Wojna stuletnia – nazwa nadana przez XIX-wiecznych historyków serii konfliktów zbrojnych, które toczyły się przez 116 lat (z przerwami) w XIV i XV wieku międzyAnglią aFrancją.
Podstawową przyczyną konfliktu był spór feudalny wokół statusu króla angielskiego wobec francuskiego w kontekście posiadania przez tego pierwszego lenn wGujennie, narastający odtraktatu paryskiego z 1259, który na pewien czas uregulował owe stosunki. Drugą przyczyną, która nabrała znaczenia jednak dopiero w późniejszej fazie wojny, był konflikt sukcesyjny, powstały po śmierci w 1328 ostatniego z najstarszej liniiKapetyngówKarola IV. Do tronu po zmarłym władcy zgłosiło roszczenia trzech pretendentów: dwaj bratankowie Filipa Pięknego i jego wnuk ze strony córki Izabeli, król AngliiEdward III.
Choć w walkach brały udział głównie oddziały francuskie i angielskie, to każda ze stron szukała sojuszników i konflikt miał konsekwencje dla całej Europy. Walki toczyły się na licznych frontach, nie tylko we Francji i Anglii, ale również w Hiszpanii,Niderlandach iSzkocji.
Narastająca w XIII wieku wzajemna wrogość królów Anglii i Francji związana była z posiadłościami Anglii na kontynencie europejskim. Osiągnęła ona największe rozmiary w latach 1154–1204, gdyPlantageneci kontrolowaliNormandię,Maine,Andegawenię,Turenię,Poitou iAkwitanię. Do 1224 wszystkie te ziemie poza Akwitanią zostały utracone na rzecz Francuzów.
Królowie z dynastii Plantagenetów nie bylisuzerenami na swoich francuskich posiadłościach, lecz władali nimi jakowasale królów francuskich. Układ ten został potwierdzony w 1259, gdyHenryk III iLudwik IX podpisalitraktat paryski, którego najważniejszym aspektem było potwierdzenie statusu królów angielskich jako wasali, zmuszające ich do składaniahołdu lennego królom francuskim. Precedens został ustanowiony, gdy Henryk III uklęknął przed Ludwikiem IX w ogrodzie pałacu naÎle de la Cité w pobliżu nowo wybudowanejSainte-Chapelle. Hołd lenny był należny przy każdej zmianie monarchy po którejkolwiek ze stron i kolejne hołdy oddawano w latach 1273, 1285, 1303, 1308, 1320 i 1325. Królowie angielscy, którzy byli suwerenami na wyspach brytyjskich, ale wasalami na swoich posiadłościach na kontynencie europejskim, czynili to bardzo niechętnie. Władcy francuscy mieli prawo wzywać ich na swój dwór do Paryża, a inni wasale francuscy mogli wnosić przeciw nim skargi.
Na początku XIV wieku zaognił się spór angielsko-francuski na tle lennych ziem angielskich –Gujenny (częściAkwitanii) orazFlandrii. Dodatkowo spór ten nałożył się na rywalizację dwóch stronnictw arystokratycznych o władzę w samej Anglii. Podzieliła ona także rodzinę królewską: królaEdwarda II i jego żonę Izabelę, którzy stanęli po przeciwnych stronach konfliktu. Izabela schroniła się wówczas we Francji, gdzie uzyskała wojskowe i pieniężne wsparcie, ponieważ była córką króla francuskiegoFilipa IV[1].
Po zbrojnym powrocie królowej do AngliiEdward II został aresztowany i podstępnie zamordowany. Tron przypadł w 1327 jego synowi, niepełnoletniemu jeszczeEdwardowi III. Opiekę nad Edwardem, do czasu jego pełnoletniości, sprawował Mortimer – kochanek matki Edwarda III. Gdy młody ambitny król przejął w 1330 rządy w Anglii, zaczął domagać się od Francji nie tylko swych praw do byłych angielskich ziem lennych na terenie Francji, lecz takżeuznania go za sukcesora korony francuskiej, gdyż był po matce księciem francuskiej dynastiiKapetyngów, której panowanie we Francji wygasło wobec braku bezpośrednich męskich następców tronu[2].
W 1328, po śmierciKarola IV, szlachta francuska obrała królemFilipa VI Walezjusza.Edward III postanowił więc wyegzekwować swe prawa dynastyczne w drodze wojny, którą rozpoczął w 1337[3].
