Według dokumentacji, Thomas Woodrow Wilson urodził się 28 grudnia 1856 w Staunton[1], jednak egzemplarzNowego Testamentu, w którym rodzina notowała ważne dane, twierdzi że przyszedł na świat trzy dni poBożym Narodzeniu o12 i 3/4, więc od trzechkwadransów był już 29 grudnia[2]. Jego rodzicami byli Joseph Ruggles Wilson i Jessie Janet Woodrow[1]. Ojciec przyszłego prezydenta był nauczycielem, a następniepastoremprezbiteriańskim, natomiast matka była córką pastora[1]. Początkowo Wilsonowie mieszkali wGeorgii, a następnie przenieśli się doColumbii[3]. W 1873 rozpoczął edukację w Davidson College wPiedmont, a dwa lata później wCollege of New Jersey w Princeton[3]. W czerwcu 1879 ukończył naukę w Princeton, a w październiku rozpocząłstudia prawnicze naUniwersytecie Wirginii[3]. Ze względu na słaby stan zdrowia przerwał naukę, dokończył ją zaocznie i uzyskał dyplom 30 czerwca 1881[3].
Praktykując prawo wAtlancie, w 1883 Wilson postanowił rozpocząć studia podyplomowe naUniwersytecie Johnsa Hopkinsa, które zwieńczyłdoktoratem w 1886[3]. Rok wcześniej opublikował dysertację „Kongresowy rząd” (Congressional Government), w której postulował wprowadzenie brytyjskiego systemu parlamentarnego, który desygnujepremiera[3]. Uważał także, że urząd prezydenta powinien pełnić jedynie rolę reprezentacyjną[3]. W latach 1885–1888 wykładałprawo konstytucyjne naBryn Mawr College, a w latach 1888–1890 naUniwersytecie Wesleyańskim wMiddletown[4]. W 1890 otrzymał profesurę w College of New Jersey (w 1896 przemianowanym na uniwersytet) i wykładał tam przez 12 lat, trzykrotnie odmawiając posadyrektora Uniwersytetu Wirginii[4]. W 1902 został rektorem w Princeton i pełnił tę funkcję do 1910[4].
Jeszcze w czasie kampanii wyborczej Wilson opracował program zwany Nową Wolnością, który zaczął realizować po przeprowadzce do Białego Domu[8]. Początkowo postanowił zmniejszyć protekcjonistyczne taryfy celne i w tym celu przedłożył ustawę redukującą stawki średnio o ponad 10%[9]. Ustawę uchwalono 8 maja 1913[8]. Pół roku później Wilson podpisałustawę Underwooda–Simmonsa, która jeszcze bardziej zredukowała taryfy celne[9]. Aby skompensować zmniejszone wpływy do budżetu, prezydent podwyższył podatki[9]. W ramach reform postanowił także uregulować system banków, działających bez kontroli władz[9]. Mimo sprzeciwu konserwatystów, 23 grudnia 1913 powołał centralny bank amerykański –System Rezerwy Federalnej – sprawujący nadzór nad bankami, regulującypolitykę monetarną i określającystopy procentowe[9]. Ponadto Wilson chciał wzmocnienia antymonopolowejustawy Shermana, przez co forsował projekty zakładające pociąganie do odpowiedzialności karnej przedstawicieli korporacji za przestępstwa firm[10]. Oprócz tego projekty zakładały wypłaty odszkodowań przez korporacje mniejszym firmom, które poniosły straty w wyniku działańmonopolistycznych[10].
13 maja 1912 roku weszła w życieXVII poprawka do Konstytucji, która zmieniała istniejący system wyborów doSenatu[10]. Dotychczasowe przepisy zakładały wybory przez legislatury stanowe, natomiast poprawka wprowadziła wybory powszechne w poszczególnych stanach[10]. 12 stanów odrzuciło poprawkę, lecz 36 pozostałych ją poparło (ostatnim byłConnecticut 8 kwietnia 1913), dzięki czemu poprawka weszła w życie 31 maja[10].
