Think tankGlobalization and World Cities (GaWC), badający wzajemne stosunki pomiędzy miastami świata w kontekścieglobalizacji, zaliczył Warszawę do kategoriiAlpha- w 2000 roku[13] iAlpha w 2024 roku[14].
Nazwa miasta zaczęła pojawiać się w dokumentach w XIV wieku jakoWarszewa, a od XV wieku również jakoWarszowa[15]. Najprawdopodobniej pochodzi od formy dzierżawczej imieniaWarsz (skróconej formystaropolskiego imieniaWarcisław lubWrocisław)[15]. Było ono używane m.in. przez przedstawicieli rodu Rawów (Rawiczów)herbu Rawa, którzy byli właścicielami terenów w rejonie współczesnegoSolca[16]. Prawdopodobnie Warsz z rodu Rawów otrzymał w XIII wieku nadanie książęce, z którego powstała wieś nosząca jego imię[17].
Zmiana nazwy naWarszawa w XV wieku wynikała zmazowieckiej wymowydialektycznej. Do końca XV wiekusamogłoska-a- przechodziła w-e- pospółgłoskach miękkich (-sz- była w tamtym okresie spółgłoską miękką). W XV wieku formy z wtórnym-e- zaczęły być postrzegane jakogwarowe[15]. Dlatego też zastępowano-e- przez-a-. Taka zmiana nie była uzasadnionaetymologicznie, stąd takie formy nazywa sięhiperpoprawnymi (np.siadlisko,królawski). Zmiana nazwy zWarszewa naWarszawa upowszechniła się w XVI wieku[18].
Miasto leży po obu stronachWisły i jest nieznacznie wydłużone wzdłuż jej brzegów (rozciąga się na ok. 30 km w kierunku północ-południe i ok. 28 km w kierunku wschód-zachód). W obrębie miasta znajduje się 28 km biegu rzeki[21]. Szerokość koryta Wisły waha się od 1000 m na południu do 600 m na północy, zwężając się w części środkowej w pobliżumostu Śląsko-Dąbrowskiego do 350 m[22].
Lewobrzeżna część Warszawy jest w większości położona naRówninie Warszawskiej (najwyższy punkt geodezyjny na skrzyżowaniu ul. Norwida i Nakielskiej, rejonzajezdni autobusowej „Redutowa” – 115,7 m n.p.m.; porównywalne wysokości w rejonieFiltrów – 114,7 m n.p.m. przy ul. Krzyckiego).
Stolica stanowi główne miasto monocentrycznejaglomeracji warszawskiej. Liczba jej mieszkańców, zależnie od sposobu zdefiniowania jej granic, wynosi od 2,6 do 3,5 mln. Jest to największe poaglomeracji śląskiej skupisko ludności wPolsce[25]. Na obszarze aglomeracji warszawskiej znajduje się około 20 miast.
Na obszarze miasta znajduje się kilka wzgórz usypanych przez człowieka, m.in.Kopiec Powstania Warszawskiego (wysokość 121 m n.p.m.),Górka Szczęśliwicka (wysokość 152,0 m n.p.m. – najwyższy punkt wysokościowy w Warszawie),Kopa Cwila (wysokość 118 m n.p.m.), a także składowiska odpadów, m.in. Góra Śmieciowa naRadiowie (wysokość 144 m n.p.m.)[29] i hałda popiołów zElektrociepłowni Siekierki na Siekierkach.
Najniżej w Warszawie położonym punktem jest brzeg Wisły przy granicy zJabłonną (75,6 m n.p.m.)[23].
Cechami charakterystycznymi klimatu Warszawy są dość równomierneopady o średniej wieloletniej około 519 mm/rok z maksimum w lipcu (73,2 mm) i minimum w lutym (22 mm). Średnia rocznatemperatura powietrza wynosi 8,2 °C z maksimum w lipcu (18,3 °C) i minimum w styczniu (–2,2 °C)[32][martwy link].
W Warszawie wyraźnie zaznacza się wpływ dużej aglomeracji miejskiej naklimat (miejska wyspa ciepła)[33]. Objawia się to poprzez wyższe średnie temperatury w centrum miasta, częstsze opady (nagrzanie powietrza powoduje powstawanie silnych prądów wstępujących i chmur konwekcyjnych, którym towarzyszą ulewne opady i burze). Badania przeprowadzone w latach 2001–2002 pokazały, że w ciepłej porze roku średnia intensywność miejskiej wyspy ciepła w centrum Warszawy dochodziła do 2,5–3,0 °C, a w miesiącach zimowych 1,0–1,5 °C[34]. Ze względu na większą szorstkość podłoża w centrum miasta zmniejsza się prędkość wiatru.
Z uwagi na wysoką zawartośćaerozoli i zanieczyszczeń w powietrzu zwiększa się zachmurzenie oraz pogarsza się przejrzystość powietrza, co prowadzi do zmniejszania bezpośredniego promieniowania słonecznego i zwiększeniapromieniowania rozproszonego. Usłonecznienie rzeczywiste (liczba godzin, podczas których dopływa do podłoża atmosfery bezpośrednie promieniowanie słoneczne) waha się średnio od ok. jednej godziny (w grudniu i styczniu) do ponad siedmiu godzin dziennie (od maja do sierpnia)[35]. Centralne części Warszawy cechują się przy tym zmniejszonym usłonecznieniem (roczna liczba godzin ze słońcem jest o ok. 100 niższa niż w dzielnicach peryferyjnych)[35].
Historia miasta sięga IX wieku. Zasadniczy układurbanistyczny współczesnej Warszawy ukształtował się podczas odbudowy ze znacznych zniszczeń poII wojnie światowej.
Pierwszymi osadami powstałymi w obecnych granicach administracyjnych Warszawy były:Bródno (IX/X wiek)[39],Kamion (II połowa XI wieku)[40],Solec (XI wiek)[40] iJazdów (XIII wiek)[40]. Po zdobyciu i zniszczeniu w 1262 Jazdowa przezlitewskie wojskaMendoga, książę płockiBolesław II mazowiecki założył ok. 4 km na północ od Jazdowa nowy gród książęcy i nowe miasto (podgrodzie), które wspólnie nosiły nazwęWarszowa[16][41]. Około 1300 nastąpiłalokacja miasta Stara Warszawa naprawie chełmińskim[42]. Przywilej lokacyjny nie zachował się, stąd nie można ustalić dokładnej daty jego założenia[43].
