Po raz pierwszy nazwy Litwa użyto w stosunku do ziem zamieszkałych przezBałtów i terenów dzisiejszejLitwy, także Bałtowie – przodkowie dzisiejszych Litwinów zapoczątkowali tworzenie Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Następnie na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego urzędowym byłpolski, posługiwano się równieżłaciną ilitewskim. Na obszarze Wielkiego Księstwa zamieszkiwali też przedstawiciele innych narodów, np. w okolicyTrok do dziś mieszkająKaraimi, kultywujący swoją tradycyjną kulturę i język.
Litwa, konkurując zWielkim Księstwem Moskiewskim, jednoczyłaksięstwa ruskie pod swoim zwierzchnictwem. W 1320 r.Giedymin zawarł sojusz z księciem twerskim. Wykorzystując osłabienie księstw ruskich swój protektorat Litwa narzuciłaSmoleńskowi (przed 1326),Pskowowi (1322),księstwu Halicko-Wołyńskiemu (ok. 1320–1324) orazKijowowi (1325). Lokalni książęta (kniaziowie) zachowywali swoją władzę, ale podlegali wielkiemu księciu. W pewnym momencie granica Wielkiego Księstwa Litewskiego zbliżyła się doMoskwy na około 130 km. Litwini dwukrotnie oblegaliKreml moskiewski w latach 1368 i 1370.
Giedymin miał siedmiu synów. Dwaj z nich (Kiejstut iOlgierd) ostatecznie podporządkowali sobie braci i ustanowili wspólne rządy na Litwie. Kiejstut był ojcemWitolda, a OlgierdJagiełły. W wyniku rozległych podbojów dokonanych przez Olgierda i Kiejstuta na południowych i wschodnich rubieżach, Wielkie Księstwo Litewskie przyjęło charakter państwa litewsko-ruskiego. Obaj władcy sformułowali koncepcję ekspansywnej polityki, zgodnie z którą Litwa miała obejmować obszary nadbałtyckie od Łyny i Pregoły aż po Dźwinę, a także całość ziem ruskich[9]. Program ekspansji terytorialnej Wielkiego Księstwa Litewskiego, choć ambitny, miał raczej charakter propagandowy i nie odpowiadał rzeczywistym możliwościom tego państwa. Litwa była bowiem ogromnym, ale słabo zaludnionym i gospodarczo zacofanym terytorium w porównaniu do swoich zachodnich sąsiadów[9]. W połowie XIV wieku Księstwo składało się z Litwy etnicznej (Litwa właściwa,Litwa Zawilejska,Litwa Powilejska,Żmudź – razem około 80 000 km², czyli około 10% terytorium kraju) oraz z ziem ruskich (Księstwo kijowskie,czernihowskie isiewierskie,wołyńskie ipodolskie – pozostałe 90% powierzchni kraju). Litwa etniczna liczyła około 300 000 mieszkańców, ziemie ruskie około 1 700 000 milionów mieszkańców[10]. W strukturze etnicznej i kulturowej Księstwa dominującą rolę odgrywała ludność ruska – bojarzy wywodzący się z ziem ruskich często sprawowali najwyższe urzędy, a wpływy kultury ruskiej znajdowały wyraz m.in. w użyciu języka ruskiego jako języka kancelarii hospodarskiej, zamiast języka litewskiego. Zdecydowany sprzeciw wobec planów wielkomocarstwowych Litwy wyrażałoWielkie Księstwo Moskiewskie, które od końca XIV wieku konsekwentnie realizowało strategię jednoczenia ziem ruskich pod egidą Moskwy[9].
Polska i Litwa za panowania Jagiełły (1386–1434)
W Polsce przyjął się nie do końca zgodny z rzeczywistością pogląd, iż w XIV w. Litwa była już jedynymniechrześcijańskim państwem wEuropie. Fakt ten mieli wykorzystywać sąsiadujący z Wielkim KsięstwemKrzyżacy jako pretekst do napaści na to państwo. Litwini wchodzili w konflikty także zKoroną, ale nie przybierały one tak dużych rozmiarów.