Podobnie jak wojny w 1294 i w 1324 wojna stuletnia rozpoczęła się wAkwitanii. W lipcu 1337 armia francuska i oddziałyhrabiego Foix przeprowadziły tam kampanię typuchevauchée. W 1338 Francja ponowiła ataki. Mimo że zostały one odparte, brak posiłków z Anglii oznaczał, że wiosną 1339 Francuzi gotowi byli dokonać inwazji i założyli garnizony wzdłuż rzekGaronna iDordogne. Kiedy w kwietniu 1339 padły, z pomocą francuskiej floty, kluczowe placówki w Bourg i Blaye, Francuzi zagrozili oblężeniemBordeaux.
Latem 1337Edward III doszedł do porozumienia z władcamiNiderlandów w sprawie pomocy wojskowej, uzyskując od nich obietnicę wsparcia w sile prawie 7 tysięcy żołnierzy na dwa miesiące, w tym 2 tysiące żołnierzy cesarzaLudwika IV Bawarskiego[4]. Te ustalenia ograniczyły swobodę działania Edwarda, który pierwotnie planował przeprowadzić inwazję naNormandię, podczas gdy jego sojusznicy mieli zaatakować Francję z północnego wschodu. Jednak po negocjacjach zgodził się na wspólną akcję w kierunkuCambrai. Ze względu na problemy Edwarda w Szkocji planowany na wrzesień 1337 atak został najpierw przełożony, a pod koniec listopada w ogóle odwołany. Jedynie nieliczne angielskie oddziały przeprawiły się przez kanał i przeprowadziły niewielkie rajdy na wybrzeżuFlandrii.
Próba mediacji, jakiej dokonano w miesiącach zimowych, przyczyniła się do tymczasowego uspokojenia sytuacji, a Edward zobowiązał się odłożyć atak na Francję do marca 1338. Jednak podstawowa strategia koalicji pozostała niezmieniona. Pod koniec lutego Edward zmobilizował około 4500 żołnierzy i 16 lipca 1338 wkroczył doAntwerpii. W odpowiedzi Filip rozkazał zmobilizować się swojej armii na północnej granicy i sam przybył doAmiens 24 sierpnia. Ostatecznie w 1338 nie doszło jednak do żadnych działań militarnych, ponieważ sojusznicy Edwarda nie otrzymali uzgodnionej zapłaty i byli niechętni do walki bez obecności cesarza[5].
W zaistniałej sytuacji Edward udał się doKoblencji, gdzie 5 września spotkał się z cesarzemLudwikiem IV Bawarskim i otrzymał od niego tytułwikariusza Cesarstwa[6]. To pozwoliło Edwardowi kontynuować kampanię w kierunku Cambrai, jednak ponownie jej początek przełożono, tym razem na lipiec 1339, aby pozwolić Edwardowi zorganizować niezbędne środki finansowe.
Filip VI planował pozostawienie swojej dwunastotysięcznej armii nadGaronną tylko do czerwca 1339, kiedy to zamierzał skoncentrować wszystkie swoje siły wzdłużSommy, spodziewając się inwazjiEdwarda III i jego sojuszników. Kiedy jednak oczekiwana inwazja opóźniała się, Francuzi postanowili kontynuować najazd naGaskonię. Rozpoczęli oblężenieBordeaux, jednak już po tygodniu zabrakło im zapasów i musieli odstąpić od miasta.
Opóźniająca się inwazja Edwarda umożliwiła również Francuzom przeprowadzenie kilkupodjazdowych rajdów na porty na południowym wybrzeżu Anglii. Po ataku naPortsmouth, który przeprowadzono 24 marca 1338, Francuzi natychmiast zaatakowaliJersey[7]. We wrześniu Francuzom udało się zdobyćGuernsey, nad którym kontrolę utrzymali przez kilka lat[8]. Mimo że Anglicy próbowali zmobilizować flotę, aby zapobiec takim atakom, 5 października 1338 Francuzom udało się przypuścić poważny atak naSouthampton[8].
