Wenezuela (hiszp.Venezuela,wymowaⓘ), oficjalnieBoliwariańska Republika Wenezueli (República Bolivariana de Venezuela)[6] –państwo związkowe położone w północnej częściAmeryki Południowej[6]. Zajmuje powierzchnię 916 445 km²[1], a zamieszkane jest przez 30 518 260 osób (2023, szac.)[2].
Terytorium Wenezueli zamieszkane było przez różne ludyindiańskie odgórnego paleolitu. W 1498 roku dostrzeżona przezKrzysztofa Kolumba, po raz pierwszy zasiedlona przez Europejczyków około 1523 roku (Cumaná).Kolonia hiszpańska, po ponad 20-letnim okresie walk narodowowyzwoleńczych pod przewodnictwem m.in.Francisco de Mirandy iSimóna Bolívara, w 1819 roku weszła w skład republikiWielkiej Kolumbii, a po jej rozpadzie w 1830 roku – stała się niepodległym państwem. Przez większą część XIX wieku i do 1958 roku w kraju panowaładyktatura wojskowa. Od lat 20. XX wieku Wenezuela rozwinęła się jako jeden z największych producentówropy naftowej na świecie, w 1960 roku została członkiem założycielskimOPEC. Gospodarka kraju w dużej mierze opiera się na eksporcie tego surowca[7].
W okresie prezydenturyHugo Cháveza (1999–2013) podjęto realizację szeroko zakrojonych programów socjalnych, finansowanych z przychodów z eksportu ropy naftowej, które poskutkowały m.in. znaczną redukcją stopyubóstwa[2]. Chávez prowadził także politykę mającą na celu ograniczenie strefy wpływówStanów Zjednoczonych wAmeryce Łacińskiej. Po jego śmierci urząd prezydenta objąłNicolás Maduro, który pozostaje u władzy do dziś. Okres jego rządów charakteryzuje się postępującymautorytaryzmem, który z czasem przeistoczył się wtotalitarnądyktaturę. Od 2019 roku Maduronieuznawany jest m.in. przez Stany Zjednoczone iUnię Europejską. Od 2014 roku, kiedy nastąpiło załamanie się światowych cen ropy, kraj zmaga się z kryzysem gospodarczym, przejawiającym się m.in.hiperinflacją, drastycznym spadkiemPKB, niedoborem żywności i leków orazemigracją ludności (do 2022 roku – ponad 7 mln osób)[2][7].
Wenezuela leży w strefie klimatów równikowych z wyraźnie zaznaczoną porą deszczową, która trwa tu od maja do października. NaWyżynie Gujańskiej wilgotnyklimat równikowy, przechodzący na północnym wschodzie w podrównikowy wilgotny. Na pozostałym obszarze przeważnie podrównikowy suchy, wysoko w górach występują strefowe górskie odmiany klimatu. Suma roczna opadów od 200–300 mm na północnym wschodzie, 800–1400 mm naNizinie Orinoko do 2000 mm na Wyżynie Gujańskiej i 3000 mm na wschodnich stokach Cordillera de Mérida. Wahania temperatur pomiędzy najcieplejszym i najzimniejszym miesiącem roku są niewielkie. CiepłyPrąd Karaibski podnosi temperaturę na wybrzeżu do ok. 27 °C. Podobna temperatura charakteryzuje obszary pozostałej części kraju, średnie miesięczne temperatury powietrza wynoszą 24–28 °C. Jedynie w górach temperatura jest wyraźnie niższa. Średnia temperatura powietrza i średnie opady dla stolicy krajuCaracas wynoszą: w styczniu 19 °C i 22 mm, w lipcu 21 °C i 97 mm.
Największą i najważniejszą rzeką Wenezueli jestOrinoko, która tworzy rozległą deltę przy ujściu doOceanu Atlantyckiego. Orinoko wraz z licznymi dopływami (Ventuari(inne języki),Caura,Caroni,Meta,Arauca,Apure,Manapiare(inne języki) i inne) tworzy rozległy i gęsty system rzeczny. Na rzekach występuje wiele progów wodnych,katarakt iwodospadów, w tym najwyższy na ziemi, położony w dorzeczu rzeki CaroniSalto del Angel (979 lub 1054 m). Na południu kraju rzekaCasiquiare łączy system Orinoko, poprzez rzekęNegro, z systememAmazonki. Znaczna część energii elektrycznej kraju pochodzi z elektrowni wodnych. Występują też liczne jeziora, m.in.Maracaibo.
Roślinność bardzo urozmaicona. Wiecznie zielone,wilgotne lasy równikowe pokrywają 34% terytorium i występują głównie w delcieOrinoko. NaNizinie Orinoko lasy (częściowo zrzucające liście w porze suchej) i sawanny, na Wyżynie Gujańskiej i przedgórzachAndów lasy liściaste i iglaste, na pozostałym obszarze sawanny i roślinność trawiasta (llanos). W obszarach suchych formacjekserofilne i półpustynne, wysokie partie gór porasta formacjaparamo, reprezentowana m.in. przez kilkumetrową szarotkęfrajlejon, przypominającą małysłonecznik. Wzdłuż wybrzeża dominującą roślinnością sąnamorzyny (lasy mangrowe). Ze zwierząt żyją tu m.in.niedźwiedzie andyjskie,oceloty,oposy,pekari,kajmany, w wodach przybrzeżnychdelfiny. Istnieją trzy parki narodowe, największy toSimón Bolivar o powierzchni 190 tys. ha.
Tereny dzisiejszej Wenezueli w okresie prekolumbijskim zamieszkane były przez różne grupy Indian. W 1498Krzysztof Kolumb dotarł do ujściaOrinoko. Później, w latach 1499–1500, kraj był dalej eksplorowany przez hiszpańskiegokonkwistadoraAlonso de Hojedę, który był uczestnikiem wyprawyAmerigo Vespucciego. W sierpniu 1500 r. Vespucci dotarł do jezioraMaracaibo. Jego uwagę zwróciły domostwa Indian budowane na palach w formiepalafitów. W liście do jednego z przyjaciół weFlorencji podróżnik napisał, że przypomina mu toWenecję (wł.Venezia); nazwał też tę część wybrzeża „Małą Wenecją” (wł.Venezuola). Z czasem nowa nazwa objęła cały ten kraj[8].