Napaści Krzyżaków stały się na tyle uciążliwe, że władający Litwą Władysław Jagiełło zredefiniował jej politykę zagraniczną. Na zjeździe wKrewie (niedalekoWilna) w1385 roku zawartounię personalną międzyKoroną Polską aWielkim Księstwem Litewskim[11]. Na jej mocy zdecydowano o przyjęciu przez Litwęchrztu, a także o małżeństwie niepełnoletniej królowej PolskiJadwigi z wielkim księciem litewskim Jagiełłą, który na chrzcie przyjął imięWładysław. W wyniku unii Jagiełło objął władzę jako król Polski i jednocześnie pozostał wielkim księciem Litwy, co oznaczało, że oba państwa były połączone osobą wspólnego władcy, lecz zachowały swoją odrębność. Zastrzeżenie było takie, że państwa nie mogą znaleźć się pod panowaniem różnych władców. Oba państwa miały wspólny interes – ich wrogiem byłZakon krzyżacki. Triumf podGrunwaldem powstrzymał Krzyżaków, lecz zagrożenie ze strony Moskwy nie ustępowało, a wręcz narastało[11].
Wschodnie ziemie unii polsko-litewskiej w XV wieku
Powyższy, powszechnie przyjęty w Polsce, pogląd na chrystianizację Litwy jest nie do końca zgodny z rzeczywistością z uwagi na fakt, iż absolutna większość ziem wchodzących w skład Wielkiego Księstwa była ziemiami ruskimi, które zostały schrystianizowane w 988 r. w obrządku prawosławnym, wraz z przyjęciem chrztu przez Ruś Kijowską. Wielkie Księstwo Litewskie za panowania Jagiełły było państwem pogańskim jedynie na ziemiach rdzennie litewskich, które stanowiły około 10% powierzchni państwa. Sam Jagiełło został po urodzeniu ochrzczony przez swoją matkę – ruską księżniczkę Juliannę – w Kościele prawosławnym. Jagiełło był już więc chrześcijaninem, gdy w wieku dorosłym ponownie przyjął chrzest w Kościele katolickim[12].
W 1401 roku brat stryjeczny Jagiełły,Witold, podpisał aktunii wileńsko-radomskiej, uzyskując tym samym dla siebie tytuł wielkiego księcia Litwy. Jagiełło został jednak księciem zwierzchnim Wielkiego Księstwa Litewskiego i to on był wodzem naczelnym sił polsko-litewskich wbitwie pod Grunwaldem (1410 r.). Witold bezskutecznie próbował rozbićZłotą Ordę, ponosząc klęskę wbitwie nad Worsklą (12 lub 16[13] sierpnia 1399). Wobec rosnącego autorytetu Moskwy jako ośrodka kultury ruskiej i duchowego spadkobiercy Bizancjum – tak zwanego „Trzeciego Rzymu” – wielu spośród ruskich mieszkańców Wielkiego Księstwa, w tym część bojarów, zaczęło skłaniać się ku Moskwie. Aktywnie wspierała ten kursCerkiew prawosławna, kierowana przez metropolitę kijowskiego, który od końca XIV wieku rezydował już w Moskwie i prowadził działania dezintegrujące jedność ideologiczną wśród prawosławnych poddanych Litwy[11]. W obliczu nasilającej się presji moskiewskiej Litwa zwracała się po wsparcie do Polski, wysyłając liczne poselstwa doKrakowa z prośbą o pomoc militarną. Była ona związana z planowaną na 1472 rok przez Kazimierza Jagiellończyka ofensywą przeciw Moskwie. Litwa liczyła na sojusz zWielką Ordą, której chanAhmed zobowiązał się do udziału w działaniach wojennych. W odróżnieniu od Polski, Tatarzy wypełnili zobowiązania – latem 1472 roku wkroczyli nad Okę. Jednak nie napotkawszy tam wojsk litewskich, zmuszeni byli wycofać się bez walki[11]. Plany wspólnej kampanii zostały udaremnione przez zaangażowanie króla Kazimierza w konflikt zKrzyżakami oraz w sprawy czesko-węgierskie.
Moskwa wykorzystała okazję.Wielkie Księstwo Moskiewskie parło na zachód, Iwan III Srogi podbił w 1478Nowogród Wielki, który dotychczas pozostawał w strefie wpływów litewskich. Wraz z tym ważnym centrum handlu i kultury Moskwa zyskała kontrolę nad rozległymi obszarami północnej Rusi, aż poMorze Białe iMorze Barentsa[11]. W 1485 oderwał od Litwy tereny nad górnąOką iWiaźmą (1494), w latach 1500–1503 Moskwa opanowała ziemię czernihowską i siewierską oraz Smoleńszczyznę ze Smoleńskiem (1514). W wielu wojnach (1512-1522; 1534-1537) Litwa odzyskała jedynieHomel iStarodub (wojny litewsko-rosyjskie).