W 1339 istniały uzasadnione obawy, że Filip może planować poważny atak na Anglię z Normandii. Atak, który nastąpił w maju, był mniejszy niż oczekiwano, jednak spowodował istotne spustoszenie wybrzeży hrabstwDevon,Sussex iKent. Dopiero w lipcu Anglicy zmobilizowali wystarczającą flotę, aby zapobiec atakowi naCinque Ports. Gdyby nie bunt genueńskich marynarzy Filipa, sytuacja Anglików mogła być dużo trudniejsza. W sierpniu Anglicy odpowiedzieli atakiem naLe Tréport, jednak nie miał on większego znaczenia. Pierwsze lata wojny uświadomiły Francuzom znaczenie przeniesienia wojny na terytorium Anglii, stworzenia chaosu na jej wybrzeżach i opanowania szlaków żeglugowych. Zarówno w Gaskonii, jak i w regionie kanałuLa Manche Anglicy przegrywali w początkowej fazie wojny.
Prawdziwe otwarcie wojny międzyFilipem VI aEdwardem III nastąpiło w północnej Francji w 1339. Edward i jego sojusznicy zaczęli mobilizować się wVilvoorde i 18 września 1339 rozpoczęli marsz w kierunkuValenciennes. Dokładnie tydzień wcześniej Edward symbolicznie przyjął proporzec bojowy królów francuskich znany jakoOriflamme zopactwa świętego Dionizego, patrona Francji[8].
Filip także przygotowywał się do inwazji. Na przełomie lat 1338 i 1339 umieścił 6 tysięcy swoich żołnierzy w garnizonach na granicy zHainaut i planował połączyć całą swoją armię mogącą liczyć nawet 50 tysięcy żołnierzy, przerzucając latem 1339 swoje oddziały z Gaskonii nadSommę. Francuska szlachta została wezwana doCompiègne na 22 lipca, jednak ponieważ inwazja Edwarda opóźniała się, zgromadzenie przesunięto na 6 września.
Edward i jego sojusznicy na czele armii liczącej od 10 do 15 tysięcy żołnierzy wkroczyli do Cambrai, gdzie Edward jako namiestnik cesarza sprawował władzę. Bez wątpienia celowo wkroczył do Francji 9 października, w świętoświętego Dionizego, patrona Francji. Armia Edwarda miała ze sobą niewiele zapasów, co każe przypuszczać, iż spodziewał się szybkiej konfrontacji z Filipem. Nie mając dostatecznego zaopatrzenia, korzystał z lokalnych zasobów, plądrując co najmniej 45 wsi; podkopał w ten sposób reputację Filipa jako obrońcy swojego ludu.
Francuzi zapewne chcieli stanąć do bitwy 14 października, jednak Edward nie był gotowy i wycofał się na wschód na drugi brzegrzeki Oise. Francuzi wysłali formalne wezwanie, aby bitwa odbyła się 21 lub 22 października, które Edward zaakceptował i rozmieścił swoją armię w okolicyBuironfosse w formacji podobnej do tej, jakiej użył wbitwie pod Halidon Hill, z łucznikami na flankach. Wielu zostało pasowanych na rycerzy, co oznaczałoby, że Edward wierzył w starcie zbrojne.
Dlaczego nie doszło do bitwy, jest przedmiotem kontrowersji. Niektórzy historycy sugerują, że Filip dysponujący dwukrotną przewagą liczebną okopał się, aby zmusić Edwarda do ataku, jednak ten w takich niesprzyjających warunkach na atak się nie zdecydował[9]. Z kolei według innych, to Filip zdecydował się wycofać, słuchając swoich doradców, według których na przegranej mógł wiele stracić, a na wygranej niewiele zyskać[10].
Kampania w 1339 zakończyła się bez wyraźnego rozstrzygnięcia, chociaż Anglicy dokonując poważnych zniszczeń pokazali swoją siłę[11].
Kampania w 1340 miała bardziej bezpośredni związek zroszczeniami do francuskiego tronu królaEdwarda III. Z przyczyn ekonomicznych oraz z chęci rebelii przeciwko swojemu władcyFlamandowie przyłączyli się do sojuszu Edwarda, który 26 stycznia 1340 wGandawie ogłosił się królem Francji, i który od tego czasu toczył wojnę jako domniemany król tego kraju. Nie jest do końca pewne, czy Edward prawdziwie wierzył, że ma realną szansę zostać królem, jednak przez tę koronację stosunki między Anglią a Francją zdecydowanie się pogorszyły i konflikt stał się niemożliwy do zażegnania bez zdecydowanego rozstrzygnięcia militarnego.