Od początku XVI wieku tereny dzisiejszej Wenezueli kolonizowane były przez Hiszpanów, zwabianych tu złotą legendą oEl Dorado. W 1528 r. tereny Wenezueli z El Dorado włącznieKarol V Habsburg (w latach 1516–1556 królHiszpanii) oddał jako spłatę długówaugsburgskiej rodzinie bankierskiejWelserów(inne języki). W ten sposób powstała „Mała Wenecja” (niem.Klein-Venedig) – niemiecka kolonia w Ameryce Południowej. Po śmierci w 1546 r.Philipa von Huttena, zabitego przez Hiszpanów drugiego gubernatora kolonii, Welserowie przestali interesować się Wenezuelą, choć formalnie należała ona do nich do roku 1555. Po tej dacie, w 1556 r., tereny te włączone zostały do hiszpańskiegoWicekrólestwa Peru, a w 1717 r. –Wicekrólestwa Nowej Granady (Nueva Granada). Rolę siły roboczej do końca XVI wieku pełnili Indianie (system tzw.repartimiento), a z początkiem XVII wieku czarnoskórzy niewolnicy sprowadzani zAfryki.
Na początku XIX wieku rozpoczęło się tworzenie ruchów niepodległościowych. Po kilku nieudanych powstaniachSimón Bolívar wywalczył niepodległość (w 1821). Początkowo był to teren złożony z Wenezueli,Kolumbii iEkwadoru (tzw.Wielka Kolumbia), potem w 1830 doszło do wyodrębnienia Wenezueli w samodzielną republikę. Pierwszym prezydentem zostałJosé Antonio Páez i był nim do 1846. Później wywarł wielki wpływ na politykę Wenezueli, będąc kimś w rodzaju dyktatora (caudillo). W latach 1859–1863 trwała wojna domowa między federalistami (liberałami popieranymi przez burżuazję) a unitarystami (konserwatystami wspartymi przez oligarchów, latyfundystów i duchownych).
W 1870 rozpoczął się okres liberalizacji i rozwoju gospodarczego co umożliwiło napływ obcego kapitału (główniebrytyjskiego). Odkrycie złota w 1879 na terenach przygranicznych między Wenezuelą aGujaną Brytyjską doprowadziło w 1895 do konfliktu między Wenezuelą a brytyjskimi władzami kolonialnymi. W 1899 przeprowadzono arbitraż międzynarodowy na korzyść Wielkiej Brytanii. W jego wyniku większość spornych obszarów trafiła w ręce Imperium Brytyjskiego. Strona wenezuelska nie uznała tego rozwiązania. W XIX i XX wieku następowały częste okresy rządów dyktatorskich i uciekanie się do przemocy w walce politycznej. Odkrycie złóżropy naftowej na początku XX wieku wprowadziło kraj do czołówki gospodarczej kontynentu. Ponadto kraj stał się trzecim na świecie eksporterem kawy. Głównym inwestorem była firma Esso (Exxon). W 1899 doszło dorewolucji liberalnej (Revolución Liberal Restauradora)[9].
W 1902 doszło do konfliktu z Wielką Brytanią,Włochami iNiemcami. W celu wyegzekwowania długów Wenezueli mocarstwa europejskie zablokowały jej porty za pomocą floty wojennej. W 1904 trybunał w Hadze uznał interwencję za słuszną, jednak Wenezuela nie spłaciła długów[10].
W 1908 z pomocąAmerykanów władzę dyktatorską w kraju objął generałJuan Vicente Gómez. Stworzył on jeden z najbardziej represyjnych systemów dyktatorskich w Ameryce Południowej. W latach 20. przemysł naftowy gwałtownie przyśpieszył swój rozwój. W 1927 roku Wenezuela stała się największym producentem ropy w regionie Ameryki Łacińskiej, a w latach 30. ropa stała się dominującą dziedziną gospodarki państwa. W 1935 zmarł Gómez. Po śmierci Gómeza prezydentem został wchodzący w skład jego juntyEleazar López Contreras. López Contreras umożliwił stopniową demokratyzację kraju i zakończenie ery rządówcaudillo[11].
Nowy prezydent, by uniknąć wybuchu wojny domowej, starał się utrzymywać równowagę między skrajnymi siłami politycznymi (gomezistami a nielegalnąKomunistyczną Partią Wenezueli). W 1941 prezydentem zostałIsaías Medina Angarita, przyjaciel i współpracownik Lópeza Contrerasa. Demokratyzacja spowodowała utworzenie partii politycznych w tym Akcji Demokratycznej zRómulo Betancourtem na czele. W okresie rządów Mediny Angarity doszło do legalizacji Akcji Demokratycznej oraz Komunistycznej Partii Wenezueli stanowiących opozycję. Angarita wprowadził wybory bezpośrednie do kongresu i nadał kobietom prawo głosu, zwolnił więźniów politycznych i pozwolił na powrót uchodźców. W 1945 jako pierwszy w historii rząd wenezuelski podjął próbę przejęcia przez państwo kontroli nad zasobami naturalnymi Wenezueli oraz próbował przeprowadzić reformę rolną. Reformy Mediny Angarity zostały uznane za niewystarczające przez lewicową Akcję Demokratyczną, która żądała dalszych, bardziej radykalnych zmian społecznych. Również część młodszych oficerów miała rządowi za złe to, że nie usunął ze stanowisk oficerów powiązanych z dyktaturą Juana Vicente Gomeza. W trakcieII wojny światowej Wenezuela poparła aliantów – w 1941 zerwała stosunki z krajami tworzącymi sojusz Osi, a w 1945 włączyła się w wojnę[12].
W 1945 r. grupa młodych oficerów z Patriotycznego Związku Wojskowego dokonała zamachu stanu i utworzyła Rewolucyjną Juntę Wojskową[12]. Tymczasowym prezydentem został Betancourt a rządy objęła Akcja Demokratyczna. Betancourt znany był jako wcześniejszy przywódca lewicowych ruchów studenckich pozostających w opozycji do rządów wojskowych. Akcja Demokratyczna reprezentująca burżuazję narodową, rozpoczęła w kraju proces demokratyzacji. Liberalna prezydentura Betancourta została zakończona przez prawicowy przewrót wojskowych w 1948. W wyniku przewrotu władzę w kraju objąłCarlos Delgado Chalbaud będący jednym z przywódców puczu z 1945. W wyniku walk wewnątrz junty Delgado Chalbaud został skrytobójczo zamordowany[13] a władze po nim objął na krótkoGermán Suárez Flamerich usiłujący przywrócić rządy cywilne[14].
Próby te nie udały się a dyktatorską władzę objąłMarcos Pérez Jiménez[15]. Okres jego rządów związany był ze wzrostem gospodarczym jednakże wiązał się również z coraz większym uzależnieniem państwa od Stanów Zjednoczonych orazkorupcją. Rządy dyktatora przerwało zbrojne powstanie z 1958[10]. W wyniku powstania dyktator uciekł do Stanów Zjednoczonych[16]. Głową państwa został przedstawiciel armii,Wolfgang Larrazábal. Zyskał on znaczną popularność w społeczeństwie[17]. 14 grudnia 1958, na dwa tygodnie przed planowanymi wyborami prezydenckimi, odszedł ze sprawowanej funkcji przewodniczącego junty. Jego kandydaturę wspierały Republikańska Unia Demokratyczna oraz Komunistyczna Partia Wenezueli[18]. Przegrał jednak wybory z Rómulo Betancourtem, uzyskując 902 tys. głosów, podczas gdy 1 284 092 oddano na jego rywala[19].