Państwa we władaniu dynastiiJagiellonów pod koniec XV wiekuKorona Królestwa Polskiego i Wielkie Księstwo Litewskie przedunią lubelską (1561)Obraz upamiętniającyUnię w Krewie z 1861 r.
W 1569 r., za panowaniaZygmunta Augusta, nasejmie wLublinie doszło do zawarciaunii realnej między dwoma państwami. Bezskutecznie sprzeciwiała się temu część litewskich magnatów, bojących się utraty dominującej pozycji na Litwie.Postanowieniaunii lubelskiej były następujące:
wspólny sejm i władca Korony i Litwy
wspólna polityka zagraniczna
odrębne wojska, prawo, skarby i urzędy
do Korony przyłączono południowe województwa Wielkiego Księstwa (ziemie dzisiejszej Ukrainy).
Wielkie Księstwo Litewskie (ciemny czerwony) w ramach Rzeczypospolitej ok. 1635Pieczęć Wielkiego Księstwa Litewskiego
Od zawarcia unii lubelskiej każdy nowo koronowanykról Polski automatycznie zostawałwładcą Litwy, nie obejmując w sposób odrębny tronu litewskiego[14].
Oba państwa utworzyłyRzeczpospolitą Obojga Narodów, ale wciąż zachowywały pewną odrębność[15].Herb Litwy wraz zpolskim Orłem stanowiły wspólnyHerb Rzeczypospolitej Obojga Narodów. DopieroSejm Czteroletni w celu wzmocnienia państwa w obliczu rozbiorów próbował ściślej połączyć Koronę z Litwą (także ich wojska i skarby). Należy jednak pamiętać, że Konstytucja 3 maja świadomie pominęła sprawę wzajemnego stosunku Korony i Wielkiego Księstwa.Stanisław August Poniatowski dążył do unifikacji dualistycznej Rzeczypospolitej, lecz ze względu na przywiązanie szlachty litewsko-białoruskiej do odrębnych praw Wielkiego Księstwa Litewskiego, uznano, że najbardziej wskazane będzie przeprowadzić unifikację nie w Konstytucji, lecz w odrębnych ustawach. Jednak litewskim senatorom i posłom, z marszałkiem konfederacji litewskiejKazimierzem Nestorem Sapiehą na czele, udało się w zamian za zgodę na Konstytucję utrzymać odrębną podmiotowość polityczno-prawną Wielkiego Księstwa w ramach zreformowanego ustroju. Jeszcze w maju 1791 utrzymanoalternatę sejmów (co trzeci sejm w Grodnie), a przy okazji debaty sejmowej nad powołaniem Komisji Skarbowej uchwalono kompromisoweZaręczenie Wzajemne Obojga Narodów. Na mocy Zaręczenia w powołanych wspólnych Komisjach Wojskowej i Skarbowej połowę członków stanowić mieli przedstawiciele Wielkiego Księstwa Litewskiego, a przewodnictwo miało kolejno należeć do przedstawicieli Korony i Litwy. Ponadto utrzymano osobne litewskie urzędy centralne. W Wielkim Księstwie miały istnieć osobna kasa skarbowa i osobnyskarbowy trybunał litewski. Zaręczenie zacieśniało unię realną, ale utrzymało federacyjny charakter Rzeczypospolitej Obojga Narodów[16].W czasierozbiorów Polski większość ziem litewskich weszła w składImperium Rosyjskiego, a fragment wIII rozbiorze trafił na 12 lat dozaboru pruskiego. W 1812 Wielkie Księstwo Litewskie dzieliło się na cztery departamenty – białostocki, grodzieński, miński i wileński[17].
Obecnie na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego funkcjonują samodzielne państwa –Litwa,Białoruś, częściowoUkraina iŁotwa, skrawki należą doPolski iRosji.
Herb Wielkiego Księstwa Litewskiego,Pogoń, widnieje dzisiaj w symboliceLitwy, a do 1995 r. była również godłemBiałorusi.