W dziedzinie polityki zagranicznej Wilson często uciekał się do interwencji zbrojnych, by chronić interesy amerykańskie[10]. Gdy w 1914 roku wybory prezydenckie naDominikanie wygrałJuan Isidro Jimenes, Wilson zażądał od niego podpisania układu, przedłużającego ściąganie opłat celnych[11]. Jimenes odrzucił żądania, a dwa lata później wybuchł bunt przeciw niemu, który został wsparty militarnie przez Stany Zjednoczone[11]. Po zajęciu kilku głównych miast Jimenes ustąpił, lecz jego następca także odmówił podpisania układu[11]. W wyniku takiego działania Wilson ustanowił rząd okupacyjny, na czele którego stanąłHarry Shepard Knapp (29 listopada 1916)[11]. Wojskowa okupacja kraju trwała przez sześć lat[11].
Podobny traktat rząd amerykański chciał podpisać zHaiti[11]. W lipcu 1914 zaproponował traktat zakładający kontrolę amerykańską nad systemem celnym jako spłatę zaciągniętychdługów[11]. Rząd haitański zagroził wycofaniem koncesji amerykańskim przedsiębiorstwom kolejowym, natomiast kraje europejskie naciskały na Haiti, by spłaciło zobowiązania finansowe[11]. Wywołało to chaos w kraju, w wyniku którego Stany Zjednoczone zagroziły zbrojną okupacją kraju[11]. Pod koniec trwania negocjacji doszło do przewrotu i władzę w Haiti przejąłJean Vilbrun Guillaume Sam, który zerwał rokowania z rządem amerykańskim[12]. W lipcu 1915 doszło do kolejnej rewolty, czego efektem było rozstrzelanie 167 więźniów politycznych przez Sama, a następnie zabójstwo samego dyktatora[12]. W tym samym czasie doPort-au-Prince przybyły wojska amerykańskie, które rozpoczęły interwencję zbrojną, a na czele rządu tymczasowego stanął amerykański admirał[12]. Ponieważ mieszkańcy Haiti stanowczo sprzeciwiali się okupacji, Stany Zjednoczone postanowiły wybrać proamerykańskiego polityka i wylansować go na prezydenta[12]. Takim politykiem byłPhilippe Sudré Dartiguenave, który został wybrany przezZgromadzenie Narodowe na prezydenta 12 sierpnia 1915[12]. Początkowo sprzeciwił się on podpisaniu układu haitańsko-amerykańskiego, ale po drobnych ustępstwach ze stronyDepartamentu Stanu uległ naciskom i podpisał traktat 16 września 1916[12]. Stany Zjednoczone tłumaczyły swoje postępowanie wpaństwach środkowoamerykańskich chęcią zapewnienia stabilizacji i respektowania zasad demokracji[12]. W rzeczywistości wprowadzano uległych, proamerykańskich dyktatorów w miejsce opornych, nacjonalistycznych[12].