Podczas gdy Filip planował wyruszyć naCambrai, Edward, korzystając z pomocy sojuszników, zdecydował się stawić opór Francuzom w pobliżu leżącego nieco bardziej na północTournai wprowincji Hainaut, które kiedyś było w rękach sprzymierzonych z nimFlamandów. W marcu Edward powrócił jednak do Anglii, a Anglikom nie udało się powstrzymać nacierających Francuzów, którzy dokonali znaczących zniszczeń w okolicach Cambrai[12].
Mimo że sytuacja Anglików nie wyglądała obiecująco, udało im się odnieść dwa znaczące sukcesy. Po pierwsze, dzięki lokalnemu sojuszowi udało im się przejść do kontrofensywy wGaskonii. Ważniejszy sukces Anglicy odnieśli jednak na morzu. Flota Filipa składająca się z ponad 200 jednostek zamierzała zaatakować Edwarda w czerwcu 1340. Jednak to Anglicy zaskoczyli Francuzów i 24 czerwca 1340 odbylibitwę pod Sluys, która zakończyła się klęską Francuzów[13]. Stracili oni w niej 90% swojej floty oraz znaczną liczbę żołnierzy, według niektórych źródeł mogło to być nawet 18 tysięcy.
Te sukcesy pozwoliły Edwardowi powrócić do planów oblężeniaTournai i jednocześnie wysyłać część swojej armii doArtois pod dowództwemRoberta III d’Artois. Ta wyprawa zakończyła się jednak klęską Anglikówpod Saint-Omer, osłabiając szanse Edwarda na zdobycie Tournai, które obległ 1 sierpnia 1340, gdyż odsłoniła go na atak Filipa[14]. Ostatecznie po mediacjiJoanny de Valois, siostryFilipa VI Walezjusza i teściowejEdwarda III, obie strony 24 września zgodziły się zawrzeć rozejm, który trwał 9 miesięcy.
Edward planował kolejną inwazję na północy po wygaśnięciu zawieszenia broni w 1341. Zgromadzona przez niego armia liczyła około 13 500 żołnierzy, z czego około dwie trzecie stanowili łucznicy. Planowana na 1341 kampania nie doszła jednak do skutku, gdyż sojusznicy Edwarda byli jej niechętni i woleli przedłużyć rozejm do czerwca 1342. W tej sytuacji, Edward skupił swoją uwagę na Szkocji, również dlatego, że w czerwcu 1341 powrócił tam wspomagany przez FrancuzówDawid II Bruce[15].
Tymczasem po wygaśnięciu zawieszenia broni w 1341 układ sił wAkwitanii przechylił się na stronę Francuzów, którzy umieścili tam w garnizonach 12 500 żołnierzy. Jesienią 1342 Anglicy odpowiedzieli kontrofensywą i sytuacja w tym regionie pozostała niestabilna z dużą ilością działań militarnych.
W tych okolicznościach pojawił się kolejny istotny element, spór o sukcesję wBretanii. Książę BretaniiJan III Dobry, który służył w armii Filipa podTournai, zmarł 30 kwietnia 1341. Jego brat przyrodniJan IV Bretoński zaczął zdecydowane działania w celu objęcia sukcesji i zajął główne miasta w regionie. Nie było to po myśli Filipa – słusznie podejrzewając Jana IV o tajny sojusz z Edwardem, nie chciał przekazać mu księstwa i popierał w dążeniach o sukcesję innego pretendenta,Karola de Blois. Działając z pośpiechem, Filip odbiłNantes i większość wschodniej Bretanii i uwięził Jana IV w Paryżu. W zaistniałej sytuacji, w lutym 1342 Edward porzucił działania militarne w Szkocji i rozpoczął inwazję w Bretanii, która stała się na jakiś czas głównym rejonem działań Anglików[16].
Armia Edwarda wypłynęła z Plymouth 11 lipca 1346 roku na ponad 600 statkach. Składało się na nią około 15 000 żołnierzy w tym 10 000 łuczników[17]. Po wylądowaniu w okolicy Cherbourga i pokonaniu nieznacznego oporu ze strony Francuzów ruszyła przez żyzne ziemie Normandii, plądrując je i rabując. Filip IV początkowo chciał uniknąć walnej bitwy, ale działania Anglików powodowały utratę reputacji i konieczność działania[17]. Armia Edwarda przekroczyłaSekwanę podPoissy, zagrażając Paryżowi. Następnie zawróciła na północ, próbując przekroczyćSommę, na której przeprawy były jednak silnie strzeżone[17].
