| 1947–1954 | |||||
| |||||
| Ustrój polityczny | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Stolica | |||||
| Data powstania | 15 września 1947 | ||||
| Data likwidacji | 26 października 1954 | ||||
| Powierzchnia | 738 km² | ||||
| Populacja (1947) • liczba ludności |
| ||||
| • gęstość | 447,2 os./km² | ||||
| Język urzędowy | słoweński,chorwacki,włoski,angielski,wenecki,serbsko-chorwacki (wyłącznie w celach administracyjnych) | ||||
Położenie na mapie | |||||
| |||||
Wolne Terytorium Triestu (wł.Territorio Libero di Trieste,słoweń.Svobodno tržaško ozemlje,chorw.Slobodna teritorija Trsta,serb-chorw.Слободни Териториј Трста,wen.Teritorio Libero de Trieste) – twór państwowoprawny istniejący w latach 1947–1954 na pograniczuWłoch iJugosławii, na wybrzeżu północnej częściMorza Adriatyckiego, pod bezpośrednią odpowiedzialnościąRady Bezpieczeństwa Organizacji Narodów Zjednoczonych w następstwieII wojny światowej.
Powierzchnia 738 km², ludność około 350 tys., w tym miastoTriest 260 tys. Przybliżony skład etniczny: 75%Włosi, 20%Słoweńcy, 5% inni. Wolne Terytorium Triestu obejmowało północno-zachodnie wybrzeże półwyspuIstria oraz miasto portowe Triest z niewielkim zapleczem i korytarzem łączącym je z Włochami. Znajdowało się pod mieszaną wojskową administracjąUSA iWielkiej Brytanii (strefa A – miasto Triest z korytarzem do granicy włoskiej) i Jugosławii (strefa B – obszar na Istrii). W 1954 zostało podzielone między Włochy (strefa A) i Jugosławię (strefa B).
Triest (wł.Trieste, słoweń.Trst), port obsługujący ruch towarowy i pasażerski z terenów północnych Włoch, północnej Jugosławii iAustrii, stanowił bramę między Adriatykiem a Europą Środkową. Ta jego rola spowodowała, że stał się zarzewiem konfliktu między blokami sowieckim i zachodnim. Na konflikt polityczny i ideologiczny nałożył się konflikt narodowościowy – miasto leży na pograniczu włosko-słoweńskim (sam Triest jest miastem w przeważającej części włoskim, ale okoliczne miejscowości są do dziś w przeważającej mierze słoweńskie). W grę wchodziły również resentymenty – podczas włoskich rządów w mieście, w latach 1918–1945, ludność słoweńska była dyskryminowana i programowo italianizowana przez władze faszystowskie. Używanie języków słowiańskich było zakazane, a nazwiska słowiańskie były przymusowo zmieniane na włoskie.
W końcowej fazieII wojny światowej, w obliczu klęski Osi, Amerykanie i Brytyjczycy operujący we Włoszech uzgodnili z partyzantamiTity granice, w jakich miała być okupowana włoska przygraniczna prowincjaWenecja Julijska (Venezia Giulia). Jednak na przełomie kwietnia i maja 1945 partyzanci jugosłowiańscy zajęli większość Wenecji Julijskiej łącznie z Triestem. Okres 40 dni komunistycznej okupacji zaznaczył się czystką – zamordowano kilka tysięcy osób (dostępne źródła podają rozbieżne i mało konkretne dane), wrzucając zwłoki do krasowych jam zwanychfoiba. Wydaje się, że czystka nie miała charakteru etnicznego, lecz polityczny, bowiem mordowano również antykomunistycznych działaczy słoweńskich. W rezultacie presji mocarstw zachodnich i braku poparciaZwiązku Radzieckiego armia jugosłowiańska wycofała się z Triestu.
