Liczba ludności miasta w 2024 wyniosła 605 tys. mieszkańców[7], wraz z aglomeracją ok. 820 tys. Nawet współcześnie, mimo powojennego wysiedlenia większości polskich mieszkańców, prawie 16% ludności Wilna to Polacy, a w okolicach Wilna Polacy stanowią nawet 30–90% wszystkich mieszkańców zależnie od gminy[8].
Pod względem powierzchni największe miasto wkrajach bałtyckich, duży ośrodek gospodarczy, finansowy, przemysłowy oraz węzeł komunikacyjny kolejowy i drogowy,port lotniczy, ośrodek kulturalny i naukowy; 8 uniwersytetów, w tymUniwersytet Wileński (1579); cenny zespół obiektów zabytkowych wpisany nalistę światowego dziedzictwa UNESCO w 1994. W Wilnie znajduje się agencja Unii Europejskiej – Europejski Instytut ds. Równości Kobiet I Mężczyzn (EIGE).
Po raz pierwszy nazwa miasta pojawiła się w formieVilna w 1323 w napisanym po łacinie liście księcia Gedymina, w którym prosił o przysłanie księży znających języki polski, semigalski (łotewski) i ruski: „Volumus enim episcopos, sacerdotes, religiosos ordinis [...], quibus iam ereximus duas ecclesias in civitate nostra regia, dictaVilna, et aliam Novgardia, ad quas nobis hoc anno quatuor fratrem scientes polonicum, semigallicum ac ruthenicum [...]”[12]. W 1325 pojawiła się forma Wilno w liście do biskupa i mieszkańców Rygi: „DatumWilno in die sancti trinitatis”. Najstarsze zapisy nazwy miasta zgromadził litewski uczony Aleksandras Vanagas, który jako nazwy łacińskie wymienił: Vilna (1323), ante Vilnam (1365), in castro nostro Vilnensi (1387). Nazwy niemieckie: Vilne (1323), Wille (1365, 1385), Wilne (1367). Ruskie: v Vilne, u Vilni (1421), k Vilni, vo Vilni, iz Vilni, gorodu Vilni, u Vilni (1446 i n.), a w języku polskim: Wilno w 1325 roku, Wylno 1382, 1387, 1397[13].
Pierwsza pewna wzmianka omieście pochodzi dopiero z 1323 z listu wielkiego księciaGiedymina do papieżaJana XXII. W czasie rządówOlgierda nastąpił w 1365 najazd Krzyżaków na Wilno, podczas którego spłonęła większość zabudowy. Następny najazd Krzyżaków miał miejsce w 1383. Po oblężeniu ponownie zdobyli miasto i je spalili. Przełomowym rokiem dla Wilna był 1387. Wielki książę litewski i król polskiWładysław Jagiełło w tym właśnie roku w konsekwencji zawartejunii z Polską w Krewie w 1385 zorganizował w Wilnie uroczystośćchrztu Litwy. W 1387 roku Wilno uzyskałoprawa miejskie magdeburskie[15] od Władysława Jagiełły.
Po pożarze w 1419książę Witold rozpoczął budowę pierwszego murowanego zamku (zwanego późniejZamkiem Górnym) naGórze Zamkowej. Potem powstał obok katedry murowanyZamek Dolny. W styczniu 1429 na zjeździe władców Europy Wschodniej i Środkowej wŁucku cesarz Zygmunt Luksemburski złożył propozycję koronowania Witolda na króla Litwy. Planowane na 29 września 1430 uroczystości koronacji Witolda w Wilnie nie doszły do skutku. 27 października 1430 Witold zmarł. Pochowany został w katedrze wileńskiej.
Także po śmierci Witolda (1430) Wilno pozostało siedzibą wielkich książąt litewskich. Wilno uzyskałoprawo składu w 1432[16]. Po okresie walk wewnętrznych za rządów księcia Świdrygiełły i Zygmunta Kiejstutowicza wielkim księciem litewskim został (1440) syn Jagiełły, Kazimierz Jagiellończyk, który nadał miastu kolejne prawa i przywileje. Dla Wilna nastał długotrwały okres pokoju.
W 1441Kazimierz Jagiellończyk potwierdził prawa miejskie. W latach 1503–1522 wybudowanomury obronne. Najświetniejszy okres w dziejach miasta to czasy zygmuntowskie. Powstały wówczas mennica, arsenał, młyny, most na Wilejce, liczne szpitale i pałace. Pracowali tu architekci i rzeźbiarze włoscy. Wilno stało się miastem wielu narodowości.