W 1406 książęJanusz I przeniósł zCzerska do Warszawykapitułę kolegiacką, w wyniku czego miasto stało się ośrodkiem władzy świeckiej i duchownej[47]. W 1408, w związku z szybkim rozwojem Starej Warszawy, na północ od miasta lokowanoNową Warszawę[42]. Z 1427 pochodzą pierwsze udokumentowane wiadomości o Żydach mieszkających w Starej Warszawie[48].
W 1569 podczassejmu walnego wLublinie podjęto decyzję o stałym odbywaniu w Warszawiesejmów walnych Rzeczypospolitej[9]. Była ona bardzo dogodnie położona w stosunku do stolicobydwu zjednoczonych państw,Krakowa iWilna, u zbiegu szlaków handlowych, nad główną spławną rzeką Korony, którą łatwo można było dostać się do mającego bardzo duże znaczenie gospodarczeGdańska[52]. Istotną rolę odegrał także fakt, że miasto znajdowało się na Mazowszu, które stosunkowo niedawno zostało włączone do Korony i było postrzegane jako neutralne w relacjach polsko-litewskich[52]. Jego kandydatura jako miejsca sejmów walnych była więc łatwiejsza do zaakceptowania przez Litwinów[52]. Ogółem w Warszawie odbyło się 145 sejmów walnych (wPiotrkowie 38, wKrakowie 29, a wGrodnie 11)[53].
W Warszawie do końca życia rezydowała Anna Jagiellonka, dość często przebywali tam również królowieZygmunt II August i Stefan Batory[56]. Po pożarzeZamku na Wawelu, chcący znajdować się jak najbliżej SzwecjiZygmunt III Waza wybrał w 1596 Warszawę jako miejsce rezydencji królewskiej[9]. Przeniesiono tam również z Krakowa urzędy centralne, czyli urzędy marszałkowski, kanclerski i podskarbiński, które zostały umieszczone w rozbudowanym po 1598 na rozkaz królaZamku Królewskim[57]. Sam Zygmunt III Waza na stałe zamieszkał w Zamku po powrocie z kampanii smoleńskiej w 1611[58] W ten sposób Warszawa, nazywana oficjalnie „miastem rezydencjonalnym Jego Królewskiej Mości”, stała się centralnym punktem wielkiego, wielonarodowościowego państwa,de facto jego stolicą[59] (stolicąde iure pozostał Kraków)[60]. Wzrost politycznego znaczenia miasta, w którym stale znajdował się dwór królewski i odbywały sejmy, spowodował wzrost liczby i zamożności jego mieszkańców, rozwój terytorialny i powstanie wielu nowych budynków[61].
W latach 1621–1624 Stara i Nowa Warszawa oraz najgęściej zabudowane przedmieścia zostały otoczonewałem Zygmuntowskim[62]. W 1648 prawa miejskie otrzymałaPraga[63].
Okres szybkiego rozwoju Warszawy przerwaławojna polsko-szwedzka (1655–1658) podczas której była ona trzykrotnie okupowana przez obce wojska[64]. Zniszczone miasto odbudowano, powstały tam liczne rezydencje magnackie oraz obiekty sakralne[65]. Pomimo kryzysu, chaosu i zniszczeń spowodowanych przezwojnę północną orazklęsk elementarnych i kryzysu politycznego (konfederacja warszawska,wojna o sukcesję) Warszawa w okresie panowania Sasów przeżywała rozwój terytorialny i architektoniczny, m.in. powstało wtedy wielkie założenie urbanistyczne,Oś Saska[66]. W 1727 królAugust II Mocny udostępnił mieszkańcom częśćOgrodu Saskiego, który stał się pierwszym parkiem publicznym w Warszawie[67].
Patriotyczne środowiska warszawskie przygotowały powstania narodowowyzwoleńcze: 29 listopada 1830 wybuchłopowstanie listopadowe, a w latach 1863–1864 trwałopowstanie styczniowe. W czasie powstania listopadowego 1830 Warszawa była siedzibą władz powstańczych (Rząd Tymczasowy). W 1831 wokół Warszawy miały miejsce nierozstrzygnięte i zwycięskie przez powstańców bitwy (m.in.pod Olszynką Grochowską,Wawrem,Białołęką), jednakże (m.in. poataku na Wolę) powstanie zostało stłumione przez Rosjan wspartych posiłkami z Prus. W nocy z 15 na 16 sierpnia 1831, w wynikuwystąpień sierpniowych, śmierć poniosło kilkadziesiąt osób.
Od 1856 zaczęto na szerszą skalę stosować oświetlenie gazowe, w miejsce wcześniej stosowanych lamp olejowych. Dostawy gazu zapewniała wybudowana w tym samym rokuGazownia Warszawska[80]. W latach 1859–1864 wybudowanomost Kierbedzia, pierwszy stalowy most na Wiśle[81]. W 1862 roku utworzonoMuzeum Narodowe[82]. W 1881 w kamienicy przyul. Próżnej 10 amerykańskie towarzystwo International Bell Telephone uruchomiło pierwszą centralę telefoniczną[83]. W 1883[84] z inicjatywy prezydenta miastaSokratesa Starynkiewicza rozpoczęto budowę zaprojektowanego przezWilliama Lindleya jednego z najnowocześniejszych w Europie systemów wodociągów i kanalizacji[85]. W 1897 roku Warszawa liczyła 626 tys. mieszkańców i była największym poPetersburgu iMoskwie miastem w Cesarstwie Rosyjskim.
PodczasI wojny światowej wycofujące się na wschód wojska rosyjskie wysadziły 5 sierpnia 1915 wszystkie cztery warszawskie mosty (Kierbedzia,Poniatowskiego oraz obydwamosty przy Cytadeli)[86]. Do listopada 1918 roku Warszawa znajdowała się pod okupacją niemiecką[87]. Charakteryzowało ją ożywienie życia politycznego i pewna swoboda w życiu kulturalnym[88]. Jednocześnie bezwzględna eksploatacja gospodarcza miasta spowodowała upadek przemysłu, handlu i sektora finansowego orazpauperyzację jego mieszkańców[88].