W październiku 1958 doszło do porozumienia trzech największych partii Wenezueli –socjaldemokratycznej Akcji Demokratycznej (AD), Republikańskiej Unii Demokratycznej (URD) orazchadeckiej Partii Społeczno-Chrześcijańskiej (COPEI). Działacze tych partii spotkali się w rezydencjiRafaela Caldery, gdzie ustalili oni wspólną strategię i zdecydowali o niedopuszczeniu w kraju do rewolucji ani zamachu stanu[20]. Partie te doprowadziły do zmiany konstytucji wenezuelskiej w 1961, wprowadzając do niej zapisy rozszerzające kompetencje prezydenta[20]. Przywódcy AD, URD i COPEI ustalili iż w ciągu pięciu kolejnych lat, tj. podczas kadencji prezydenta, który miał być wybrany w grudniu, kierowane przez nich organizacje będą działały według zasad: respektowania wyników wszystkich wyborów, szacunku dla konstytucji, niezależnie od wyników wyborów, zwycięska partia będzie tworzyła rząd jedności narodowej z udziałem przedstawicieli pozostałych sygnatariuszy porozumienia, każdy rząd jedności narodowej będzie realizował program oparty na wspólnie ustalonych założeniach[20]. Początkowo założenia te miały pozostawać w mocy jedynie pięć lat, w rzeczywistości przetrwały do zwycięstwa Rafaela Caldery w wyborach prezydenckich w 1993, lub według innych do 1999, gdy prezydentem wybrany zostałHugo Chávez[20].
24 czerwca 1960 Betancourt pełniący urząd prezydencki przetrwał próbę zamachu na swoje życie, zorganizowaną przez dominikańskiego dyktatoraRafaela Trujillo, który ściągnął na siebie z tego powodu gwałtowne pogorszenie stosunków z innymi państwami[21]. W latach 60. podobnie jak w innych państwach Ameryki Łacińskiej doszło do wybuchu walk partyzanckich. Przeciwnikiem rządu okazały się nieliczne oddziały Rewolucyjnego Ruchu Lewicy i Sił Zbrojnych Wyzwolenia Narodowego[22]. W 1962 Rewolucyjny Ruch Lewicy (utworzony w dużej mierze przez byłych członków Akcji Demokratycznej) zorganizował nieudane powstanie znane jakoEl Carupanazo[23], miesiąc później wPuerto Cabello, batalion wojska powstał przeciwko rządowi, wydarzenie to przeszło do historii jakoPorteñazo. W wyniku tejże rebelii zginęło około 400 osób[24].
Po incydencie w Machurucuto z maja 1967, gdzie wenezuelska Gwardia Narodowa i wojsko starły się z 12-osobowym oddziałem Kubańczyków i przeszkolonymi przez nich rebeliantami doszło do pogorszenia stosunków z rewolucyjnym rządemKuby[25]. W połowie lat 70. trwały natomiast walki rządu zmarksistowsko-leninowskimi rebeliantami i partyzantami zhodżystowskiej Partii Czerwonej Flagi[26][27]. W drugiej połowie XX wieku doszło do odnowienia konfliktu granicznego między Wenezuelą a Gujaną Brytyjską[10]. W połowie lat 70. doszło do gospodarczego boomu związanego ze wzrostem dochodów z ropy naftowej. Państwo jednocześnie przejmowało kontrolę nad przemysłem ropy naftowej, a także górnictwem żelaza. W 1975 dokonanonacjonalizacji złóż. Dochód z ropy naftowej pozwolił finansować inne dziedziny gospodarki. Kolejne rządy zaniedbały jednak rolnictwo przez co Wenezuela stała się importerem żywności. Po kryzysie rynku naftowego końca lat 70., kraj zaczął przeżywać kryzys szczególnie widoczny po 1982[10].
W 1989 r. wybory prezydenckie wygrałCarlos Andrés Pérez z centrystycznej wówczas Akcji Demokratycznej. W odpowiedzi na kryzys gospodarczy spowodowany obniżkami cen ropy, rząd Akcji Demokratycznej wprowadził inspirowany przezMiędzynarodowy Fundusz Walutowy program reformneoliberalnych[28]. Reformy te były niepopularne wśród biedniejszych mieszkańców państwa. Rząd ograniczył wydatki socjalne, przeprowadził rozległą prywatyzację państwowych przedsiębiorstw, zrezygnował z kontroli cen na wiele towarów[29]. Pogorszenie się sytuacji gospodarczej doprowadziło do zamieszekCaracazo. Caracazo były największymi zamieszkami w historii kraju[30] w których zginęło od 372 do dwóch tysięcy osób (liczba ofiar zwiększyła się po odkryciu masowych grobów ofiar represji ze strony rządu)[31][32]. W tłumieniu protestów uczestniczyły wojsko i policja polityczna DISIP[33].
W 1992 r. doszło do nieudanego zamachu stanu w którym uczestniczyłHugo Chávez. Do zamachu doszło w nocy 4 lutego, wojsko otoczyło kluczowe obiekty rządowe, w tym pałac prezydencki, Ministerstwo Obrony, Muzeum Wojska i lotnisko wojskowe La Carlota. Pucz nie udał się a rebelianci mieli poparcie mniej niż 10% jednostek wojskowych[34]. Uczestnicy zamachu zostali aresztowani i natychmiast zyskali poparcie wielu Wenezuelczyków, zwłaszcza tych biedniejszych, którzy zaczęli postrzegać puczystów jako tych którzy zdołają zlikwidować korupcję w rządzie i kleptokrację[35][36][37].