Tuż przed objęciem prezydentury przez Wilsona doszło do przewrotu wMeksyku, w wyniku którego generałVictoriano Huerta obalił i zamordował prezydentaFrancisca Maderę i został nowym przywódcą kraju[13]. Wilson odmówił uznania Huerty, uważając go za dyktatora przejmującego władzę bezprawnie[13]. Większość krajów europejskich orazCesarstwo Wielkiej Japonii szybko uznały nowy rząd meksykański[13]. W listopadzie 1913 Wilson domagał się dymisji Huerty i angażował się w ruch opozycyjny wobec niego[14]. Cztery miesiące później zniósł embargo na dostawy broni i zaczął ją dostarczać opozycjonistom:Francisco Villi iVenustianowi Carranzie[14]. Gdy w lipcu 1914 doszło doincydentu w Tampico, prezydent był zdecydowany na zbrojną interwencję w Meksyku[15]. Poinformował o tym publicznie w przemówieniu wKongresie 20 kwietnia 1914[15]. Dwa dni później legislatywa wyraziła na to zgodę[15]. Interwencji militarnej sprzeciwiała się nawet opozycja meksykańska, jednak Wilson był zdecydowany ją przeprowadzić[16]. W krótkim czasie zająłVeracruz by odciąć Huertę od dostaw broni[16]. Wkrótce potem mediację zaoferowały Argentyna, Brazylia i Chile[16]. Rokowania pokojowe odbywały się wNiagara Falls, lecz na warunki nie zgodził się lider opozycji, Venustiano Carranza[16]. Wobec takiego obrotu spraw Huerta złożył urząd i uciekł do Hiszpanii, natomiast jego miejsce zajął Carranza[16]. Do października 1915 Stany Zjednoczone uznały rząd w Meksyku, lecz nie powstrzymało to wybuchów dalszych rebelii: na północy powstanie wzniecił Villa, a na południuEmiliano Zapata[16]. Wiosną 1916 Wilson wysłał wojsko, mając na celu wygaszenie rebelii, co spotkało się ze zdecydowanym sprzeciwem społeczeństwa meksykańskiego[16]. Aby uniknąć otwartej wojny, Wilson i Carranza podjęli próbę porozumienia i, idąc na ustępstwa, rząd amerykański wycofał żołnierzy z kraju na początku 1917[17].
W czasie trwania pierwszej kadencji Wilsona w Europie wybuchłaI wojna światowa[18]. 7 grudnia 1914 prezydent USA ogłosiłdeklarację neutralności i zaoferował mediację między skonfliktowanymi stronami[18]. Amerykańskie koncerny zbrojeniowe rozpoczęły wówczas sprzedaż broni na wielką skalę państwomtrójporozumienia[19]. Gdy w lutym 1915Cesarstwo Niemieckie ogłosiło strefę wojny wokółWysp Brytyjskich i zagroziło zatapianiem okrętów państw neutralnych, Wilson uznał to za złamanie traktatów międzynarodowych[19]. Gdy 7 maja niemiecka łódź podwodna zatopiła statek pasażerski „RMS Lusitania”, na którym znajdowało się ponad 100 amerykańskich obywateli, nastroje prowojenne w USA znacznie się nasiliły[20]. Mimo to Wilson wstrzymywał się od przystąpienia do wojny i z hasłem „On trzymał nas z dala od wojny” wystartował wwyborach prezydenckich w 1916[21]. Na czerwcowej konwencji demokratów wSaint Louis uzyskał nominację poprzez aklamację[7]. W wyborach powszechnych zdobył przeszło 9 milionów głosów, czyli ponad pół miliona więcej niż jego republikański kontrkandydatCharles Evans Hughes[7]. W głosowaniu Kolegium Elektorów zdobył 277 głosów wobec 254 dla Evansa[7].
Pod koniec 1916 sytuacja wojsk Ententy znacznie się pogorszyła, co wznowiło naciski na Stany Zjednoczone, by przystąpiły do wojny[21]. Wilson usiłował jeszcze mediować, by doprowadzić do pokoju bez zwycięstwa żadnej ze stron[21]. 1 lutego II Rzesza ogłosiła, że będzie zatapiać każdy okręt wokół Wielkiej Brytanii,Republiki Francuskiej iKrólestwa Włoch[21]. Dwa dni później prezydent zerwał stosunki dyplomatyczne z Niemcami, odwołując ambasadoraJamesa Gerarda[21]. Okoliczności związane zdepeszą Zimmermanna sprawiły, że społeczeństwo amerykańskie także chciało, by kraj dołączył do państw trójporozumienia[22]. Wobec tego 2 kwietnia 1917 Wilson wygłosił przed Kongresem przemówienie zalecające wypowiedzenie wojny Cesarstwu Niemieckiemu[22].Izba Reprezentantów przegłosowała wniosek stosunkiem 373:50, a Senat 82:6[22]. 7 grudnia Wilson wypowiedział wojnę takżeAustro-Węgrom, a następnie zerwał stosunki dyplomatyczne zImperium Osmańskim[22]. Stany Zjednoczone przystąpiły do wojny jakopaństwo stowarzyszone, a nie jako sojusznik Ententy[23]. Jednocześnie Kongres zgodził się na udzielenie kredytów wojennych o łącznej wartości 7 miliardówdolarów[23]. Amerykanie niezwłocznie przystąpili do ofensywy przeciwko niemieckimokrętom podwodnym, wysyłając flotęniszczycieli[23]. DodatkowoUS Navy rozmieściła 60–70 tysięcymin morskich, eskortowała statki handlowe i wojskowe na Oceanie Atlantyckim oraz wspomogłablokadę morską II Rzeszy[23]. Początkowo Wilson opowiadał się za połączonymi siłami zbrojnymi USA i Ententy, na czele których stanąłby generałFerdinand Foch[24]. Decyzji tej przeciwny był dowódca wojsk amerykańskichJohn Pershing, który wymusił na rządzie amerykańskim zmianę decyzji – front europejski pozostał pod dowództwem Focha, natomiastarmią amerykańską pokierował Pershing[24].