W 1579[17] na mocy przywileju królaZygmunta II Augusta z 1568, Wilno uzyskało zrównanie swych praw zKrakowem. Zaczyna wysyłać na wszystkiesejmy zwyczajne ielekcyjne dwóch lub trzech posłów z rady mieszczan, którzy zajmują drugie miejsce po posłach krakowskich. Wszyscy piastujący urzędy miejskie wójtowie, burmistrzowie, rajcy itd. zrównani zostalistanowi rycerskiemu iszlachcie, posiadając prawo do używania herbów za zgodą odpowiednich rodzin szlacheckich[18].
Rozwój miasta poważnie zahamował wielki pożar w 1610[21] W 1639 miały miejsce zamieszki na tle religijnym; Kalwini zostali zmuszeni do opuszczenia miasta[21]. W dniu 7 sierpnia 1655 w trakciewojny polsko-rosyjskiej po zajęciu miasta, w którym schroniła się okoliczna ludność z wielu grodów, Rosjanie wymordowali około 25 tysięcy ludzi. Pożary w stolicy Litwy trwały przez 17 dni. Kolejnym ciosem byłaIII wojna północna.
W trakcieinsurekcji kościuszkowskiej, w nocy z 22/23 kwietnia 1794 doszło w Wilnie dowalk, w trakcie których wyparto z miasta Rosjan. W 1795 poIII rozbiorze Polski Wilno znalazło się wzaborze rosyjskim i stało się stolicąguberni. Podczaswojen napoleońskich w 1812 pomimo grabieży armii napoleońskiej był to dla miasta okres ponownej krótkotrwałej wolności (lipiec – grudzień 1812). Już 10 grudnia 1812 Wilno znowu zajęli Rosjanie.
W XIX w. Wilno było miejscem rozwoju licznych patriotycznych polskich organizacji np.filaretów,filomatów,Związku Patriotycznego iSzubrawców. Popowstaniu listopadowym z 1831 Rosjanie zamknęli uniwersytet. Od 1861 sytuacja w mieście zaczęła być coraz bardziej napięta, gdy podczas polskich pochodów patriotycznych kozacy zaatakowali manifestację (masakra w Wilnie 1861). Wybuchłopowstanie styczniowe, podczas którego w okolicy Wilna trwały zacięte walki. Według spisu ludności z 1897 w Wilnie Litwini stanowili 2% ludności, a Polacy 30% (choć w rzeczywistości liczba Polaków w Wilnie była znacznie wyższa niż ukazana w spisie z 1897, ponieważ wielu z nich zapisano m.in. jako Rosjan i szacuje się, że liczba Polaków w Wilnie w tym czasie mogła wynosić 40–50%), Żydów zaś było około 40%[24].
W latach 1915–1918 Wilno było okupowane przez Niemców. Po ustąpieniu Niemców rozgorzał polsko-litewski konflikt o Wilno, większość miejscowej ludności opowiadała się po polskiej stronie. Podczaswojny 1920 miasto zostało zdobyte dwukrotnie przezArmię Czerwoną (zob. m.in.zajęcie Wilna). 12 lipca 1920 rząd sowiecki zawarł układ z rządem litewskim na mocy którego m.in. Wilno iSuwalszczyzna miały być oddane Litwie. Sowieci, uciekając, przekazali Wilno Litwinom.Józef Piłsudski w celu zajęcia Wilna, posunął się do podstępu, zlecając gen.Lucjanowi Żeligowskiemu, dowódcy Litewsko-Białoruskiej Dywizji Piechoty, upozorować „bunt” i wkroczyć do Wilna. 9 października 1920oddziały Żeligowskiego weszły do miasta. Proklamowano utworzenie etnicznie polskiejLitwy Środkowej zależnej od Polski. 20 lutego 1922Sejm Litwy Środkowej przyjął uchwałę o włączeniu Litwy Środkowej do Polski; Wilno zostało stolicąwojewództwa wileńskiego ipowiatu wileńsko-trockiego (choć samo Wilno nie wchodziło w skład powiatu). W 1922 otwartoPaństwową Szkołę Techniczną[27], w 1928 odbyły się pierwszeTargi Północne[28]. W 1931 roku Wilno było zamieszkiwane w 65,9% przez Polaków, 28% przez Żydów, 3,8% przez Rosjan, tylko 0,8% przez Litwinów i 1,5% przez innych. Natomiast powiat wileńsko-trocki był zamieszkały w aż 84,9% przez Polaków.