Chávez zwyciężył w wyborach prezydenckich z 1998 r. Uczestnik puczu z 1992 r. utworzyłRuch Na Rzecz V Republiki. Rządząc w oparciu o szeroką koalicję partii lewicowych wprowadził popularne reformy społeczne, osiągnięte w dużej mierze dzięki obłożeniu warstw zamożniejszych wysokimi podatkami i nacjonalizacji wielu gałęzi gospodarki. Do nowego rządu przystąpili przedstawiciele różnych ugrupowań lewicy[38], ale także politycy ze środowiskkonserwatywnych,centrum i centroprawicy[39]. Rząd początkowo przyjął stanowisko bliskie europejskiej i latynoamerykańskiej umiarkowanejsocjaldemokracji[40][41]. W 1999 rząd zwołał referendum, w którym obywatele mieli wypowiedzieć się na temat planu utworzenia zgromadzenia konstytucyjnego. W skład zgromadzenia weszli przedstawiciele całego społeczeństwa Wenezueli, w tym miejscowe grupy plemienne. Referendum odbyło się w dniu 25 kwietnia 1999 i było wielkim sukcesem prezydenta, gdyż aż 80% obywateli opowiedziało się za projektem rządu[42][43]. Wybory do zgromadzenia konstytucyjnego zaplanowano na lipiec[44]. Spośród 131 mandatów zwolennicy prezydenta zdobyli aż 125 (95% ogółu), w tym wszystkie należące do grup plemiennych, podczas gdy opozycja zdobyła tylko 6 miejsc[45][46]. Referendum w sprawie uchwalenia nowej konstytucji odbyło się w grudniu 1999. 72% głosujących opowiedziało się za przyjęciem nowej ustawy zasadniczej[47][48]. Zwiększała ona ochronę ludności tubylczej i kobiet, ustanawiała powszechne prawo do edukacji, mieszkań, opieki zdrowotnej i żywności. Wzrosły wymogi przejrzystości rządu oraz zwiększono ochronę środowiska. Konstytucja wydłużała kadencję prezydenta z pięciu do sześciu lat, lecz pozwoliła społeczeństwu odwoływać prezydenta w referendum w trakcie kadencji. Dwuizbowy parlament – Izbę Deputowanych i Senat – połączono w Zgromadzenie Narodowe[49][50][51][52].
W lecie 2000 r., zgodnie z zasadami nowej konstytucji, odbyły się przedterminowe wybory do nowego, jednoizbowego Zgromadzenia Narodowego połączone z wyborami prezydenckimi i lokalnymi[53][54][55]. Chávez ponownie został wybrany na prezydenta z wynikiem 59,76% głosów[56][57]. Głównym konkurentem okazał się Francisco Arias Cardenas, jeden ze spiskowców z 1992[58]. Po wyborach rozpoczęto program parcelacji gruntów i wprowadzono szereg reform mających na celu poprawę opieki społecznej. Rząd wdrożył bezpłatny, finansowany przez rząd system opieki zdrowotnej oraz bezpłatną edukację na poziomie uniwersyteckim. W grudniu 2001 inflacja spadła do poziomu 12,3%, był to wskaźnik najniższy od 1986[59], podczas gdywzrost gospodarczy był na stałym poziomie czterech procent[60]. Szacunek społeczeństwa Chavez zdobył sobie krytyką kapitalizmu, neoliberalizmu oraz Stanów Zjednoczonych i ich sojuszników, niemniej jednak opozycja oskarżała prezydenta o zapędy dyktatorskie i próbę wprowadzenia ustroju politycznego w styluKuby[61].
W kwietniu 2002 kręgom wojskowym przeciwnym rządowi udało się na dwa dni odsunąć Cháveza od władzy w wynikuzamachu stanu. Niekonstytucyjnym prezydentem został wówczasPedro Carmona Estanga. Po protestach ludności Chavez powrócił na urząd szefa państwa. WedługThe Observer zamach został zatwierdzony przez rząd USA[62]. W zimie 2003 USA i inne krajeOPA zaapelowały o rozpisanie przedterminowych wyborów parlamentarnych dla uspokojenia sytuacji w kraju. W sierpniu 2003 stało się możliwe rozpisanie referendum na temat wcześniejszego zakończenia kadencji prezydenta. 15 sierpnia 2004 odbyło się referendum, zakończone wygraną zwolenników prezydenta – 59% poparcia przy 70% frekwencji. Opozycja zarzuciła władzom fałszerstwa.Jimmy Carter – niezależny obserwator głosowania – zapewniał z kolei o zdecydowanej uczciwości przeprowadzonego głosowania. Uczciwość referendum potwierdziły również OPA iUE. W dniu 12 marca 2006 Wenezuela zmieniła flagę państwową. Na fladze pojawiły się symbole związane z kulturą Indian – łuk, strzała oraz maczeta. Poza tym dodano ósmą gwiazdę, symbolizującą prowincję Guayana. Zmienił się również trochę wizerunek konia – na poprzedniej fladze biegnie w prawo ze łbem zwróconym w lewo, po zmianach biegnie w lewo trzymając głowę przed siebie.
Próby zbrojnego obalenia rządu doprowadziły do radykalizacji stanowiska rządu – w 2005 r. Chávez zaczął głosić postulat „socjalizmu XXI wieku”. Koncepcja różniła się od wcześniejszych form boliwarianizmu, które były socjaldemokratyczne i łączyły elementy kapitalizmu i socjalizmu[63]. Socjalizm XXI wieku nie zlikwidował kapitalizmu, natomiast zaowocował odejściem Wenezueli od ustroju neoliberalnego[64]. Rząd kontrolował ten sam procent gospodarki, co przed wyborem Cháveza w 1998, a sektor prywatny zajmował dwie trzecie gospodarki[65].
Po śmierci Chaveza w 2013 roku prezydentem zostałNicolás Maduro. W tym samym roku w kraju nastąpiły niedobory niektórych towarów konsumpcyjnych, które wywołałyprotesty antyrządowe[66].
Postępujący kryzys gospodarczy spowodowany spadkiem cen ropy naftowej oraz pogorszenie warunków życia spowodowały szybki spadek poparcia dla władz. W zaplanowanych na jesień 2015 roku wyborach poparcie dla obozu rządzącego systematycznie malało, w ostatnich dniach przed wyborami sięgając poniżej 30%. Na spadek poparcia rząd opowiedział kampanią propagandową skierowaną przeciwko opozycji. Na krótko przed wyborami doszło do wybuchu fali przemocy politycznej i ataków organizowanych przez uzbrojone bojówki. Władze częściowo lekceważyły te incydenty, wygłaszając stanowcze i niecenzuralne protesty przeciwko wypowiedziom przedstawicieli państw trzecich, wzywających do wyjaśnienia przyczyn zajść i ukarania winnych[67].
Zgodnie z przewidywaniami sondażowymiwybory okazały się klęską rządu, który utracił władzę na rzecz Koalicji Jedności Demokratycznej[68][69]. Rząd Madura, utraciwszy większość w parlamencie, zaczął lekceważyć parlament i rządzić z pominięciem władzy ustawodawczej[70], a Sąd Najwyższy unieważniał wszystkie uchwały parlamentu i zatwierdzał dekrety prezydenta[71]. Władze doprowadziły też do niezgodnego z konstytucją zablokowania procedury wszczęcia referendum ws. odwołania prezydenta. Brak reform gospodarczych doprowadził do dalszego pogłębiania się i tak głębokiego kryzysu gospodarczego, który objawiał się permanentnymi brakami w zaopatrzeniu w artykuły wszystkich rodzajów. Przeciw polityce rządu mieszkańcy kraju protestowali wielokrotnie, m.in. opozycyjne wiece z 26 października 2016 zgromadziły ok. 5 mln ludzi. Pod naciskiem Watykanu pod koniec października obie strony zgodziły się na rozmowy, które początkowo odrzucały. Do pierwszego spotkania doszło 30 października[70].