11 listopada 1918Rada Regencyjna przekazałaJózefowi Piłsudskiemu władzę wojskową w Warszawie (14 listopada 1918 również pełnię władz cywilnych w stolicy) i naczelne dowództwo sił zbrojnych. W konsekwencji Warszawa stała się stolicąII Rzeczypospolitej.
W okresie 13–26 sierpnia 1920, w czasie trwającej wówczaswojny polsko-bolszewickiej (mającej na celu m.in. podporządkowanie Polski ZSRR i ekspansję komunizmu na Zachód), na przedpolach Warszawy i okolicznych terenach rozegrała sięBitwa Warszawska. Punktem zwrotnym walk byłabitwa pod Radzyminem, po której kontrofensywa Piłsudskiego zadecydowała o zwycięstwie.
W okresie międzywojennym miał miejsce rozwój przestrzenny Warszawy, spowodowany m.in. koniecznością wzniesienia nowych gmachów publicznych na potrzeby administracji młodego państwa. Szczególne zasługi dla rozwoju stolicy położył komisaryczny prezydentStefan Starzyński. Powstały nowe osiedla na Żoliborzu, Saskiej Kępie, Mokotowie, nowa siedziba Muzeum Narodowego, dokonano renowacjipałacu Blanka,Arsenału,pałacu Brühla, odkryto średniowieczne mury Warszawy, nastąpił rozwój infrastruktury (rozbudowa komunikacji miejskiej, przygotowanie projektu budowy mostu Piłsudskiego isieci metra, modernizacja tras wylotowych Warszawy, modernizacja szpitali). Ponadto założono nowe parki (m.in.park Sowińskiego ipark Dreszera).
Miasto od XIX wieku było dużym skupiskiem ludności żydowskiej, która zamieszkiwała główniedzielnicę północną. W 1938 w Warszawie mieszkało 368 394 Żydów, co stanowiło 29,1% mieszkańców stolicy[93].
W 1939 Warszawa była największym skupiskiemŻydów wEuropie, a na świecie – największym poNowym Jorku[99]. Według spisu ludności żydowskiej przeprowadzonego 28 października 1939 w Warszawie mieszkało wtedy 359 827 Żydów[100]. W pierwszych latach okupacji stali się oni głównym celem niemieckiego terroru. W październiku 1940 utworzonogetto, które zostało zamknięte i odizolowane od reszty miasta w listopadzie tego roku[101]. Od lipca do września 1942 ok. 75% mieszkańców gettawywieziono i wymordowano wkomorach gazowych wobozie zagłady w Treblince[102]. W 1943, popowstaniu, getto zostało zlikwidowane[103]. W trakcie powstania mieszkańców dzielnicy zamkniętej wymordowano lub wywieziono do obozu zagłady w Treblince i obozów wdystrykcie lubelskim, a cały teren dzielnicy zamkniętej zrównano z ziemią, do czego byli wykorzystywani więźniowie z utworzonego w lipcu 1943obozu koncentracyjnego KL Warschau[104].
Mimo niemieckiego terroru od początku okupacji Warszawa stanowiła centrumruchu oporu i walki z okupantem[105]. Intensywność i różnorodność form, m.in. formowanie wojska, masowe akcje zbrojne,mały i dużysabotaż, tajna działalność oświatowo-kulturalna, ratowanie dzieł sztuki, działalność rozmaitych ośrodków kierowniczych i działających w konspiracji stronnictw i grup politycznych uczyniły Warszawę siedzibą władzPolskiego Państwa Podziemnego i Komendy GłównejArmii Krajowej.
Terror okupanta niemieckiego z jednej i niebezpieczeństwo ekspansji dyktatury stalinowskiej z drugiej strony były powodem zorganizowania przez AK w ramachakcji „Burza”powstania warszawskiego, które wybuchło 1 sierpnia 1944 roku i objęło całą lewobrzeżną Warszawę. Trwało ono 63 dni, oprócz powstańców z okupantem walczyła także znaczna część ludności cywilnej. O upadku zdecydowała oprócz braku dostatecznej pomocy z zewnątrz,wzmożona eksterminacja ludności przez nazistów (m.in. rzezie naWoli iOchocie).
Po kapitulacji powstania, Niemcynakazali opuszczenie miasta, a zabudowęsystematycznie niszczyli[106]. Po stronie polskiej zginęło 16 tys. powstańców i około 150 tys. ludności cywilnej. Szacuje się, że podczas wojny zginęło ok. 700 tys. osób[107].
W październiku 1944 na gruzach zburzonego miasta Niemcy rozpoczęli budowęFestung Warschau (Twierdzy Warszawa)[110]. W wyniku rozpoczętej 14 stycznia 1945 ofensywy, 17 stycznia 1945 wojska radzieckie iLudowe Wojsko Polskie opanowały lewobrzeżną Warszawę, kończąc niemiecką okupację miasta[111][112].
Według szacunków historyków, podczasoblężenia Warszawy we wrześniu 1939 zniszczono ok. 10% zabudowy miasta, ok. 12% w czasie likwidacji getta w 1943, ok. 25% podczas powstania warszawskiego, a kolejne ok. 30% w wynikuburzenia miasta już po kapitulacji powstania[119]. Zagładzie uległo 782 z 957 zabytków architektury, a 141 zostało uszkodzonych[120].
Po zakończeniu działań wojennych szacowano, że w mieście zalegało między 20 a 30 milionów m³gruzu[121].
Odbudowano historyczne Stare i Nowe Miasto,Trakt Królewski oraz wiele obiektów zabytkowych[122]. Poza historycznym śródmieściem budowano w duchu modernizmu i socrealizmu, czego przykładami są m.in. nowe osiedla na Kole i Mokotowie orazPałac Kultury i Nauki[122]. Do 1949 odbudowano m.in. mosty kolejowe i drogowe i zbudowanoTrasę W-Z[123]. W lipcu 1949 prezydentBolesław Bierut ogłosił plan sześcioletni odbudowy Warszawy[124]. W maju 1951 Rada Ministrów zmieniła granice administracyjne miasta[125]. Obszar Warszawy wzrósł ze 144 km² do 362 km²[126], a liczba mieszkańców z 673 tys. do 819 tys.[127]
Krzyż Armii Krajowej (1974) za niezłomną postawę ludności Warszawy w latachokupacji i za bohaterski udział w walce o wolność w powstaniu warszawskim[136],
Warszawa jest największym polskim miastem pod względemliczby ludności (1 863 845 mieszkańców wedługGUS, stan na 31 grudnia 2024 r.[141]). Liczba osóbzameldowanych w mieście jest jednak niższa niż liczba osób podawana przez GUS[142].