8 stycznia 1918 w orędziu do Kongresu przedstawił program pokojowy, nazwanyczternastoma punktami Wilsona[24]. W połowie 1918 Cesarstwo Niemieckie wiedziało, że stoi na straconej pozycji, zwłaszcza wobec jesiennej kapitulacji sojusznikówtrójprzymierza: Bułgarii i Imperium Osmańskiego[24]. Austro-Węgry wyszły z propozycją rozmów pokojowych, jednak państwa trójporozumienia odrzuciły tę propozycję[24]. Dopiero gdy do rozmów pokojowych dołączyli Niemcy i opracowali plan rozejmu bazujący na czternastu punktach Wilsona, państwa Ententy zgodziły się na rokowania[24]. Głównymi założeniami czternastu punktów były: jawna dyplomacja bez tajnych porozumień, wolność żeglugi w czasie pokoju i w stanie wojny, likwidacja barier handlowych na arenie międzynarodowej, redukcja zbrojeń do minimum wymaganego bezpieczeństwem wewnętrznym i dostosowanie roszczeń kolonialnych do interesów narodowych[24]. Pozostałe osiem punktów dotyczyło konkretnych problemów terytorialnych w Europie i Azji[24]. Program był szeroko propagowany w Stanach Zjednoczonych, a także Europie[25]. Mimo że Wielka Brytania i Francja miały zastrzeżenia do niektórych punktów, był on uważany za program państw sprzymierzonych[25]. Gdy w 1918 kraje trójprzymierza zrozumiały, że nie wygrają wojny, II Rzesza i Austro-Węgry zwróciły się do Wilsona o rokowania pokojowe[25]. Prezydent zażądał od Austro-Węgier autonomii dla tamtejszych narodów, a od Niemiec abdykacjicesarza[25]. 12 października Cesarstwo Niemieckie przyjęło warunki pokoju na podstawie czternastu punktów, a następnie zaakceptowały to państwa europejskie[25]. Austro-Węgry podpisały rozejm 3 listopada, a sześć dni później nastąpiła abdykacjaWilhelma II[25]. 11 listopada rozejm podpisała II Rzesza[26]. W Stanach Zjednoczonych polityka Wilsona była ostro atakowana przez Theodore’a Roosevelta iHenry’ego Cabota Lodge’a[26]. Już wówczas prezydent planował osobiście pojawić się nakonferencji pokojowej w Paryżu[26]. Oprócz niego w skład delegacji weszli: sekretarz stanuRobert Lansing, doradca prezydencki pułkownikEdward House, członek Najwyższej Rady Wojennej generałTasker Bliss i dyplomataHenry White[26].