29 marca 2017 podporządkowany prezydentowi Sąd Najwyższy ogłosił delegalizację parlamentu pod pretekstem ignorowania wcześniejszych wyroków, jednocześnie przejmując władzę ustawodawczą oraz wzywając prezydenta do ogłoszenia stanu wyjątkowego. Wyrok został przez opozycję demokratyczną uznany za zamach stanu, a parlament w odpowiedzi ogłosił, że uznał Sąd Najwyższy za nielegalny w związku z wielokrotnym łamaniem przez niego konstytucji[71]. Od tego czasu w kraju codziennie miały miejsce demonstracje i protesty z żądaniem ustąpienia prezydenta i rozpisania wyborów, w których w ciągu pierwszych trzech tygodni zginęło 21 osób. Naciski międzynarodowe oraz gwałtowne protesty w kraju spowodowały, że dwa dni później sąd najwyższy na polecenie prezydenta przywrócił parlament[72].
1 maja Maduro zapowiedział w telewizji zwołanie zgromadzenia konstytucyjnego w celu opracowania nowej ustawy zasadniczej. Zgodnie z jego zapowiedzią delegatów do zgromadzenia mają wybrać członkowie kontrolowanych przez rząd rad sąsiedzkich, a z udziału w nim wykluczone mają być partie polityczne. Zapowiedź wprowadzenia nowej konstytucji spotkała się ze zdecydowanym sprzeciwem opozycji[73], a także przyczyniła się do kontynuowania protestów. W ciągu pierwszych 50 dni w protestach zginęło 46 osób[74]. 5 lipca kilkudziesięciu zwolenników rządu wtargnęło do parlamentu i pobiło kilku deputowanych, dziennikarzy[75] i pracowników administracji, a ponad 300 posłów przez kilka godzin przetrzymywali w gmachu parlamentu[76].
16 lipca 2017 opozycja zorganizowała nieoficjalny plebiscyt, w którym zapytała 7,5 mln ludzi, czy zgadzają się na utworzenie nowego zgromadzenia narodowego, którego zadaniem miało być napisanie nowej, bardziej radykalnej konstytucji. Większość głosujących opowiedziała się przeciw zmianom proponowanym przez reżim. 30 lipca władze przeprowadziły niezgodnie z konstytucją wybory do zgromadzenia konstytucyjnego. Według oficjalnych danych w głosowaniu wzięło udział ponad 8 mln ludzi, jednak znaczna część z nich została zastraszona groźbą utraty pracy lub przydziałów żywności. Opozycja zbojkotowała głosowanie jako nielegalne. Nowe zgromadzenie jako nielegalne potępiła prokurator generalna Luisa Ortega Diaz, która przystąpiła do przeciwników rządu. Projekt nowej konstytucji skrytykowało wielu byłych towarzyszy Hugo Cháveza[77], a kraje Ameryki Łacińskiej potępiły w połowie sierpnia 2017 roku niszczenie porządku demokratycznego i dążenie do dyktatury[78].
Pod koniec miesiąca prokurator generalna Luisa Ortega Diaz zbiegła z Wenezueli[78]. W grudniu 2017 roku Zgromadzenie Narodowe ogłosiło wybory lokalne. Opozycja je zbojkotowała, ponieważ nie uznaje legalności Zgromadzenia jako ciała utworzonego wbrew konstytucji. Dzięki bojkotowi partia prezydenta Madura odniosła zwycięstwo w 18 z 23 stanów oraz w 308 z 335 miast[79].
W styczniu 2018 roku Zgromadzenie ogłosiło wybory prezydenckie, które zostały przeprowadzone 20 maja. Wiceszef rządzącej partii socjalistycznej Diosdado Cabello, ogłosił jako kandydata ugrupowania dotychczasowego prezydenta Nicolasa Madura. Jednocześnie komisja wyborcza odmówiła koalicji partii opozycyjnych Jedność Demokratyczna prawa wystawienia wspólnego kandydata i zdelegalizowała dwa ugrupowania koalicji (Wola Ludu i Most)[79]. 10 stycznia 2019 Maduro został zaprzysiężony na kolejną kadencję przed trybunałem wyborczym, mimo żeUnia Europejska,Organizacja Państw Amerykańskich, USA i13 krajów Ameryki Łacińskiej nie uznały jego mandatu i wezwały do rozpisania wolnych wyborów oraz uwolnienia więźniów politycznych, a zdominowany przez opozycję wenezuelski parlament ogłosił Madura uzurpatorem i wezwał wojsko oraz urzędników państwowych do wypowiedzenia mu posłuszeństwa[80].
22 stycznia 27 żołnierzy Gwardii Narodowej zostało aresztowanych po tym, jak wypowiedzieli posłuszeństwo rządowi Madura. W odpowiedzi przewodniczący Zgromadzenia NarodowegoJuan Guaidó wezwał armię do wystąpienia przeciw łamiącemu prawo prezydentowi[81], a 24 stycznia ogłosił się tymczasowym prezydentem. Decyzja zyskała uznanie władz USA, które uznały nowego prezydenta, w efekcie administracja Madura zerwała relacje dyplomatyczne z tym państwem. Tego samego dnia uznanie dla prezydentury Guaido ogłosiły rządy Brazylii, Kolumbii, Peru, Paragwaju, Chile i Argentyny[82]. Jednocześnie minister obrony WenezueliVladimir Padrino ogłosił poparcie wenezuelskiej armii dla Madura[83]. 29 stycznia sąd najwyższy na polecenie prokuratora generalnego zakazał Guaido wyjeżdżania z kraju, a sam Guaido mianował 11 ambasadorów[84].
Represyjne i nieudolne rządy Madura doprowadziły do emigracji 3 mln obywateli[85] (w lipcu 2019 r. było to już 4 mln ludzi, z tego 1,3 mln do Kolumbii)[86], zaś pozostali w kraju w większości (ponad 90%) nie są w stanie zaspokoić podstawowych potrzeb ze względu na permanentny kryzys, hiperinflację i niedobór żywności oraz bieżącej wody. Z powodu upadku zaufania do pieniądza nastąpił rozkwit handlu wymiennego. Przyczyną kryzysu jest spadek cen ropy naftowej, której wydobycie jest głównym źródłem dochodów kraju. W okresie prosperity Wenezuela nie utworzyła rezerw walutowych, w związku z czym po przecenie ropy rząd tego kraju nie był w stanie kupować za granicą wystarczającej ilości żywności oraz artykułów pierwszej potrzeby. W efekcie braku rezerw finansowych państwo nie jest w stanie zapewnić funkcjonowania państwowego koncernu wydobywającego ropę naftową. Jednocześnie rząd Wenezueli odmawia przyjęcia pomocy gospodarczej i humanitarnej, uznając ją za próbę interwencji w kraju i przejęcia nad nim kontroli i uznając się za ofiarę wojny gospodarczej wywołanej rzekomo przez USA[87].
zweryfikować listę - brak stanuAmazonas. Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się wdyskusji tego artykułu. Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon{{Dopracować}} z tego artykułu.