Szacowana całkowita liczba mieszkańców spędzająca noc w mieście wynosi w przybliżeniu 1,91–1,96 mln osób[143]. Również według szacunków Mazowieckiego Biura Planowania Regionalnego z 2014 r. liczba ludności Warszawy była wyższa o 118–221 tys. od danych w rejestrach[144]. Ponadto wiele osób codziennie dojeżdża do Warszawy z obszaru metropolitalnego,Łodzi iRadomia. Liczba ludności przebywająca w granicach miasta w ciągu dnia szacowana jest na 2,41–2,46 mln[143].
Warszawa poniosła duże straty ludnościowe w wynikuII wojny światowej z 1,289 mln mieszkańców w 1939 do 478 755 w 1946[145] Na początku lat 50. XX wieku przyrost ludności rocznie wynosił ok. 5–7% (ok. 45–60 tys. osób wobec 41 tys. nowych mieszkań w ramach planu sześcioletniego oddanych w latach 1950–1955), wprowadzono więc ograniczenia meldunkowe obowiązujące w Warszawie, w których wyniku tempo migracji spadło (w 1976 wynosiło 22 tys. ludzi)[146]. W okresie ograniczeń meldunkowych po liberalizacji przepisów[147] możliwe stało się meldowanie m.in. współmałżonków stałych mieszkańców miasta czy fachowców. Ograniczenia te wpłynęły na rozwój miejscowości podwarszawskich, gdzie osiedlali się ludzie przybywający z całejPolski i niespełniający wymagań ustawowych.
Herbem m.st. Warszawy jest wizeruneksyreny[148]. Aktualnie stosowany wzór herbu został przyjęty przez Radę m.st. Warszawy we wrześniu 1937 i wprowadzony po zatwierdzeniu przezMinisterstwo Spraw Wewnętrznych w styczniu 1938[149].
18 maja 1990Sejm uchwalił ustawę o ustroju Warszawy. 27 maja 1990 wyborach samorządowych mieszkańcy Warszawy wybrali swoich przedstawicieli do siedmiu gmin–dzielnic. Na prezydenta Rada m.st. Warszawy wybrałaurbanistęStanisława Wyganowskiego, który pełnił już tę funkcję od 27 stycznia 1990 na mocy decyzji premieraTadeusza Mazowieckiego.
25 marca 1994 Sejm uchwalił kolejną ustawę o ustroju miasta stołecznego, wprowadzającą w stolicy podział na 11 niezależnych gmin, a największa z nich –gmina Warszawa-Centrum – dzieliła się dodatkowo na 7dzielnic. Władzę stanowiącą prawo i pełniącą funkcję kontrolną stanowiło 19 rad: Rada Warszawy, 11 rad gmin i 7 rad dzielnic, do których wraz z wejściem w życie w 1999reformy podziału administracyjnego kraju i utworzeniempowiatu warszawskiego doszła kolejna – rada powiatu.
Po kolejnej nowelizacji ustawy warszawskiej z 2002 Warszawa stała się jednolitą gminą na prawach powiatu, składającą się z 18 jednostek pomocniczych – dzielnic. Prezydent Warszawy jest odtąd wybierany nie przez Radę m.st. Warszawy, ale wwyborach bezpośrednich, przez mieszkańców. Pierwszym prezydentem wybranym w ten sposób i pełniącym tę funkcję w nowym ustroju miasta byłLech Kaczyński. Burmistrzowie dzielnic są wybierani przez rady dzielnic.
Zakres działania władz miasta, władz dzielnic i zasady gospodarki finansowej określaStatut m.st. Warszawy, przyjęty przez Radę Warszawy w dniu 10 stycznia 2008[153].
Prezydent m.st. Warszawy jest wybierany bezpośrednio przez mieszkańców stolicy na podstawie Kodeksu wyborczego[155]. Do prerogatyw prezydenta należy m.in. zarządzanie własnością miejską oraz nadzorowanie pracy wszystkich podległych mu samorządów dzielnicowych. Prezydent stolicy jest także zwierzchnikiem służbowym pracowników miejskich jednostek organizacyjnych oraz służb, inspekcji i straży m.st. Warszawy. – zakres obowiązków Prezydenta m.st. Warszawy określaUstawa z dnia 15 marca 2002 r. o ustroju miasta stołecznego Warszawy[156].
Ustawa warszawska zniosła poprzednio istniejące gminy i ustanowiła w Warszawie jeden organizm miejski na prawachpowiatu, z Radą miasta stołecznego Warszawy jako organem stanowiącym prawo i sprawującym kontrolę[153].
W Radzie m.st. Warszawy zasiada 60 radnych, którzy są wybierani w wyborach bezpośrednich i proporcjonalnych co 5 lat. W Radzie utworzono kilkanaście komisji, których zadaniem jest nadzór nad poszczególnymi dziedzinami życia. Przewodniczącą Rady jestEwa Malinowska-Grupińska[165].
Wszystkie decyzje Rady podejmowane są zwykłą większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowego składu Rady.
Każda z 18 dzielnic Warszawy posiada własną radę dzielnicy. Pełnią one funkcje stanowiące i kontrolne oraz zarządzają szkołami i własnością miejską na podległym im obszarze[153]. Na czele rady dzielnicy stoi przewodniczący, ponadto wybiera onaburmistrza. Łącznie w radach warszawskich dzielnic i w Radzie m.st. Warszawy zasiada 480 radnych[166].
Z dniem 1 grudnia 2009 Rada m.st. Warszawy powołała Młodzieżową Radę m.st. Warszawy[173].