Uroczystość przyłączenia Wilna do Litwy w pobliżu katedry wileńskiej w 1939 roku
19 września 1939, po krótkiej obronie,Wilno zajęła Armia Czerwona. 28 października 1939 Sowieciprzekazali miasto oraz 1/5 część Wileńszczyzny Litwinom. Ludność – w zdecydowanej większości polska – niechętnie odnosiła się do władz litewskich, ponieważ zaczęto prześladować i szykanować Polaków, zwolniono wielu polskich profesorów zUniwersytetu Wileńskiego, nauczycieli szkół czy polskich pracowników, wprowadzono język litewski jako urzędowy, choć litewski znało mniej niż 1% mieszkańców miasta, co wiązało się z protestem Polaków. Wielu rdzennym mieszkańcom Wilna zabrano obywatelstwo (szczególnie Polakom i propolskim Żydom), a do miasta ściągano Litwinów, którzy praktycznie go nie znali. Zaczęto stosować metodę, w której rdzenną ludność Wilna zaczęto traktować jako obcych, a tak naprawdę obcych Litwinów jako rdzenną ludność. W świetle prawa międzynarodowego zajęcie Wilna przez Litwinów było nielegalne i była tolitewska okupacja[29]. 15 czerwca 1940 jednak ponownie Sowieci zajęli Wilno wraz zaneksją państw bałtyckich. 14 lipca 1940 zaczęły się wywózki na Syberię. W czasie wojny prześladowania i deportacje objęły ok. 35 tys. mieszkańców Wileńszczyzny, głównie polskiego pochodzenia. 22 czerwca 1941 Niemcy zbombardowali miasto, a 24 czerwca 1941 Wilno zająłWehrmacht. Wycofujący się Sowiecizamordowali co najmniej kilkuset więźniów z wileńskich więzień i aresztów. W latach 1941–1944 we wsiPonary niemiecka SS i litewskieYpatingasis būrys (YB)zamordowały ok. 100 tys. osób, w tym 72 tys.Żydów i około 1,5–2 tys.Polaków[30]. 7 lipca 1944 skoncentrowana pod miastem polskaArmia Krajowa rozpoczęła atak na Wilno (operacja Ostra Brama). W kilka dni po nadejściu Armii CzerwonejNKWD aresztowało wszystkich polskich żołnierzy i oficerów oraz wydarło Wilno z rąk polskich. Następnie Litwę razem z Wilnem ponownie włączono do Związku Radzieckiego. Po 1944 większość polskich mieszkańców została przesiedlona. Od tego czasu w Wilnie zaczęli masowo osiedlać się Litwini i Rosjanie.
Ruchy niepodległościowe zapoczątkowane w czerwcu 1988 przez Litewski Ruch na Rzecz Przebudowy (Sąjūdis) nasiliły się w 1990, a w styczniu 1991 doszło dostarć pod wieżą telewizyjną. 11 marca 1990 Litwa ogłosiła deklarację niepodległości, a Wilno stało się stolicą niepodległej Litwy.
W 2023 siedemsetleciu Wilna poświęcone są wydawnictwo „Znad Wilii”[31] i XXX Międzynarodowy Festiwal Poezji „Maj nadWilią”[32]. Z okazji 700-lecia miasta powstają rozmaite utwory, 25 stycznia opublikowany został wiersz Tomasza Snarskiego z okazji jubileuszu miastaMałe okienko w niebie zarówno w języku polskim, jak i w języku litewskim, w tłumaczeniu Birute Jonuskaite[33][34].
W 2009 Wilno byłoEuropejską Stolicą Kultury. W tym samym roku miały miejsce obchody 1000-lecia Litwy[35]. W 2021 Wilno – historyczne miasto poetów[36] i poezji[37] otrzymało tytuł Miasta Literatury UNESCO, wzmacniającego międzynarodowe więzi społeczności literackiej[38], piszącejo Wilnie jako o swoim mieście[39].
W XIV w. w Wilnie działały chór katedralny oraz kapela na dworze książęcym. W 1387 powstał cech muzyków. W XVI w. miasto stało się ważnym ośrodkiem budowy organów. Przykościele św. Janów powstała szkoła muzyczna (śpiewu) dla chłopców, wAkademii nauczano śpiewu wielogłosowego. Znakomitą opinią cieszyła się kapela dworskaWładysława IV, w której śpiewali włoscy soliści. W 1634 w Wilnie wystawiono pierwszą operę. Była toIl ratto di Helena, której kompozytorem przypuszczalnie byłMarco Scacchi.