13 grudnia 1918 Wilson, wraz z delegacją, wyjechał do Europy i odwiedził różne miasta państw trójporozumienia[27]. Pierwsze posiedzenie konferencji paryskiej odbyło się 18 stycznia[27]. Głównymi politykami biorącymi udział w rozmowach byli: prezydent Woodrow Wilson, premier Wielkiej BrytaniiDavid Lloyd George, premier Republiki FrancuskiejGeorges Clemenceau, premier Królestwa WłochVittorio Orlando igenrō Cesarstwa JaponiiKinmochi Saionji[27]. 25 stycznia, na życzenie Wilsona, postanowiono o utworzeniuLigi Narodów[28]. Decyzją obradujących państw powołano komisję, która miała opracować statut nowej organizacji, a przewodniczącym komisji został prezydent Stanów Zjednoczonych[28]. W ciągu dziesięciu dni pracy powstał dokument określający organizację i zakres działań Ligi Narodów, który przyjęto na posiedzeniu plenarnym konferencji 4 lutego 1919[28]. Wkrótce potem Wilson wrócił do kraju, gdzie zaprosił na konsultacje do Białego Domu członkówkomisji spraw zagranicznych Senatu i Izby Reprezentantów[28]. Spotkanie odbyło się 26 lutego i prezydentowi nie udało się przekonać kongresmenów do propozycji Ligi Narodów[28]. Tydzień później, na sesji Kongresu, senator Henry Cabot Lodge przedłożył oświadczenie podpisane przez 37 senatorów republikańskich, w którym postulował odrzucenie paktu Ligi[28]. Był to wyraźny sygnał opozycji w Senacie wobec Wilsona[29].
Następnie prezydent ponownie wyjechał do Paryża, by omawiać warunki traktatu pokojowego z Niemcami i wznowić działanie komisji ds. Ligi Narodów[29]. Idąc za radą swoich doradców, wprowadził poprawki mające złagodzić krajową opozycję i nowy dokument uchwalono 28 kwietnia[29]. Wielka Brytania nie sprzeciwiała się woli Stanów Zjednoczonych, jednak Francja stawiała zaporowe warunki ws. traktatu pokojowego[29]. Premier Clemenceau żądał maksymalnego osłabienia Niemiec i wysokichreparacji wojennych, by zabezpieczyć swój kraj przed ewentualną przyszłą agresją[30]. Wilson, nie chcąc się zgodzić na proponowane warunki, zagroził zerwaniem rozmów[30]. Ostatecznie oba kraje porozumiały się: Francja zgodziła się oddać NiemcomNadrenię, lecz miała ona zostaćstrefą zdemilitaryzowaną i okupowaną przez wojska sprzymierzone przez 15 lat[30]. Ponadto USA i Wielka Brytania miały obiecać pomoc Francji w razie inwazji[30]. W 1921 Komisja Odszkodowań ustaliła kwotę reparacji wojennych na 33 miliardy dolarów, z czego Niemcy spłaciły około 4 miliardy[30]. Wilson ustąpił także premierowi Lloydowi George’owi w kwestiiniemieckich kolonii, które według ustaleń miały przejść w zarząd krajów, które uzyskają mandat Ligi Narodów[30]. Prezydent uległ także w sporach z Włochami i Japonią[31]. Opracowanytraktat wersalski został przedstawiony do podpisu Niemcom 7 maja 1919[31]. Niemcy, po początkowych ostrych sprzeciwach, przyjęli porozumienie 23 czerwca, a pięć dni później je podpisali[31].
