąpienia nowego państwa jest jednomyślna zgoda dotychczasowych członków. Zapis jest o tyle ważny, że oznacza, iż WNP może wykraczać poza obszar byłego Związku Radzieckiego. W 2008 rokuAfganistan wyraził swoją chęć członkostwa w WNP, obecnie uczestniczy on jako obserwator w Zgromadzeniu Parlamentarnym WNP (jest to zgodne z punktem 8 Statutu WNP, który dopuszcza, że za zgodą Rady Głów Państw w posiedzeniach organów WNP mogą partycypować przedstawiciele innych państw w charakterze obserwatorów). W latach 90. XX wieku swoją chęć członkostwa w WNP wyraziły również nieuznawane przez społeczność międzynarodową podmioty takie jak np.Abchazja,Krym,Czeczenia,Tatarstan czyNaddniestrze. W praktyce państwa członkowskie odrzuciły powyższe prośby, obawiając się nasilenia ruchów separatystycznych chcących wykorzystać członkostwo w WNP jakode facto uznanie wprawie międzynarodowym.
Organizacja Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym (tzw.traktat taszkencki) została utworzona 15 maja 1992 roku wTaszkencie przez państwa założycielskie:Armenię,Kazachstan,Kirgistan,Rosję,Tadżykistan iUzbekistan; których celem było współdziałanie państw-sygnatariuszy w kwestiach obronności. W 1993 roku do układu dołączyły następne państwa:Azerbejdżan,Białoruś orazGruzja. Porozumienie zawierało zapisy – „O niestosowaniu przemocy w stosunkach wzajemnych i udzielaniu pomocy napadniętemu sygnatariuszowi”. 2 kwietnia 1999 roku Układ Taszkencki przedłużyły tylko: Białoruś, Kazachstan, Kirgistan, Rosja i Tadżykistan (Protokół o przedłużeniu Układu o bezpieczeństwie zbiorowym). Później Gruzja podjęła współpracę ze Stanami Zjednoczonymi i NATO. Celem Rosji było stworzenie wspólnej obrony powietrznej[5][27][28].
Wspólnota Niepodległych Państw ma charakter luźnego ugrupowania, które deklaruje – zgodnie z porozumieniem białowieskim – iż ma charakter otwarty dla wszystkich państw członkowskich byłego ZSRR, a także dla innych krajów. Nie jest ona formułą związku państw ani też strukturą ponadpaństwową; z punktu widzeniaprawa międzynarodowego wszyscy członkowie Wspólnoty są samodzielnymi i niepodległymi państwami[1]. Jej głównymi organami administracyjnymi są[29]:
Rada Szefów Państw – najwyższy organ WNP, decydujący m.in. o użyciu sił zbrojnych państw członkowskich i ustanowieniu mandatu sił pokojowych WNP;
Rada Szefów Rządów – organ odpowiedzialny za koordynowanie współpracy organów wykonawczych WNP;
Rada Ministrów Obrony – organ odpowiedzialny za koordynowanie polityki wojskowej państw członkowskich – nigdy nie uczestniczyli w nim przedstawiciele Gruzji, Mołdawii i Turkmenistanu;
Rada Dowódców Wojsk Ochrony Pogranicza – organ odpowiedzialny za ochronę granic i stref ekonomicznych – w jego pracach nie uczestniczy Azerbejdżan i Mołdawia.
Siedziba Sekretariatu Wykonawczego WNP, który wykształcił się z Komitetu Koordynacyjno-Konsultacyjnego, znajduje się w Mińsku. Dotychczasowi sekretarze (przewodniczący Komitetu) to[potrzebny przypis]:
Sekretarza powołuje i odwołuje jednomyślnie Rada Szefów Państw, choć w historii zdarzało się, iż czynił to samodzielnie prezydent Rosji[potrzebny przypis].
Wyróżnić możemy też organy pomocnicze, tj. Międzyparlamentarne Zgromadzenie (Państw Członkowskich) Wspólnoty Niepodległych Państw z siedzibą wPetersburgu, Komisję Praw Człowieka WNP oraz Trybunał Gospodarczy[potrzebny przypis].