Był to sygnał do działania dla Francuzów. Armia Filipa IV ruszyła w kierunku armii Edwarda, licząc na bitwę w niesprzyjających dla niego warunkach, przypartego do rzeki. 24 sierpnia Anglicy jednak przeprawili się przez Sommę brodem i zajęli korzystną dla siebie pozycję, czekając na wroga. W rezultacie 26 sierpnia wbitwie pod Crécy znacznie liczniejsza armia francuska została zupełnie rozbita[17][18].
Po zwycięstwie, Edward ruszył naCalais, które zdobył po 11-miesięcznym oblężeniu. Wygnał z miasta francuskich mieszkańców i osadził angielskich, czyniąc z miasta stałą bazę wojskową na kontynencie, pozwalającą na kontrolę kanałuLa Manche[19].
Potem z powodu epidemiidżumy nastąpił wieloletni rozejm. Kolejne zwycięstwo Anglicy osiągnęli w 1356 wbitwie pod Poitiers. Zakończyła się ona wielką klęską rycerstwa francuskiego, zdziesiątkowanego przezłuczników walijskich. Ponadto dostał się do niewoli król francuskiJan II Dobry (1350–1364)[20].
Na mocy zawartego w 1360 wBretigny układu pokojowego Francja miała zapłacić Anglii wielki okup za króla Jana i przestać uważać królów Anglii za swoich wasali; w zamianEdward III rezygnował z tronu francuskiego[21].
Wojna stuletnia, wbrew obiegowym opiniom, nie była pierwszą w Europie, w której zastosowano artylerię (używano jej już wcześniej we Francji i Włoszech), była jednak pierwszą wojną, w której zastosowano tę broń na większą skalę[22]. Koszty z tym związane spowodowały konieczność wprowadzenia nowych podatków –pogłównego w obu krajach, a we Francji dodatkowo podatku od soli. Były one przyczyną szeregu buntów oraz powstań miejskich i chłopskich, głównie we Francji, jak powstanie w Paryżu w latach 1357–1358 orazżakeria. Ponadto przewlekła wojna miała swój wpływ na ukształtowanie się nowych form sprawowania władzy. W Anglii narodził się dwuizbowy parlament, a we Francji rozwinęła (istniejąca od początku XIV wieku) instytucjaStanów Generalnych, jako przedstawicielstwa stanowego ludności kraju.
Królowie obu państw nie dotrzymali podjętych w Bretigny zobowiązań i w 1369, gdy we Francji panowałKarol V Mądry (1364–1380), działania wojenne zostały wznowione. Tym razem Francuzi byli lepiej przygotowani i – mimo że nie dochodziło do większych starć – powoli odzyskiwali terytorium wcześniej zajęte przez wojska angielskie. W 1389 zawarty został rozejm przez nowych władców: króla francuskiegoKarola VI Szalonego (1380–1422) i angielskiegoRyszarda II (1377–1399). Nie przynosił on decydujących rozstrzygnięć i pozostawiał otwartymi sporne kwestie przynależności Akwitanii oraz praw króla angielskiego do korony Francji.
W 1415 Anglicy, wykorzystując wewnętrzne zatargi książąt francuskich, wylądowali ponownie w Normandii, po czym wbitwie pod Azincourt król angielskiHenryk V dokonał pogromu: Francuzi stracili 10 tysięcy rycerskiej szlachty. W zawartym w następstwie tej klęski układzie pokojowym wTroyes Francja została rozczłonkowana na księstwa i podporządkowana Anglii, a po śmierci króla francuskiegoKarola VI Szalonego francuski tron miał przypaść ostatecznieHenrykowi V – pomijając młodegodelfina, syna Karola VI. Jedynie na niewielkim terytorium na południe odLoary i wokółOrleanu tlił się francuski opór.
Henryk V zmarł jednak młodo, 31 sierpnia 1422, na dwa miesiące przed Karolem. Po śmierci tego drugiego na króla Francji koronowano niemowlę –Henryka VI – syna Henryka V. Spowodowało to we Francji rosnące niezadowolenie.