Młodzieżową Radę m.st. Warszawy tworzą uczniowie – przedstawiciele młodzieżowych rad z 18 dzielnic miasta wybierani co 2 lata. Każdej z dzielnic przysługują 2 mandaty w Radzie. Swoich 2 przedstawicieli delegują do niej także przedstawiciele szkół i placówek oświatowych, w stosunku, do których zadania organu prowadzącego wykonuje Biuro Edukacji Urzędu m.st. Warszawy[174].
Celem działania Rady jest m.in. podejmowanie działań na rzecz zaspokajania potrzeb i oczekiwań młodych mieszkańców miasta, integrowanie środowisk młodzieżowych oraz upowszechnianie ideispołeczeństwa obywatelskiego wśród młodzieży. Rada m.in. przedstawia swoje opinie w sprawach dotyczących młodzieży wobec organów administracji samorządowej. Ma także prawo do wyrażania opinii o projektach uchwał Rady m.st. Warszawy oraz kierowania wniosków do komisji Rady w sprawach dotyczących najmłodszych mieszkańców stolicy[175].
Od kwietnia 1990 dotychczasowych 7 dzielnic warszawskich uzyskało status gmin miejskich i nowe nazwy, przy czym gminy te nie były osobnymi miastami, a łącznie tworzyły jedno miasto. W 1994 dokonano zmiany gmin-dzielnic – 7 dotychczasowych zastępując 11.
W wyniku zmian wprowadzonych przezustawę warszawską z 2002, Warszawa stanowi obecnie jedną gminę mającą statusmiasta na prawach powiatu. Istniejące wcześniej dzielnicegminy Warszawa-Centrum, gminy warszawskie oraz przyłączona do stolicy gminaWesoła zostały przekształcone w 18jednostek pomocniczych – dzielnic m.st. Warszawy[12]. Dzielnice, chociaż są wyodrębnione instytucjonalnie i funkcjonalnie, posiadają ograniczone kompetencje samorządowe i nie posiadają osobowości prawnej. Nazwę każdej dzielnicy, jej granice, zadania i kompetencje oraz zasady i tryb funkcjonowania jej organów określa statut nadany przezRadę m.st. Warszawy[178].
Najgęściej zaludnioną dzielnicą jest Praga-Południe, a najrzadziej Wawer. Średnia dla całego miasta wynosi 3599 osób/km² (stan na 1 stycznia 2024)[177].
W 2005 przyjętoStrategię rozwoju miasta stołecznego Warszawy do 2020 r.[179] Kolejną strategię, pod nazwą#Warszawa2030, przyjęto w 2018[180][181]. W 2024 podjęto uchwałę o rozpoczęciu prac nad strategią rozwoju m.st. Warszawy 2040+[182].
W celu poznania opinii warszawian na różne tematy związane głównie z jakością życia w mieście, od 2003 na zlecenie Urzędu m.st Warszawy na losowej reprezentatywnej próbie mieszkańców stolicy przeprowadzane jest badanie nazywaneBarometrem Warszawskim[183].
Władze komunistyczne przyczyniły się jednak do dalszych zniszczeń – burzono całe kwartały zabudowy (rejonPałacu Kultury i Nauki), wyburzano dobrze zachowane budynki z XIX i początków XX wieku, a elewacje pozbawiano zdobień, uznawanych za burżuazyjny przeżytek. Niejednokrotnie zniekształcano przedwojenny układ urbanistyczny. W późniejszym okresie kolejnym władzom brakowało wizji rozwoju przestrzennego miasta i konsekwencji w planowaniu przestrzennym.
26 października 1945 roku wydany zostałDekret o własności i użytkowaniu gruntów na obszarze m.st. Warszawy[187], potocznie nazywany DekretemBieruta. Na mocy dekretu na własność gminy m.st. Warszawy przechodziły wszelkie grunty w przedwojennych granicach miasta (ok. 14 146 ha)[188][189]. Dekret w założeniach miał ułatwić odbudowę stolicy. Dotychczasowi właściciele mogli składać wnioski o przyznanie wieczystej dzierżawy, jednak nie wszyscy zdołali złożyć takie wnioski, a niektórych wniosków nie rozpatrywano[188] i ich własność odbierano, łamiąc dekret[190]. W praktyce odebrano od ok. 25 tys.[190] prywatnych właścicieli (według różnych źródeł) od 20[191] do 40[potrzebny przypis] tys. nieruchomości.
Po upadku PRL dekret Bieruta pozostał w mocy, nie przeprowadzono systemowej reprywatyzacji, poszczególne nieruchomości były i są zwracane po długotrwałych procesach sądowych. Wskutek braku ustawy reprywatyzacyjnej w Warszawie skupowano roszczenia od przedwojennych właścicieli. Obecnie ok. 2/3 gruntów w przedwojennych granicach miasta objęte są ujawnionymi lub potencjalnymi roszczeniami. Nieuregulowanie własności gruntów bardzo utrudnia procesy inwestycyjne i rozwój miasta[188].
Do rozwiązania kwestii własnościowej niezbędne jest zaangażowanie władz państwowych i środków z budżetu państwa (dekret Bieruta był aktem prawa stanowionym przez ówczesną władzę ustawodawczą – prezydentaKrajowej Rady Narodowej). Wartość przewidywanych odszkodowań (przy wysokości 20% wartości utraconych nieruchomości) szacuje się obecnie na ok. 15 mld zł[191], co znacznie przekracza roczny budżet miasta. Tylko w ciągu 5 miesięcy 2012 roku wojewoda mazowiecki wypłacił 52 mln zł odszkodowań, a Urząd m.st. Warszawy – 70 mln[190]. W latach 1990–2015 złożono ponad 7 tys. wniosków reprywatyzacyjnych, dokonano ponad 4 tys. zwrotów, a miasto wypłaciło na odszkodowania ponad 1,13 mld zł[192].
Prace nad ustawąreprywatyzacyjną zapowiadano od początku transformacji ustrojowej w Polsce (w 2001 projekt ustawy uchwalony przez Sejm RP został zawetowany przezPrezydenta RPAleksandra Kwaśniewskiego) i kilkakrotnie wstrzymywano[193]. Dopiero w 2016 uchwalono małą ustawę prywatyzacyjną[194].