Podział terytorialny Wielkiego Księstwa Litewskiego w 1430 rokuPodział administracyjny Wielkiego Księstwa Litewskiego w połowie XVI wiekuPodział terytorialny Wielkiego Księstwa Litewskiego w 1654 roku
Pomimo że w doktrynie państwowej obecnie jedynieRepublika Litewska odwołuje się do dziedzictwa Wielkiego Księstwa Litewskiego[18], przywołując wpreambule do Konstytucji z 2 listopada 1992 r.Statuty Litewskie, to dziedzicami są również Białorusini, Ukraińcy i Polacy, zarówno mieszkańcy tej części współczesnej Polski, która należała przez wieki do Wielkiego Księstwa, jak i mieszkający na Litwie i Białorusi, oraz w pewnym stopniu rozproszeni powysiedleniach na inne ziemie polskie. Dotyczy to również wielkich rodów dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego (jakRadziwiłłów herbu Trąby[19],Sapiehów,Tyszkiewiczów,Romerów,Komorowskich itd.), którzy zamieszkująPolskę lub państwa Zachodu i ani jeden przedstawiciel tych rodzin nie mieszka w granicach obecnejRepubliki Litewskiej[20].
Na dziedzictwo w nie mniejszym stopniu niż dzisiejsi Litwini mogą się powoływaćBiałorusini[21] (za czasów Wielkiego Księstwa polsko- i ruskojęzycznych mieszkańców księstwa zwano Litwinami, a mieszkańców większości terytorium dzisiejszej Litwy – częściejŻmudzinami[22]; zob.Litwini w znaczeniu historycznym). Jednak do Wielkiego Księstwa Litewskiego odwołuje się narodowa opozycja (zob.litwinizm), a obecne władze, w sferze nie tylko symboliki, wybierają tradycjesowieckiej Białorusi. Z dawnego przedrozbiorowego Wielkiego Księstwa o powierzchni około 320 000 km² dwie trzecie należy do dzisiejszej Białorusi, ajęzyk ruski (zwany obecnie starobiałoruskim albo staroukraińskim, a wtedy też litewskim[23][24][25][26][27]) był w pierwszych wiekach jego istnienia językiem kultury i dworu, a aż do 1696 r.językiem urzędowym[28].
Pomimo rozbiorów poczucie wspólnoty i tradycji, z przywołaniem z kart historii szlacheckiej Wielkiego Księstwa iRzeczypospolitej przetrwało do czasów współczesnych[29][30], w drugiej połowy XIX w. zob.Manifestacja jedności w 1861 r. w Kownie.Jeszcze na początku XX w. polskojęzyczni patrioci Wielkiego Księstwa Litewskiego (krajowcy ifederaliści[31]) dążyli do jego odbudowy, ale ich wysiłki rozbiły się o mur młodego nacjonalizmu litewskiego. Dziedzictwo wielkiego i wielokulturowego państwa miało stać się wyłączną domeną małego naroduzrekonstruowanego na gruncie ściśle etnicznym i językowym. Dziś na ziemiach b. Wielkiego Księstwa Litewskiego po Unii Lubelskiej mieszka ponad 13 mln mieszkańców, z czego Białorusini stanowią 8 mln, Litwini (w dzisiejszym znaczeniu tej nazwy) 2,5 mln (w tym 0,5 mlnŻmudzinów) i Polacy 2–2,5 mln. W całym byłym Księstwie Litewskim z czasów Jagiełły obecnie mieszka ponad 50 milionów.
Cytat z pamiętnikówMieczysława Jałowieckiego,Na skraju imperium, Warszawa 2000, pisanych na krótko przed I wojną światową:
Dosyć jest przekroczyć granice najdalej na wschód wysuniętych rubieży dawnej Rzeczypospolitej i przejść na tamtą, pskowską lub smoleńską stronę, aby zauważyć przepaść historyczną i kulturalną, która dzieli te dwa kraje. Te różnice wyczuwa się na każdym kroku, widzi się ją wszędzie: w zewnętrznym wyglądzie wsi, w zachowaniu ludności, w mowie, w strojach, w pewnym poczuciu odrębności, nawet w poczuciu godności własnej, która tam za historyczną granicą nigdy nie mogła się wybić w górę z szarzyzny niewolniczych mas ludu rosyjskiego. Kresy zachowały wyraźnie swoją odrębność, swoje oblicze, swoją indywidualność tak różną od zalegających tuż za progiem pustkowi rosyjskich.