51,6% mieszkańców kraju stanowiąMetysi, a więc potomkowieIndian i białych, 43,6% biali pochodzenia europejskiego lubbliskowschodniego, 3,7%czarnoskórzy, 2,7% Indianie, a 1% przedstawiciele innych ras, przede wszystkimAzjaci[88].
W 2002 r. Wenezuela wstąpiła doGrupy 77, organizacji domagającej się transferu środków finansowych z państw bogatej Północy na rzecz biedniejszego Południa[89]. W 2006 Wenezuela starała się o miejsce w Radzie Bezpieczeństwa ONZ zyskując poparcieRosji oraz licząc na poparcie państwUnii Afrykańskiej,Ligi Arabskiej,Mercosuru iCARICOM[90][91]. Ostatecznie miejsce drogą kompromisu zdobyła Panama[92]. Należy do Grupy przyjaciółHaiti przy ONZ i Mercosur. Opowiada się przeciwko izolacji Kuby i za budową więzi pomiędzy krajamiTrzeciego Świata. Z jej inicjatywy powołano PetroCaribe, czyli blok państw prowadzących między sobą wymianę naftową[93].
W latach 60. i 70. XX w. gospodarka Wenezueli była stabilna, co w ówczesnej Ameryce Łacińskiej było ewenementem. Ekonomiczną stabilność kraju zapewniał duży eksport ropy naftowej, a kraj był żartobliwie nazywanyWenezuelą Saudyjską (nawiązanie doArabii Saudyjskiej, której cała gospodarka opiera się na eksporcie tegoż surowca)[95][96][97]. Sytuacja gospodarcza pogorszyła się na przełomie lat 70. i 80., kiedy to Arabia Saudyjska i USA zwiększyły swoją produkcję i eksport ropy, w wyniku czego ceny surowca osiągnęły historycznie najniższy pułap. W 1980 PKB na jednego mieszkańca Wenezueli zmniejszył się o ponad 20%, a dziewięć lat później płace realne spadły o dwie trzecie[29][98]. Państwo stanęło w obliczu kryzysu bilansu płatniczego[99]. Od końca lat 80. rządy centrowej Akcji Demokratycznej rozpoczęły realizację programu neoliberalnego inspirowanego przez MFW. Reformy przyniosły mieszane rezultaty[100]. Poskutkowały one zwiększeniem się dysproporcji między stanowiącą większość biedotą a bogatymi. Rząd zmniejszył podatki dla najbogatszych i podwyższył je dla osób biedniejszych. Kryzys doprowadził do zwiększenia się głodu, przemocy, prostytucji.Dług narodowy wzrósł[101][102]. Niezadowolenie z sytuacji gospodarczej doprowadziło do zamieszekCaracazo z końca lutego 1989[103]. Po zamieszkach Stany Zjednoczone narzuciły Wenezueli pakiet dziesięciu punktów „Konsensusu Waszyngtońskiego” oraz program reform sporządzony przezJohna Williamsona[104]. W latach 80. i 90. indeksy wartości odżywiania i zdrowia dla Wenezueli były na ogół niskie, a nierówności społeczne w dostępie do żywności były wysokie[105].
Od neoliberalizmu odszedł prezydent Hugo Chávez, który początkowo przyjął strategięcentrolewicową, kapitalistyczną i umiarkowaną, odpowiadającą polityce ówczesnych rządów lewicy latynoamerykańskiej (np. w Brazylii prezydentaLuli da Silvy zPartii Pracujących)[40][106]. Prezydent początkowo wierzył, że kapitalizm jest dla Wenezueli najlepszym ustrojem gospodarczym, należy odstąpić jedynie od neoliberalizmu, wprowadzonego przez wcześniejsze ekipy za namową USA[107]. Rząd lewicy stosował się do wytycznych wyznaczanych przezMiędzynarodowy Fundusz Walutowy i zachęcał korporacje zagraniczne (w tym amerykańskie[108][109]) do inwestowania w kraju[110]. Po 1998 z pomocą państwa (szkolenia techniczne i kredyty) powstało ponad 100 tysięcyspółdzielni, które zapewniały pracę dla półtora miliona osób[111]. Rząd boliwariański przerwał prywatyzację państwowych gospodarstw rolnych, systemu ubezpieczeń społecznych, przemysłu aluminiowego i sektora naftowego[112].