W czerwcu 2021 prezydent RP podpisał nowelizacjęKodeksu Postępowania Administracyjnego zamykającą drogę prawną podważania decyzji administracyjnych związanych m.in. zDekretem Bieruta, tym samym ograniczając liczbę roszczeń reprywatyzacyjnych[195][196].
Na dzień 8 kwietnia 2025 roku w Warszawie obowiązywały 384miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego, które obejmowały obszar ponad 24 532hektarów, co stanowiło 47,44% powierzchni stolicy. Udział obowiązujących planów miejscowych w pokryciu dzielnic największy był naŻoliborzu (95,21%), a najmniejszy naBielanach (22,00%). W trakcie opracowywania było 172 postępowań planistycznych, których łączna powierzchnia wynosiła 11 758 hektarów (22,74% powierzchni miasta)[197].
Najwyższym budynkiem w Warszawie jest budowany w latach 2016-2022 wieżowiecVarso Tower, który ma łącznie (wraz z iglicą) 310 metrów i jest najwyższym budynkiem w Unii Europejskiej oraz piątym co do wysokości w Europie.
Historyczne centrum Warszawy zostało w 1980 wpisane nalistę światowego dziedzictwa UNESCO. Dorejestru zabytków wpisano natomiast m.in. układyurbanistyczne i zespoły budowlane, dzieła architektury i budownictwa, dzieła budownictwa obronnego, obiekty techniki, cmentarze, parki, ogrody oraz zabytki archeologiczne. W rejestrze zabytków nieruchomych w 2006 wpisanych było ok. 1300 obiektów z obszaru Warszawy[200].
Na terenie Starego Miasta powstawała zwarta zabudowa dla miejskiego patrycjatu, z XV–XVIII wieku charakteryzująca się spójnością form architektonicznych. Tworzą ją kamienice, głównie trzy- i czterokondygnacyjne z trzema traktami wewnątrz i dwu-, trój- i czteroosiowymi elewacjami z prostokątnymi oknami i ozdobnymi portalami (wiele z nich ocalało zawieruchę wojenną). Ponadto kamienice charakteryzują się wysokimi dachami zlukarnami na poddaszu, ponadto część z nich dodatkowe nadbudówki (latarnie) służące do oświetlenia schodów mieszczących się w środkowym trakcie. Część elewacji kamienic zachowała dekorację elewacji. Najwięcej tego typu dzieł znajduje się przyRynku Starego Miasta (m.in. kamieniceWinklerowska,Fukierów,pod Świętą Anną,Falkiewicza,Baryczków,Długoszowa) oraz przy innych ulicach np. kamienicePod Okrętem, zespół kamienic przyulicy Kanonia.
W obrębieŚródmieścia zachowały się do dziś zespoły zabytkowe tworzące poszczególne ulice (m.in. Trakt Królewski, Długa, Miodowa) i place (m.in. Teatralny, Bankowy, Krasińskich). Zespoły te składają się z obiektów sakralnych, rezydencjonalnych i mieszkalnych, pochodzących głównie z okresu baroku i klasycyzmu.
Trakt Królewski rozpoczyna się od placu Zamkowego, biegnie ulicamiKrakowskie Przedmieście,Nowy Świat,Alejami Ujazdowskimi i prowadzi do rezydencji królewskich wŁazienkach iWilanowie. Przy Krakowskim Przedmieściu przeważa zabudowa barokowa z XVII–XVIII wieku (kościoły i rezydencje magnackie), a ponadto zachował się cenny zespół budowli klasycystycznych (głównie pałace) i eklektycznych (hotele i kamienice czynszowe) z XIX stulecia. Jednolity, klasycystyczny charakter nadano zabudowie ulicy Nowy Świat (doAlei Jerozolimskich).
Obszar pomiędzy Traktem Królewskim a Wisłą od XVII wieku był zabudowywany przez rody szlacheckie, zaś w XIX wieku tereny te zamieszkiwali drobni rzemieślnicy i biedota. Z zachowanej do dziś zabudowy rezydencjonalnej wyróżnia siępałac Ostrogskich (proj. Tylman z Gameren). Ponadto renesansowypałac Zamoyskiego (1870, proj.Leandro Marconi). W północnej części Powiśla, osiedle mieszkaniowe Mariensztat z lat 40. i 50. XX wieku. Na Solcu m.in. późnobarokowypałac Symonowiczów w Warszawie i klasycystycznypałacyk Branickich-Lubomirskich (po 1779, proj. Szymon Bogumił Zug). Przy Rynku Soleckim stoi barokowydawny kościół Trynitarzy z 1726 roku. Jego metryka sięga XIV wieku. Wewnątrz m.in. obrazMichaela Willmanna „Męczeństwo św. Bartłomieja”.
Na obszarzeOchoty zachowały się głównie zabytki architektury mieszkaniowej i przemysłowej z XIX i XX wieku. Do najcenniejszych zaliczane sąFiltry Lindleya wzniesione w latach 1883–1886 według projektuWilliama Heerleina Lindleya. Zachował się komplet zabudowań, m.in. siedziba dyrekcji, wieża ciśnień, hale filtrów powolnych, zakład filtrów pospiesznych, zbiorniki wodne i komory podziemne. Przy Alejach Jerozolimskich i pl. Narutowicza kilka eklektycznych kamienic czynszowych. W centrum Ochoty, przy pl. Narutowicza eklektyczny Kościół Niepokalanego Poczęcia NMP (proj.Oskar Sosnowski) wybudowany w latach 1911–1918 oraz przy ul. Barskiej Gmach Izb Rzemieślniczych im. św. Antoniego (Antonin) wybudowany w latach 1910–1913. Z okresu międzywojennego zachował się duży zespół osiedli mieszkaniowych (m.in.Kolonia Staszica,Kolonia Lubeckiego), willi oraz budynków użyteczności publicznej (m.in.Gmach Ministerstwa Komunikacji,XXI LO).
W obrębie centrum Pragi zachowała się wielkomiejska zabudowa mieszkaniowa z XIX/XX wieku. Ponadto klasycystycznygmach dawnej Komory Wodnej (proj. Antonio Corazzi). W południowej części Pragi zachowały się zabytki klasycystyczne:rogatki Grochowskie (proj. Jakub Kubicki) orazDworek Grochowski (proj.Fryderyk Albert Lessel). Z okresu międzywojennej awangardy najcenniejszym zespołem architektonicznych jest zabudowaSaskiej Kępy, a ponadto wille w Wawrze, Aninie i Międzylesiu. Z zabudowy militarnej ocalałFort Śliwickiego na Pradze-Północ.