Szczyt przywódców państw członkowskich WNP wBiszkeku, 10 października 2008
Do Wspólnoty Niepodległych Państw należy większość krajów byłegoZSRR, jednak inicjatywy rozwijające i konkretyzujące współpracę krajów jedenastki nie spotkały się z pozytywnym odzewem. W 1994 zdecydowanie odrzucona została idea utworzenia Związku Euroazjatyckiego zgłoszona przezNursułtana Nazarbajewa oraz późniejsze propozycje integracyjneAlaksandra Łukaszenki. Bliższą integracją w ramach WNP zainteresowana jest obecnie głównieRosja iBiałoruś oraz niektóre kraje środkowoazjatyckie. W latach 1996–2015 były one zrzeszone wEuroazjatyckiej Wspólnocie Gospodarczej, a od 1 stycznia 2015 wEuroazjatyckiej Unii Gospodarczej.
Na spoistość WNP negatywnie wpływają istniejące na jej terenie organizacje subregionalne, tj.GUAM (inaczej zwany Organizacją na rzecz Demokracji i Rozwoju), w którego skład wchodząGruzja,Ukraina,Azerbejdżan iMołdawia.
We wrześniu 2003 podpisano naKrymieUkład o Budowie Wspólnej Przestrzeni Gospodarczej, obejmujący oprócz Ukrainy Rosję, Białoruś i Kazachstan. Jego sygnowanie fetowane było w Rosji jako znaczący krok na drodze do integracji gospodarczej krajów byłego ZSRR, tym bardziej że traktat podpisała niechętna dotąd zacieśnianiu ekonomicznych więzów Ukraina.
W chwili obecnej WNP jest tworem amorficznym, będącym obiektem zainteresowania głównie dla wąskiego grona specjalistów i badaczy z dziedzinynauk społeczno-politycznych[30].
Z chwiląrozpadu ZSRR jednym z kluczowych problemów do rozwiązania stała się przynależność sił zbrojnych – dawnejArmii Radzieckiej. Poszczególne państwa jeszcze przed formalnym rozwiązaniem ZSRR zaczęły próbować tworzyć swoje siły zbrojne na bazie jednostek znajdujących się na ich terytorium. W szczególności postanowienie takie podjęłaRada Najwyższa Ukrainy już 6 grudnia 1991 roku[31]. 30 grudnia 1991 roku doszło do spotkania przywódców członków WNP w Mińsku, na którym podjęto szereg postanowień dotyczących sił zbrojnych. Ministerstwo Obrony dawnego ZSRR zostało zlikwidowane, a na jego miejsce powołano Główne Dowództwo Sił Zbrojnych Wspólnoty Niepodległych Państw[31]. Poszczególne państwa uzyskały prawo formowania własnych sił zbrojnych w oparciu o jednostki stacjonujące na ich terytorium, z wyłączeniem sił określonych jako strategiczne, które miały być pod wspólnym dowództwem WNP[31]. Powstały jednak następnie rozbieżności co do kwestii, które siły miały być wyłączone pod wspólne dowództwo i jaki powinien być ich status na terenie nowych państw[31].
Spór powstał przede wszystkim na tleFloty Czarnomorskiej, która miała główną bazę na terytorium Ukrainy (wSewastopolu) i była przez Rosję uważana za związek operacyjno-strategiczny, który powinien pozostać pod jej kontrolą za pośrednictwem WNP, natomiast Ukraina dążyła do jej przejęcia lub podziału[31]. Pozostałe flotymarynarki wojennej ZSRR (Bałtycka,Północna iOceanu Spokojnego), obejmujące między innymiokręty podwodne z rakietami międzykontynentalnymi o znaczeniu strategicznym, miały główne bazy na terenie Rosji i zostały przez nią następnie przejęte. W 1992 roku zarówno Ukraina i Rosja próbowały formalnie podporządkować sobie Flotę Czarnomorską[31]. Ostatecznie po kilkuletnich sporach i rozmowach, w toku których Flota uległa znacznej degradacji technicznej, 28 maja 1997 Rosja i Ukraina zawarły porozumienie o podziale Floty Czarnomorskiej pomiędzy oba państwa. Proces ten został ukończony w 2000 roku[31].