9 czerwca 1945 wBelgradzie rządy brytyjski i amerykański zawarły z rządem Tity porozumienia, na mocy których już od 12 czerwca 1945 wojska amerykańskie i brytyjskie okupowały część Wenecji Julijskiej po tzw.linię Morgana (biegnącą mniej więcej równolegle do obecnej granicy włosko-słoweńskiej, 10 do 20 km na wschód od niej) oraz miastoPula na Istrii. Po wejściu w życie porozumienia 15 i 16 września 1945, wojska angloamerykańskie wycofały się do obszaru zwanego późnej strefą A. 15 października 1946 wytyczono granicę z Włochami[1]. Amerykańsko-brytyjska okupacja Wenecji Julijskiej miała trwać do czasu wejścia w życie traktatu pokojowego z Włochami podpisanego 10 lutego 1947 r., który sformalizował utworzenie oraz granice odrębnego od Włoch Wolnego Terytorium Triestu, składającego się z dwóch stref:
Wojska każdego z tych trzech państw miały nie przekraczać 5 000 żołnierzy. Władzę cywilną na całym terytorium miał sprawować gubernator ustanowiony przezRadę Bezpieczeństwa ONZ, który po ustabilizowaniu sytuacji miał zwolnić wojska okupacyjne. Językami urzędowymi miały byćwłoski isłoweński, a w niektórych gminach równieżchorwacki. Wobec niepowołania cywilnego gubernatora (na skutek tarć politycznych w RB ONZ) w założeniu tymczasowa administracja i okupacja wojskowa nabrała permanentnego charakteru.
Strefa A pozostawała pod wojskową administracją USA i Wielkiej Brytanii. Komendantem strefy A, rezydującym na zamku w Duino (Devin), został brytyjski generał major Terence Sydney Airey, którego 1 kwietnia 1951 zastąpił generał major Thomas John Willoughby Winterton. Wojska brytyjskie w Trieście określono mianem BETFOR (British Element Trieste Force), składały się z 24. gwardyjskiej brygady piechoty. Wojska amerykańskie tworzyły specjalną jednostkę zwaną TRUST (Trieste United States Troops), składały się głównie z 351. pułku 88. dywizji piechoty z licznymi jednostkami pomocniczymi. W strefie A dużą rolę odegrały ruch komunistyczny, intensywna propaganda i strajki inspirowane przez komunistów (zarówno włoskich, jak i słoweńskich). Ponadto dochodziło do starć na tle narodowościowym. W tej sytuacji wojska angloamerykańskie współpracowały z Włochami – jako walutę strefy wprowadzono lir włoski, zniesiono kontrolę paszportową na granicy z Włochami. Jako język urzędowy wprowadzono włoski, dopuszczając używanie słoweńskiego. Stopniowo poprawiała się sytuacja gospodarcza miasta. Strefa otrzymywała dotacje zplanu Marshalla (1948 – 17,9 mln $, 1949 – 13,4 mln $) i pomoc finansową od Włoch (łącznie 40,4 mln $). W 1949 Triest liczył 278 tysięcy mieszkańców. 11 maja 1952 dopuszczono Włochy do współadministrowania strefą A. Wzbudziło to gwałtowny protest Jugosławii, co zaowocowało napięciem w regionie – włoska armia i marynarka zostały postawione w stan pogotowia.
Strefa B została w praktyce stopniowo zaanektowana przez Jugosławię. Do strefy wprowadzono traktatowe 5 000 żołnierzy: 3 bataliony piechoty, 3 bataliony zmechanizowane, jeden batalion czołgów, 3 dywizjony artylerii. Nad granicą włoską skoncentrowano 4 armie w sile (według różnych szacunków) 50-110 tysięcy żołnierzy. Komendantem strefy B był Mirko Lenac, a od marca 1951 Miloš Stamatović.
29 sierpnia 1953 Stany Zjednoczone i Wielka Brytania ogłosiły zamiar przekazania strefy A Włochom. Rząd jugosłowiański natychmiast zagroził wysłaniem swoich wojsk, gdyby do strefy A weszły wojska włoskie. Wobec tego rządy brytyjski i amerykański zgodziły się na podział terytorium. 5 października 1954 r. w Londynie Stany Zjednoczone, Wielka Brytania, Włochy i Jugosławia zawarły porozumienie w formie memorandum. Na jego mocy 25 października 1954 Wolne Terytorium Triestu w praktyce zakończyło swoje istnienie. Strefa B wraz ze skrawkiem strefy A (łącznie 523 km²) została przekazana pod cywilną administrację Jugosławii, gdzie weszła w składSłowenii iChorwacji. Strefa A (pozostałe 236 km²) została przyłączona do Włoch, przy czym Jugosławii zagwarantowano możliwość korzystania z portu w Trieście. Mocątraktatu z Osimo, zawartego przez Włochy i Jugosławię 10 listopada 1975, podział ten został uznany za ostateczny.
| Afryka | |
|---|---|
| Europa |
|
| Azja | |
| Kondominia |
|
| Terytoria powiernicze ONZ |