Poczynając od końca XVIII w. coraz częściej organizowano publiczne koncerty i przedstawienia operowe. W 1827 powstał pierwszy stały zespół operowy, wystawiający głównie repertuar włoski, a w latach 1835–1844 działał niemiecki zespół operowy.
W latach 1802–1826 w Akademii wileńskiej nauczałJan Dawid Holland. W latach 1840–1858 główną postacią wileńskiego życia muzycznego byłStanisław Moniuszko. To właśnie w Wilnie wystawiona była po raz pierwszyHalka: w 1848 w wersji estradowej, w 1854 w wersji scenicznej. Miasto odwiedzali wybitni wirtuozi, m.in.Henryk Wieniawski iAntoni Kątski. W 1867 powstała pierwszaszkoła muzyczna.
Wydarzeniem ważnym dla kultury litewskiej było wystawienie w 1906 sztuki teatralnejBiruta z muzyką Mikasa Petrauskasa, uważanej za pierwszą litewską operę narodową. W 1907 w Wilnie zamieszkał na kilka latMikalojus Konstantinas Čiurlionis, który przez Litwinów ceniony jest jako twórca narodowej sztuki litewskiej.
W latach 1919–1939 w Wilnie dominowało środowisko polskich i żydowskich muzyków. Działały Konserwatorium (od 1921) i Żydowski Instytut Muzyki (od 1924). Najbardziej aktywnymi postaciami w środowisku polskim byli:Tadeusz Szeligowski,Stanisław Szpinalski,Witold Rudziński[41].
Udział procentowy Polaków na Litwie (według spisu ludności z 2011 roku)
Wilno zamieszkuje ok. 605 tys. osób (2024), a skład narodowościowy mieszkańców w 2011 wynosił:Litwini 63,2%,Polacy 16,5% (co daje ponad 87 tys. Polaków w Wilnie);Rosjanie 12%;Białorusini 3,5%;Żydzi 0,4%; inne narodowości 4,4%[42].
Pierwszego spisu ludności miasta dokonano w 1873. Według tego spisu ówczesne Wilno liczyło 96 tys. mieszkańców, z których więcej niż połowę stanowili Żydzi[43].
W 1899 miasto liczyło około 159 500 mieszkańców[44].
Według spisu dokonanego przez okupacyjne władze niemieckie 14 grudnia 1916 w Wilnie mieszkało 74 466 (53,67%) Polaków, 57 516 (41,45%) Żydów, 2909 (2,09%) Litwinów, 2212 (1,59%) Rosjan, 611 (0,44%) Białorusinów, 880 (0,63%) Niemców i 193 (0,13%) osoby innych narodowości. Łączna liczba ludności wyniosła wówczas 138 787[45].
Według spisu powszechnego z 9 grudnia 1931 Polacy stanowili 65,9% mieszkańców miasta (128,6 tys. osób), Żydzi 28% (54,6 tys. osób), Rosjanie 3,8% (7,4 tys. osób), Białorusini 0,9% (1,7 tys. osób), Litwini 0,8% (1579 osób),Niemcy 0,3% (600 osób),Ukraińcy 0,1% (200 osób), inni 0,2% (ok. 400 osób). Wiarygodność spisu jest podważana przez niektórych historyków[46][47].
Miasto posiada bezpośrednie połączenie kolejowe m.in. z Kownem, Szawlami, Kłajpedą, Kiejdanami, Turmontem, Mariampolem, Szostakowem, Święcianami, Oranami, Trokami. Dzięki współpracy przygranicznych regionów uruchomiono połączenie kolejowe Kraków – Warszawa – Białystok – Kowno – Wilno z przesiadką w Maćkowie.
Dworzec autobusowy zapewnia połączenia bezpośrednie ze wszystkimi ważniejszymi miastami Litwy. Można stąd dotrzeć również m.in. do Warszawy, Gdańska, Suwałk, Sejn, Białegostoku, Rygi, Tallinna, Dyneburga, Mińska, Kijowa, Lwowa, Poznania, Berlina. Główni przewoźnicy autobusowi to TOKS, Kautra,Eurolines, Busturas, Meteorit,Flixbus orazEcolines(inne języki).
Istnieje możliwość zakupu biletu na autobus przez Internet. W 2009 wprowadzono połączenia autobusowe z podwyższonym komfortem na linii Wilno – Ryga oraz na linii Wilno – Kowno – Warszawa – Poznań – Berlin.