W Stanach Zjednoczonych opozycja wobec Ligi Narodów była nadal duża[32]. Przewodzący republikanom, senator Henry Cabot Lodge, przy wsparciu finansowymHenry’ego Fricka iAndrew Mellona, powołał Ligę na rzecz Zachowania Niepodległości Ameryki[32]. Licząc na szerokie poparcie w społeczeństwie, 10 lipca 1919 roku Wilson przedstawił w Senacie traktat wersalski[32]. Ponieważ Cabot Lodge przewodniczył senackiej komisji spraw zagranicznych, w jej skład powołał głównie przeciwników Ligi Narodów[33]. Były sekretarz stanuPhilander C. Knox postulował rozdzielenie głosowań nad traktatem i nad Ligą, jednak odrzucono tę propozycję[33]. Cabot Lodge, aby zwalczyć projekt Ligi Narodów, postanowił nie zgłaszać do niej poprawek, ale zastrzeżenia, które Wilson mógłby od razu zaakceptować bez konieczności konsultacji z innymi sygnatariuszami[33]. Liczył, że dzięki takiej taktyce zmusi prezydenta do kapitulacji i obarczy go winą za fiasko ratyfikacji[33]. Tymczasem sytuacja społeczno-ekonomiczna kraju się pogarszała i społeczeństwo było coraz mniej zainteresowane udziałem USA w Lidze[34]. W Senacie silna opozycja republikańska liczyła 49 głosów, a krucho popierająca prezydenta koalicja demokratyczna 47[34]. Wobec dalszych oporów senatorów Wilson postanowił odwołać się do narodu[35]. We wrześniu podróżował po kraju, wygłaszając 40 przemówień w 29 miastach i agitując za traktatem i Ligą[35]. Z powodu złego stanu zdrowia przerwał podróż i powrócił do Waszyngtonu[35]. Tam jego stan jeszcze się pogorszył i na ponad pół roku wyłączył go z życia publicznego[35]. Mimo to pozostawał w pełni władz umysłowych i, gdy Robert Lansing zwołał posiedzenie gabinetu z własnej inicjatywy, prezydent go zdymisjonował[35]. 10 września Senat przedstawił 14 poprawek do projektów prezydenckich, lecz Wilson był im przeciwny, choć nie wykluczał kompromisu[36]. W głosowaniu w Senacie odrzucono zarówno podstawowy wniosek o ratyfikację, jak i projekt kompromisowy[37]. Na grudniowej sesji Kongresu republikanie i demokraci podjęli wspólną inicjatywę opracowania kolejnej kompromisowej rezolucji, lecz zakończyła się ona fiaskiem[37]. Mimo namów ze stronyHerberta Hoovera, Williama Tafta i Williama Bryana, Wilson nadal był przeciwny kompromisom i postanowił znów odwołać się do narodu[37]. Projekty ponownie trafiły do komisji spraw zagranicznych, która 10 lutego 1920 roku przedłożyła izbie wyższej kolejne piętnaście zastrzeżeń[37]. Prezydent stanowczo nie zgodził się na poprawki Cabota Lodge’a i nakłaniał Senat do ich odrzucenia[37]. Do ostatecznego głosowania w Senacie doszło 19 marca[38]. Za ratyfikacją głosowało 49 senatorów, a 35 było przeciw, co oznaczało, że do przyjęcia zabrakło 7 głosów[38].
Projekt traktatu wersalskiego, na wniosek Cabota Lodge’a, odesłano prezydentowi[38]. Wobec jego odrzucenia Stany Zjednoczone formalnie pozostawały w stanie wojny z II Rzeszą i Austro-Węgrami[38]. 21 maja połączone izby Kongresu podjęły uchwałę o zakończeniu wojny, jednak prezydent odmówił podpisania rezolucji, w odwecie za odrzucenie traktatu wersalskiego i paktu Ligi Narodów[38].
Woodrow Wilson poślubiłEllen Louise Axson w czerwcu 1885[4]. Mieli razem troje dzieci[4]. Po śmierci pierwszej żony, 6 sierpnia 1914, Wilson ożenił się powtórnie[4]. Drugi związek zawarł z wdowąEdith Bolling Galt, 18 grudnia 1915[4].
Po zakończeniu prezydentury Wilson nie udzielał się publicznie[42] i zamieszkał w Waszyngtonie. 25 września 1919, w czasie podróży po kraju, Wilson doznałwylewu[35]. 2 października, po powrocie do Waszyngtonu, nastąpił drugi udar, który spowodował częściowyparaliż[35]. Przez następne siedem miesięcy pozostał w Białym Domu, nie uczestnicząc w życiu politycznym[35]. Zmarł 3 lutego 1924 roku[42]. Został pochowany wKatedrze Narodowej w Waszyngtonie[42].
.svg)