Od XIV w. funkcjonowało w Warszawierzemiosło, z którego w 2. połowie XVIII w. rozwinął się przemysłmanufakturowy – przed rozbiorami istniało kilkadziesiąt manufaktur. Po upadkuinsurekcji kościuszkowskiej irozbiorach ponowny rozwój przemysłu nastąpił w okresieKrólestwa Polskiego, gdy do Warszawy przybyło wielu przedsiębiorców z Europy Zachodniej, zaczęły też powstawać fabryki wyposażone wmaszyny parowe, z częściowo zmechanizowanym procesem produkcyjnym. W strukturze przemysłu dominował przemysł włókienniczy, ponadto maszynowo-metalowy i spożywczy. Rozwój przemysłu ponownie zahamowały zniszczenia i represje celne popowstaniu listopadowym. W latach 60. XIX w. rozwinął siętransport kolejowy, co umożliwiło zbyt towarów w całymCesarstwie Rosyjskim. Budowakolei obwodowej imostu kolejowego pod Cytadelą przyspieszyła proces uprzemysłowieniaPragi umożliwiając dostarczanie do fabryk na prawym brzegu Wisły węgla oraz innych surowców zZagłębia Dąbrowskiego[202].
W okresie międzywojennym wybudowano wiele nowoczesnych zakładów. Do największych należały: Lilpop, Rau i Loewenstein, Państwowe Zakłady Tele- i Radiotechniczne, Fabryka Samochodów Osobowych i Półciężarowych Państwowych Zakładów Inżynierii,Państwowa Fabryka Karabinów oraz zakłady związane z lotnictwem. W 1938 w przemyśle Warszawy zatrudnionych było 108 tys. pracowników.
W obu wojnach światowych przemysł Warszawy poniósł olbrzymie straty – wI wojnie z powodu ewakuacji urządzeń produkcyjnych, wII wojnie wskutek bombardowań i wywozu urządzeń i materiałów przez okupanta.
Po II wojnie światowej władze przeprowadziły nacjonalizację przemysłu, w rękach prywatnych pozostały tylko zakłady rzemieślnicze. Produkcję skoncentrowano w wielkich fabrykach, z których największymi byłyHuta Warszawa w obecnej dzielnicy Bielany,ZPC Ursus orazFabryka Samochodów Osobowych (FSO) na Pradze-Północ. Dużymi skupiskami przemysłu były też Wola iSłużewiec. Do lat 80. XX w. dominował przemysł maszynowo-metalurgiczny[203]. Po 1989 rozpoczął się proces prywatyzacji przemysłu, niektóre zakłady upadły z powodu niskiej konkurencyjności ich wyrobów, inne rozwijały się dzięki inwestycjom firm zagranicznych.
Według danychZwiązku Liderów Sektora Usług Biznesowych (ABSL) biorąc pod uwagę kryterium zatrudnienia Warszawa jest drugim (poKrakowie) największym skupiskiem przedsiębiorstw z sektorównowoczesnych usług biznesowych w Polsce[207]. W I kwartale 2019 w Warszawie prowadziło działalność 238 przedsiębiorstw z tego sektora, które zatrudniały ogółem ok. 56,3 tys. pracowników[208]. W ostatnich latach rozszerzyły one zakres i poziom zaawansowania swojej działalności[209].
Warszawa jest największym rynkiem powierzchni biurowej w Polsce (ponad 6,29 mln m² na koniec 2024 roku). Wskaźnik pustostanów w stolicy wynosił wtedy 10,6%[213].
Pierwszy dom handlowy w Warszawie powstał w 1785 wkamienicy Roeslera i Hurtiga naKrakowskim Przedmieściu[216]. Na początku XX wieku w stolicy powstały trzy kompleksy hal targowych - na placu Mirowskim tzw.Hale Mirowskie (1902), na placu Witkowskiego (1908) oraz naKoszykach (1909)[217]. Ta ostatnia hala targowa posiadała łącznie 226 straganów. Do sprzedaży mięsa przeznaczono 70 stanowisk, sprzedaż ryb prowadzono na 12 stoiskach wyposażonych w baseny. W pozostałych 144 stanowiskach prowadzono handel warzywami i nabiałem[218]. W 1914 przyul. Brackiej 25 w Śródmieściu rozpoczął działalnośćDom Towarowy Bracia Jabłkowscy, który został podzielony na 44 sklepy utworzone z 300 działów[219]. W 1916 otwarto halę targową przyul. Świętojerskiej 6, która dysponowała 600 straganami, 68jatkami mięsnymi, około 60 wewnętrznymi sklepami oraz 14 sklepami dostępnymi od ul. Świętojerskiej i ul. Koźlej. Hala posiadała również 56 basenów rybnych i 8 basenów tylko do sprzedaży śledzi[220].
Na koniec 2023 w Warszawie funkcjonowało 4429 sklepów, 329 supermarketów, 33 hipermarkety, 9 domów handlowych, 8 domów towarowych, 45 targowisk stałych, 300 aptek i 177 stacji paliw[222].
W Warszawie od 2015 działaGoogle for Startups Campus Warsaw (do 2018 pod nazwąCampus Warsaw), wspierający programy i inicjatywy spółki Google na rzeczstartupów technologicznych w Polsce oraz w państwach Europy Środkowej i Wschodniej[224]. Jest to jedna z siedmiu takich przestrzeni na świecie[225].
Przedsiębiorczość innowacyjną od lat wspiera Urząd m.st. Warszawy, m.in. finansując programy akceleracyjne dla startupów i udostępniając powierzchnię biurową i konferencyjną w miejskichinkubatorach przedsiębiorczości[226]. Jest on także wydawcą przewodnika po ekosystemie startupowymWarszawa – miasto startupów (2. wydanie w 2019)[227].
Stołeczne Biuro Turystyki co roku publikuje raporty na temat ruchu turystycznego w Warszawie[228].