Na początku XXI wieku Wenezuela była piątym na świecie eksporterem ropy naftowej. Wskaźnik eksportu ropy wynosił 85,3% całego eksportu, w związku z czym pozostawała dominującym elementem gospodarki kraju[113][114]. W przeciwieństwie do poprzednich rządów, które prywatyzowały przemysł naftowy, oddając wiele firm naftowych w ręce amerykańskie, administracja lewicy, chcąc ograniczyć wpływy zagraniczne, dokonała nacjonalizacji szeregu firm naftowych. W 2001 rząd wprowadził nową ustawę zwiększającą nadzór państwa nad przemysłem naftowym, wprowadzono „przedsiębiorstwa mieszane” i zwiększono podatki dla koncernów naftowych[113]. Rząd utworzył program mikrokredytów ukierunkowanych w stronę ubogich, dzięki czemu mogli oni zakładać własne małe przedsiębiorstwa. Utworzono kilka banków udzielających mikrokredyty, w tymBanco del Pueblo (Bank Ludowy),Banco de la Mujer (Bank kobiet) iFondo de Desarollo Microfinanciero. W 2001 roku uchwalono przepisy zobowiązujące banki do przeznaczenia co najmniej 3% ich kapitału na mikrokredyty[115]. Gospodarka kraju załamała się na rok po blokadzie naftowej opozycji z roku 2002, która poskutkowała spadkiem eksportu ropy. Gospodarka powróciła do równowagi, gdy przeciwko opozycji zwrócili się mali i średni przedsiębiorcy, na których blokada najbardziej się odbiła[116][116]. Według amerykańskiego ekonomisty Marka Weisbrota ekspansja rządu w polityce naftowej rozpoczęła się w 2003 roku. Od tamtego czasuPKB wzrósł dwukrotnie i skorygowanoinflację[117]. W roku 2003 i 2004 rząd kontynuował umiarkowany kurs sprzed czasów zamachu stanu i blokady, zakładając szybkie uzdrowienie gospodarki kraju. Wdrażanie tej strategii poskutkowało kampaniami socjalnymi. W lipcu 2003 roku ruszyła „Misja Robinson” – kampania mająca na celu naukę czytania i pisania dorosłych obywateli, która objęła ponad 1,5 mln mieszkańców. Pod koniec 2003 roku prezydent rozpoczął „Misję Sucre” – program stypendialny dla szkolnictwa wyższego. Od około 2005 roku co roku wydawano 100 tys. stypendiów dla studentów, którzy w przeszłości byli wykluczeni z edukacji wyższej[118]. Według danychDatos Information Resources, od 2003 do 2006 roku dochód najbiedniejszych klas społecznych wzrósł o ponad 150%[119]. Kraj dzięki wysokim cenom ropy naftowej, której sprzedaż stanowi 90% eksportu i ponad 50% wpływów budżetu, zlikwidowałdeficyt oraz osiągnął nadwyżkę wbilansie płatniczym[120] (eksport tego surowca jest kluczowy dla kondycji gospodarczej kraju). W Wenezueli znacząco poprawiły się wskaźniki poziomu życia. Od 2003 bezrobocie spadło o 8% (z 18 do 10%). Wzrosłapłaca minimalna, która w 2006 zwiększyła się o 10%. Spadł też poziom biedy – w 1998 poniżej progu ubóstwa żyło 55% mieszkańców, a w 2005 37,9%. W 2004wzrost gospodarczy Wenezueli wynosił 18%, w 2005 – 11%, w 2006 – 9% przy szacunkowejinflacji rzędu 13,7% (2006). Systematycznejdeprecjacji ulegaboliwar. Cena dolara w relacji do tej waluty kształtowała się następująco: 1,1610 (2002), 1,6070 (2003), 1,8913 (2004), 2,0898 (2005), 2,1470 (2006)[120].
W 2009 r. Wenezuela i jej sojusznicy – Argentyna, Brazylia i Boliwia – założyli regionalny Bank Południa z siedzibą w stolicy Wenezueli. Celem instytucji było zdystansowanie się od MFW. Wenezuela utrzymywała, że w odróżnieniu od innych organizacji finansowych, Bank Południa będzie zarządzany i finansowany przez kraje regionu z zamiarem finansowania rozwoju społecznego i gospodarczego bez warunków politycznych dla tych inwestycji[121]. Projekt został poparty przez amerykańskiego ekonomistęJosepha Stiglitza (laureataNagrody Nobla i byłego ekonomistę Banku Światowego)[122]. W 2009 wraz zeświatowym kryzysem finansowym gospodarka Wenezueli skurczyła się o 2,9%[123], jednocześnie w 2009 wskaźnik bezrobocia wyniósł 8%, podczas gdy w 1999 – 15%. W tym czasie liczba lekarzy zatrudnionych w sektorze publicznym wzrosła dziesięciokrotnie, a liczba nauczycieli podwoiła się. Statystyki te zostały potwierdzone przez ONZ iBank Światowy[124].
Wenezuela zgromadziła rekordową rezerwę walutową, która w 2006 osiągnęła 35 mld dolarów (tyle samo co Kanada, która ma większą populację). W przeliczeniu na mieszkańca rezerwa jest znacznie większa niż w Niemczech (55 mld dolarów)[125].
Według Centrum Badań Ekonomicznych i Politycznych (CEPR) wenezuelska gospodarka w latach 2004–2007 średnio rosła o 11,85%[126]. Według danych ministerstwa ziemi i rolnictwa, w ciągu dekady 2000–2010 produkcja soi wzrosła o 858% (do 54.420 ton) natomiast produkcja ryżu o 84% (osiągając poziom blisko 1,3 miliona ton rocznie)[127]. W okresie administracji PSUV zaobserwowano znaczące zwiększenie produkcji mleka, według niektórych źródeł w ciągu dziesięciu lat wzrosło ono nawet o 50%[128]. W latach 1998–2006 liczba zgonów z niedożywienia spadła o 50%[129][130]. W październiku 2009, Dyrektor Narodowego Instytutu Żywienia (INN) Marilyn Di Luca poinformował, że średnie dzienne spożycie kalorii osiągnęło 2790 kalorii, a niedożywienie spadło z 21% (1998) do 6%[131].
W 1999 r. wydobycie ropy wynosiło 3 120 000 baryłek dziennie natomiast w 2007 – 2 949 000 baryłek[132]. Od 1998 do 2008 r. cena ropy wzrosła o 660%, co doprowadziło do znacznego zwiększenia zysku z tej branży[133]. Według Cannona, przychody państwa z ropy naftowej zwiększyły się z 51% w 2000 r. do 56% w 2006 r., natomiast eksport ropy wzrósł z 77% (1997) do 89% w 2006 r.[134][134] Raport OPA z 2010 wśród osiągnięć rządu Wenezueli wymienił – likwidacjęanalfabetyzmu, ubóstwa, rozwójsystemu opieki zdrowotnej, postęp gospodarczy i społeczny[135][136][137]. Według ONZ w okresie prezydencji Cháveza jakość życia Wenezuelczyków poprawiła się, Komisja Gospodarcza ONZ ds. Ameryki Łacińskiej podaje że stopa ubóstwa spadła z 48,6% w 2002 r. do 29,5% w 2011 r.[138]
Stopa ubóstwa została zredukowana o ponad połowę (z 54% gospodarstw domowych w półroczu 2003 do 26% r. na koniec 2008 r.). Skrajne ubóstwo spadło o 72%[139]. Wedługwspółczynnika Giniego miara nierówności społecznych spadła z prawie 0,5 w 1998 do 0,39 w 2011 – na półkuli zachodniej Wenezuelę wyprzedziła jedynieKanada[140]. Od 1998 do 2012 r. zwiększono sumę wydatków socjalnych kraju. Wydatki na edukację jako odsetek PKB w 2006 r. wyniosły 5,1% (w porównaniu do 3,4% ostatniego roku rządu Caldera). Wydatki na ochronę zdrowia wzrosły z 1,6% PKB w 2000 r. do 7,71% w 2006 r.[141] W okresie 1998–2006 wskaźnik umieralności niemowląt spadł o 18,2%[142][143]. W 2012 r. wskaźnik ubóstwa spadł o 20%, co jest jednym z najlepszych wskaźników w gospodarce globalnej i pierwszym w Ameryce Łacińskiej[144]. Problemem okazała się inflacja. W lipcu 2013 inflacja sięgnęła 48%, w lutym 2014 wyniosła 56%[145]. Według opozycji jest to spowodowane stosowaniem polityki niskich cen na podstawowe artykuły żywnościowe, sprzedawane w uboższych dzielnicach[146], według prezydenta inflacja spowodowana jest spekulacjami rynkowymi[147].