↑Zaprudnik J. Historical dictionary of Belarus. — Lamham. — London, 1998. P. 164.
↑Stryjkowski M. Kronika polska, litewska, żmódzka i wszystkiej Rusi. Warszawa, 1846. T. 1. S. 289.:«Tak tedy Innocentius, papież Rzymski, widząc rzecz być pożyteczną Kośćiołowi Rzymskiemu, iż tak wielkie a waleczne państwo pogańskie do Christusa dobrowolnie przystąpiło, zaraz bez wszelkiego odkładania koronę Litewską poświęcił i Mendoga Króla Litewskiego być obwołał, a chcąc mu się tym więcej zachować, posłał legata swojego zakonnego brata Heinderika prowinciała Polskiego, Armakańskiego przed tym biskupa, a na ten czas Kulmienskiego albo Chełmienskiego w Prusiech, który przyjachawszy do Nowogrodka Litewskiego z arcibiskupiem Rigenskim i s Krzyżakami Pruskimi i Liflandskimi, Mindauga albo Mendoka na królestwo Litewskie według zwykłych ceremonij kościelnych pomazał, obwołał i z ramienia papieskiego i cesarskiego, koroną nową Litewską koronował.»
↑Uchwalone przezSejm konwokacyjny 1696 „Coaequatio iurium [zrównanie praw]Stanow W. X. Lit. z Koroną Polską” uznało polski za język urzędowy: „dekreta [wyroki]wszystkie Polskim ięzykiem odtąd maią być wydane”.„Pisarz Ziemskiego Sądu Woiewództwa, w którym się Sądy Główne Trybunalskie odprawować będą (...) po Polsku, a nie po Rusku pisać y one każdemu potrzebującemu bez wszelakiey depaktacyi y przymuszenia strony (...) wydawać (...) powinien będzie.” (Volumina Legum Tom 5, s. 418).
↑Mychajło HruszewskiMiscellanea. Примітки до тексту Галицько-Волинської рукописї, с. 7, pdf p. 45 // Записки Наукового товариства імені Шевченка, том VIII, 1895, кн. 4. Львів, 1895.
↑Marian Gumowski.Pieczęcie książąt litewskich // Ateneum Wileńskie[pl]. Wilno, 1930. Rok VII. – Zeszyt 3–4. – s. 725.
↑Nicolas Zernov, Wschodnie chrześcijaństwo. PAX 1967, s. 119.
↑A. Supruniuk,Wojewoda płocki Abraham Socha. Przyczynek do genealogii Nałęczów mazowieckich, [w:] A. Supruniuk,Szkice o rycerstwie mazowieckim XIV/XV wieku, Toruń 2008,ISBN 978-83-89376-69-5, s. 7–8.
↑W 1923 białoruski historyk Wasyl Drużczyc nazywał Wielkie Księstwo litewsko-białoruskim (Stan państwa litewsko – białoruskiego po Unii lubelskiejcz. 1,cz. 2,cz. 3).
↑Natomiast chłopskich mieszkańców terenów etnicznie litewskich niemal tradycyjnie nazywano po prostu ludem żmudzkim, a ich język żmudzkim dialektem, K. Buchowski,Litwomani i polonizatorzy. Mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku, Białystok 2006, s. 19.
↑Вячаслаў Насевіч.Літвіны // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 2 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш.Т. 2: Кадэцкі корпус – Яцкевіч. – Мінск: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. С. 206–208.
↑K. Buchowski,Litwomani i polonizatorzy. Mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku, Białystok 2006, s. 154 i n.
↑W 1517 r.Maciej Miechowita notował:„na wsiach mówią po litewsku, ale w większości używają języka polskiego”. Augustyn Rotundus z kolei stwierdził około 1576 r., że„obecnie język litewski pozostał tylko u wieśniaków, szlachta zaś przejęła język od Polaków”. ZaJerzy Ochmański,Historia Litwy, Wrocław-Warszawa-Kraków 1990, s. 131.
.svg)
_and_the_Crown_of_the_Kingdom_of_Poland_(red)_in_1386_-_1434.png)
_compared_with_today%2527s_borders_PL.png)