W skład wspólnych sił WNP, z dowództwem w Moskwie, miały także wchodzić jednostki rakiet strategicznych i lotnictwa strategicznego. Mimo to, nie uniknęły one tendencji do ich nacjonalizowania i na przełomie 1992 i 1993 roku Ukraina przejęła pod swoją jurysdykcję jednostki na jej terytorium, odbierając wcześniej od żołnierzy przysięgę na wierność Ukrainie[32]. W szczególności Ukraina przejęła w 1992 roku bazujący wPryłukach pułk najnowszych bombowców strategicznychTu-160[33]. Analogiczne kroki podjęła później Rosja w stosunku do znajdujących się pod jej faktyczną kontrolą sił jedynie formalnie podległych WNP.
Integracja wojskowa bazuje naTraktacie o bezpieczeństwie zbiorowym zTaszkentu i obejmuje jedynie część krajów WNP (formalnie umowy te nie są częścią dorobku prawnego WNP).Traktat taszkencki podpisało sześć państw 15 maja 1992 roku:Rosja,Armenia,Uzbekistan,Kirgistan,Tadżykistan iKazachstan. Następnie do Układu przystąpiły;Azerbejdżan (24 września 1993 roku),Gruzja (9 grudnia 1993 roku),Białoruś (31 grudnia 1993 roku); traktat uprawomocnił się 20 kwietnia 1994 roku. Sygnatariusze wyrzekli się użycia siły wobec państw trzecich, nieprzystępowania do sojuszy wojskowych, wzajemną pomoc w razie ataku z zewnątrz. 2 kwietnia 1999 roku nastąpiło przedłużenie Układu taszkenckiego przez sześć państw. Pozostałe trzy państwa: Azerbejdżan, Gruzja, Uzbekistan wcześniej opuściły tę organizację i 10 października 1997 roku utworzyłyGUAM. 7 października 2002 roku wKiszyniowie Armenia, Kazachstan, Kirgistan, Rosja, Tadżykistan, Białoruś założyli Organizację Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym. Od 17 sierpnia 2006 roku do 2012[34] roku członkiem organizacji był Uzbekistan. Jest to organizacja hegemoniczna, gdzie naczelna decyzja należy do Federacji Rosyjskiej, pozostali sygnatariusze muszą kierować się rosyjską racją stanu; ma to na celu zablokowanie inicjatyw integracji ze strukturami euroatlantyckimi[35].
↑Maciej Raś, Agnieszka Włodkowska: „Bezpieczeństwo obszaru WNP. W: Ryszard Zięba: „Bezpieczeństwo międzynarodowe po zimnej wojnie”. Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, 2008 – s. 349–352.ISBN 978-83-60501-92-4.
↑Maciej Raś, Agata Włodkowska: Bezpieczeństwo obszaru WNP. W: Ryszard Zięba: Bezpieczeństwo międzynarodowe po zimnej wojnie. Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, 2008, s. 351.ISBN 978-83-60501-92-4.
Maciej Raś, Agata Włodkowska: Bezpieczeństwo obszaru WNP. W: Ryszard Zięba: Bezpieczeństwo międzynarodowe po zimnej wojnie. Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, 2008, s. 331–362.ISBN 978-83-60501-92-4.
Adam Bosiacki, Status prawny Wspólnoty Niepodległych Państw, „Obóz. Problemy Byłego Obozu Komunistycznego” r. 1995, Nr 29.
Grzegorz Przebinda, Fikcyjna dwunastka Eurazji, „Rzeczpospolita”, 3 VI 2006, nr 128 (6508)[1].
.svg)