W 2014 roku, w wyniku spadających cen ropy[148], uzależniona od jej sprzedaży Wenezuela, popadła wkryzys gospodarczy. W marcu tego samego roku inflacja – wedle oficjalnych danych – wyniosła 53,3%[149]. W 2018 roku, wedle nieoficjalnych danych, inflacja wyniosła już 40 000%[150]. Bank Centralny Wenezueli zaprzestał publikowania oficjalnych danych ekonomicznych w 2016 r., niemniej instytucje niezależne od Centralnego Banku Wenezueli prowadziły własne szacunki, wśród nich Międzynarodowy Fundusz Walutowy[151]. Hiperinflacja doprowadziła do braków żywności i leków, utrudnionego dostępu do wody w miastach, spadku PKB, wzrostu bezrobocia i przestępczości[152][153]. Według danych ONZ każdego dnia od początku 2018 Wenezuelę, z powodu biedy dziennie opuszcza 5 tysięcy mieszkańców[154]. Wielkość emigracji szacowana jest na 1,8 mln osób w samym 2018 roku[155].
Rząd w ramach programuPetrocaribe(inne języki) zapewniał tanie dostawy ropy krajom regionu biedniejszym od Wenezueli. Dostawy takie otrzymują m.in.Nikaragua,Boliwia i Kuba[156]. Z inicjatywy wenezuelskiej utworzony został Petrocaribe – blok państw regionu Karaibów prowadzących między sobą wymianę naftową (należą do niego m.in.Antigua i Barbuda,Bahamy,Belize,Dominika, Dominikana,Grenada,Gujana,Jamajka,Saint Lucia,Saint Kitts i Nevis,Saint Vincent i Grenadyny,Surinam, Wenezuela, Haiti i Nikaragua)[93]. Ponadto Wenezuela przekazała Boliwii 80 milionów dolarów na rzecz programu„Bolivia cambia, Evo cumple”[157][158]. W ramach programu „misja Miracle” Wenezuela do 2010 roku zapewniła bezpłatną opiekę zdrowotną ponad 1 139 798 osobom (od lipca 2010 średnio 5000 operacji na tydzień w 74 ośrodkach medycznych w całej Wenezueli). Z programu skorzystały też tysiące mieszkańców krajów regionu tj.Argentyny, Boliwii,Brazylii,Kostaryki,Chile,Dominikany,Ekwadoru,Gwatemali, Nikaragui,Paragwaju,Peru iUrugwaju[159]. Wenezuela zaproponowała utworzenie wirtualnej walutySUCRE (nazwa ta nadana została na cześć generałaAntonio José de Sucre, bohatera walk o niepodległość państw Ameryki Łacińskiej) służącej do wymiany handlowej między członkami ALBA. Waluta ta wzorowana ma być naeuro (z początkowych lat jego istnienia) irublu tranzytowym. SUCRE ma zastąpić dolara jako walutę rezerwową, a w konsekwencji zmniejszyć kontrolę USA nad gospodarką Ameryki Łacińskiej i zwiększyć stabilność rynków regionalnych[160][161].
Charakterystyczną dla Wenezueli potrawą jesthallaca. Jest to tradycyjne danie, przygotowywane głównie naBoże Narodzenie. Składa się ono z nadzienia z różnych rodzajów duszonego mięsa, zawiniętego w placki kukurydziane. Gotuje się je w wodzie, owinięte w liście bananowca.Hallacas podaje się zwykle z szynką i pieczywem.
↑abcdefghijklVenezuela. [w:]Central Intelligence Agency (CIA) [on-line]. The World Factbook. [dostęp 2023-04-12]. (ang.).
↑20 sierpnia 2018 w Wenezueli nastąpiła denominacja. Dotychczasowy bolivar fuerte (VEF) został zastąpiony w stosunku 1:100.000 przez bolivar soberano (VES).
↑M.F. Gawrycki,Wenezuela i rewolucja (boliwiariańska) w Ameryce Łacińskiej, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2008, s. 14,ISBN 978-83-7611-040-0.
↑abM.F. Gawrycki:Wenezuela i rewolucja (boliwiariańska) w Ameryce Łacińskiej. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2008, s. 14–15.ISBN 978-83-7611-040-0.
↑MichałM.CzajkaMichałM.,Słownik biograficzny XX wieku, Warszawa: wyd. Wiedza Powszechna, 2004, s. 224,ISBN 83-214-1321-8,OCLC69622073.
↑Alex Axelrod, Charles PhillipsWładcy, tyrani, dyktatorzy. Leksykon, wyd. Politeja, Warszawa 2000.
↑abcdM.F. Gawrycki,Wenezuela i rewolucja (boliwiariańska) w Ameryce Łacińskiej, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2008,ISBN 978-83-7611-040-0, s. 21–22.
↑Xavier de Marchis,Trujillo, Cezar tropików w:Ostatnie dni dyktatorów, wyd. Znak Horyzont, Kraków 2014, tłum. Anna Maria Nowak, s. 67.
↑Ellner, Steve (1996), „Political Party Factionalism and Democracy in Venezuela”, Latin American Perspectives 23(3), s. 101.
↑Asdrúbal J. Duarte Parejo (2005), El Carupanazo, Venezuelan Ministry of Communications and Information.
↑Alí Brett Martínez (1973),El Porteñazo: historia de una rebelión, Ediciones Adaro.
↑Cartaya, V.; Magallanes, R.; Domínguez, C (1997), „Venezuela: Exclusion and Integration–A Synthesis in the Building?”, International Institute for Labour Studies (IILS).
↑George W. Schuyler. 2002. Globalization and Health: Venezuela and Cuba Canadian Journal of Development Studies/Revue canadienne d’études du développement Vol. 23, Iss. 4.
↑GregoryG.WilpertGregoryG.,Changing Venezuela By Taking Power: The History and Policies of the Chavez Government, London: Verso, 2007, s. 77–78,ISBN 978-1-84467-552-4,OCLC177086441.
↑GregoryG.WilpertGregoryG.,Changing Venezuela By Taking Power: The History and Policies of the Chavez Government, London: Verso, 2007, s. 72–73,ISBN 978-1-84467-552-4,OCLC177086441.
↑Cannon, Barry (2010).Hugo Chávez and the Bolivarian Revolution: Populism and Democracy in a Globalised Age, Manchester University Press.ISBN 978-0-7190-7772-2, s. 98.
Christina Marcano, Alberto Barrera Tyszka: Hugo Chávez: The Definitive Biography of Venezuela’s Controversial President. New York: Random House, 2007.ISBN 978-0-679-45666-7. (ang.).
.svg)
.svg)