W 1429 na zamku następcy tronu – delfina Karola – zjawiła się 16-letnia wiejska dziewczyna,Joanna d’Arc, oświadczając, że miała widzeniearchanioła Michała i świętych, którzy nakazali jej przepędzić Anglików z Francji i doprowadzić do koronacjiKarola VII na króla Francji. Delfin przydzielił jej wielotysięczną armię, którą poprowadziła do walki z Anglikami, przebrana w zbroję rycerską i z własnym białym sztandarem z wizerunkiem Boga ililią. Entuzjazm Joanny udzielił się wojskom francuskim i oswobodziły one oblężony przez Anglików Orlean oraz zajęłyReims, kontrolowane przez sprzymierzonych z nimi Burgundczyków. W katedrze w Reims Karol VII koronował się na króla Francji. Od tego czasu kolejne miasta i enklawy Francji zaczęły wyzwalać się spod okupacji angielskiej. Joanna d’Arc, pojmana przez Burgundczyków, dostała się do angielskiej niewoli i wyrokiem sądu biskupiego została, jakoheretyczka iczarownica, 30 maja 1431 spalona na stosie, na Starym Rynku wRouen, na oczach gawiedzi. Karol VII nie poczynił żadnych starań, aby ją uwolnić.
W trakcie kilkuletniego rozejmu zawartego w 1444 Francja dźwignęła się z ruin wojennych, zreformowana została jejarmia, zmniejszone obciążenia podatkowe, zlikwidowano zbrojne bandy rabusiów, a król Karol VII Walezy podporządkował sobie zbuntowane księstwa. Wreszcie w 1451 Anglicy wyparci zostali z ostatnich terenów zajmowanych we Francji (z wyjątkiem miastaCalais, które utrzymali do 1558). W 1453 niezwykle długa wojna Anglii z Francją została zakończona, choć nie zawarto traktatu pokojowego, akrólowie angielscy długo jeszcze nosili tytułkrólów francuskich.
Karol VII ostatnie lata swych długich rządów poświęcił na odbudowę kraju, zrujnowanego przez wojnę. W tymże czasie jego syn Ludwik prawie 20 lat rządził samodzielnie w prowincji Delfinat w południowej Francji. Odsunął on tam od władzy urzędników królewskich i powołał niezależny parlament, poprzez który sprawował władzę. Karol VII nie mógł tolerować zaistniałej secesji dużej prowincji i wysłał do niej królewskie wojska dla przywrócenia swej władzy. Syn uciekł wtedy doBurgundii, uzyskując tam azyl i wsparcie ze strony władcy księciaFilipa Dobrego.
Znaczącą rolę w wojnie odegrałoKsięstwo Burgundii, będące lennem francuskim, a zajmujące w połowie XIV wieku terytorium na południowy wschód od Paryża, przy granicy zRzeszą Niemiecką. Z początkiem XV wieku księstwo powiększyło się, dzięki spadkom i zakupom, o terenyLuksemburga,Flandrii iBrabancji, to jest późniejszeNiderlandy, które z kolei były lennami niemieckimi. Odtąd książęta burgundzcy znaleźli się wśród najbogatszych, a ich wystawny dwór i rządy stały się wzorcem dla władców absolutnych Europy.
Księstwo Burgundii w połowie XV wieku obejmowało jeszcze terytorium Flandrii, uzyskane przez koneksje dynastyczne, i stanowiło bogate i zasobne państwo. Istniało tam wiele dużych, doskonale prosperujących miast z rozwiniętą produkcją tkanin, miedzi, żelaza, złotych wyrobów, soli i win. Przez wielkie portyAntwerpii,Brugii iGandawy prowadzony był ożywiony handel z całą Europą.
W wojnie stuletniej Burgundia współdziałała z Anglią przeciwko Francji. W ugodzie pokojowej z królem francuskim Karolem VII w 1435 wArras Burgundia uwolniła się od zależności lennej od Francji, zaś w wyniku koneksji dynastycznych Niderlandy i wschodnia część Księstwa Burgundzkiego stały się po 1477 domeną niemieckichHabsburgów (stało się to potem zarzewiem długoletnich konfliktów francusko-habsburskich).
↑JonathanJ.SumptionJonathanJ.,The Hundred Years War, Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 1991–2015,ISBN 0-8122-1655-5,OCLC42960989. Brak numerów stron w książce
↑Clifford JC.J.RogersClifford JC.J.,War Cruel and Sharp: English Strategy Under Edward III, 1327–1360, Woodbridge, Suffolk, UK,ISBN 0-85115-804-8,OCLC44420496. Brak numerów stron w książce
↑abcdEdward G.E.G.LengelEdward G.E.G.,Edward III at Crécy, „Military History”, 29 (5), 1 stycznia 2013 [dostęp 2024-01-02]. Brak numerów stron w czasopiśmie