W mieście Wilnie w składzieokręgu wileńskiegoZCZW w roku szkolnym 1919/1920 działało 128 szkół powszechnych, 14 szkół średnich, 6 szkół zawodowych, 3 seminaria nauczycielskie i 4 kursy. Ogółem w szkołach uczyło się 21 302 dzieci i pracowało 732 nauczycieli[51].
Na terenie Wilna swą działalność prowadzą wszystkie ważniejsze wydawnictwa czasopism i gazet litewskich, a także pisany w języku polskimKurier Wileński. Swą siedzibę w Wilnie mają także liczne stacje telewizyjne, m.in.:
Wilno było przed II wojną światową jednym z większych ośrodkówwioślarskich w Polsce. W mieście w okresie międzywojennym istniały następujące kluby wioślarskie lub posiadające sekcję wioślarską:
Adam Mickiewicz (1798–1855), polski poeta, działacz i publicysta polityczny
Romuald Mieczkowski(1950-), polski poeta, dziennikarz, publicysta, działacz społeczności polskiej na Litwie, współzałożyciel i redaktor naczelny czasopisma literackiego „Znad Wilii”
↑Матвей Кузьмич Любавский,Литовско-русский Сейм. Опыт по истории учреждения в связи с внутренним строем и внешней жизнью государства, Москва 1900, s. 182.
↑Zigmantas Kiaupa – Wilno w czasach pierwszych Wazów, w:Litwa w epoce Wazów, Warszawa 2006, s. 87.
↑Wojciech Kriegseisen, Sejmiki Rzeczypospolitej szlacheckiej w XVII i XVIII wieku, Warszawa 1991 r., s. 34.
↑AleksandrasA.VanagasAleksandrasA.,Lietuvos miestu̜ vardai, wyd. 2-as leidimas, Vilnius: Mokslo ir Enciklopediju̜ Leidybos Institutas, 2004, s. 254–262,ISBN 978-5-420-01531-5 [dostęp 2024-02-17].
↑Stanisław Alexandrowicz, Geneza i rozwój sieci miasteczek Białorusi i Litwy do połowy XVII wieku, w: Acta Baltico-Slavica, t. VII, Białystok 1970, s. 48.
↑Stan Lewicki, Historja handlu w Polsce na tle przywilejów handlowych: (prawo składu), Warszawa 1920, s. 144.
↑Wanda Rewieńska, Miasta i miasteczka magdeburskie w woj. wileńskim i nowogródzkim, Lida 1938, s. 6–7.
↑Ignacy Schiper, Dzieje handlu żydowskiego na ziemiach polskich, Warszawa 1937, s. 27.
↑Henryk Wisner, Rzeczpospolita Wazów. Czasy Zygmunta III i Władysława IV, t. 1, Warszawa 2002, s. 47.
↑abWilno. Przewodnik krajoznawczy Juljusza Kłosa Prof. Uniwersytetu St. Batorego. Wydanie trzecie poprawione, Wydawnictwo Wileńskiego Oddziału Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego, Wilno 1937, s. 21, 140.
↑Polska Encyklopedia Szlachecka, t. I, Warszawa 1935, s. 42.
↑Magazin für die neue Historie und Geographie Angelegt, t. XVI, Halle, 1782, s. 15.
↑Marian Siemiakowicz.Spisy ludności a zagadnienie narodowościowe z uwzględnieniem spraw szkolnictwa dla mniejszości białoruskiej w II Rzeczypospolitej.
↑Joanna Gierowska-Kałłaur: Rozdział VII. Szkolnictwo na ziemiach podległych Zarządowi Cywilnemu Ziem Wschodnich. W: Joanna Gierowska-Kałłaur: Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich (19 lutego 1919 – 9 września 1920). Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwo Neriton,Instytut Historii PAN, 2003, s. 242.ISBN 83-88973-60-6. (pol.).
↑Ryszard LucjanR.L.KobendzaRyszard LucjanR.L.,Zarys 80-letniej działalności Polskiego Związku Towarzystw Wioślarskich, Warszawa: Komisja Historyczna PZTW, 2001, s. 254–263,ISBN 83-915043-0-1,OCLC749366255.
.png)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.JPG)
_Vilnius.jpg)
.jpg)
_-_city_hall_square_(Rotu%25C5%25A1%25C4%2597s_aik%25C5%25A1t%25C4%2597).JPG)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