Władze miasta stosująmarketing terytorialny. Budowaniu wizerunku marki miasta służą: własny system identyfikacji wizualnej, znak promocyjny i hasłoZakochaj się w Warszawie[229]. Według badania opinii PolakówTNS Polska z 2013 Warszawa ma najsilniejszą markę wśród wszystkich polskich miast (118 pkt na 300 możliwych). Na drugim miejscu sklasyfikowano Kraków (107 pkt), natomiast 3. miejsce zajął Gdańsk (89 pkt)[230]. W 2022 roku wprowadzono nowy znak promocyjny w postaci uproszczonego herbu miasta, z Syreną, która jest poważniejsza i ma profilMarii Skłodowskiej-Curie[231].
Wiele inwestycji i projektów uzyskało wsparcie finansowe ześrodków Unii Europejskiej[234]. W latach 2004–2022 roku miasto otrzymało z budżetu UE ponad 18 mld zł[234][235].
Po zniszczeniachII wojny światowej,powstania warszawskiego i powojennych rozbiórkach kamienic w mieście poprowadzono i poszerzono kilka ciągów transportowych. Jednak przez kolejne dziesięciolecia, aż do lat 90. XX wieku inwestycje transportowe były daleko niewystarczające. Dopiero w 2012 roku miasto zostało połączone z europejską siecią autostrad, poprzez przedłużeniearterii A2 zeStrykowa[244]. Obecnie istnieje 82 kmekspresowej obwodnicy Warszawy[245].
Jednym z głównych zadań miasta jest rozwój siecitransportu miejskiego, mogącego stać się alternatywą dla prywatnego transportu samochodowego, którego rola w centrum miasta będzie ograniczana. W 1999 powstałastrefa płatnego parkowania w śródmieściu[246]. Jednocześnie od początku XXI w. prowadzone są działania mające na celu zintegrowanie różnych środków transportu. Przy dużych węzłach przesiadkowych powstały parkingi typuParkuj i jedź (Park and Ride) oraz strefyKiss and Ride[247].
Od 1 lipca 2024 część terytorium Warszawy objęta jest tzw. strefą czystego transportu, która oznacza ograniczenia wjazdu dla części pojazdów (przyjęto kryteria odnoszące się do wieku aut lubstandardów emisji spalin) w celu zmniejszenia poziomu zanieczyszczenia powietrza[248].
Uruchomiono wspólny biletZTM-KM rozszerzając następnie jego zasięg na kolejne gminy podwarszawskie[249]. Wydłużono sieć autobusów podmiejskich, na ciągach ulic pozbawionych transportu szynowego powstają wydzielonepasy dla autobusów[250], następuje też sukcesywna wymiana taboru i modernizacja linii tramwajowych i kolejowych[251].
Warszawa zajęła piąte miejsce w Rankingu Miast Przyjaznych Kierowcom 2024, opracowanym przez serwisOponeo.pl we współpracy z aplikacjąYanosik. Ranking ocenia polskie miasta na podstawie takich kryteriów jak płynność ruchu,bezpieczeństwo, koszty utrzymania pojazdu oraz dostępność infrastruktury. Stolica wyróżnia się dobrą płynnością ruchu, osiągając średnią prędkość 39 km/h poza centrum, ale odnotowano w niej jedną z wyższych liczbkolizji, co obniża wynik w kategorii bezpieczeństwa. Warszawa oferuje atrakcyjne warunki ubezpieczeniaOC i dobrze rozwiniętą infrastrukturę dlapojazdów elektrycznych, z 182 stacjami ładowania. Jednak kierowcy muszą liczyć się z najwyższymi cenami paliw w kraju oraz wysokimi opłatami za parkowanie w strefie płatnej. Dodatkowo, w stolicy funkcjonuje 17 parkingów Park & Ride, które oferują łącznie 4777 miejsc postojowych[252][253][254].
Na dzień 30 kwietnia 2025 roku długość sieci rowerowej wynosiła 819,2 km, z tego 557 km stanowiły drogi dla rowerów, 130,6 km ulice z kontraruchem (w tym 5 km kontrapasy), 78,5 km ciągi pieszo-rowerowe, a 53,1 km pasy rowerowe[256]. W ramach Zarządu Dróg Miejskich funkcjonuje stanowisko pełnomocnika Prezydenta m.st. Warszawy ds. komunikacji rowerowej[257]. Działają również organizacje społeczne wspierające rozwój ruchu rowerowego, m.in.Warszawska Masa Krytyczna[258].
Warszawski węzeł kolejowy skupia 8 linii dalekobieżnych oraz podmiejskie koleje dojazdowe wykorzystujące, z wyjątkiemWarszawskiej Kolei Dojazdowej, tę samą infrastrukturę. Jest on w całości zelektryfikowany[237]. Zespół stacji i przystanków kolejowych tworzyWarszawski Węzeł Kolejowy. Cechuje go układ gwiaździsty, w obrębie miast równoleżnikowy z liniami:średnicową dla ruchu osobowego orazobwodową dla ruchu towarowego i tranzytowego[237].
W historii miasta istniało wiele przepraw tymczasowych m.in. sezonowemosty łyżwowe, takie jakmost Ponińskiego[268], dwa mosty wysokowodne zbudowane w 1945 przez radzieckich saperów, a w latach 1985–2000most Syreny[269]. Pierwszy stały most (most Zygmunta Augusta), którego budowę zakończono w 1573, został zniszczony przez krę w 1603. W sierpniu 1915 oraz we wrześniu 1944 wszystkie warszawskie przeprawy zostały wysadzone.
Władze miasta planują w przyszłości budowę kolejnych mostów i kładek:Krasińskiego,Na Zaporze oraz mostów dla ruchu lokalnego na przedłużeniu ulic Ratuszowej[200].
Lotnisko Chopina jest położone ok. 8 km od centrum Warszawy, w południowo-zachodniej części miasta, w dzielnicyWłochy[273]. Jest największym portem lotniczym w Polsce pod względem liczby obsługiwanych pasażerów i wykonywanych operacji lotniczych[274]. Składa się z dwóch terminali pasażerskich („A” oraz General Aviation), dworca towarowego (cargo) i wojskowego portu lotniczego[275].
Drugim lotniskiem obsługującym aglomerację warszawską jestport lotniczy Warszawa-Modlin. Znajduje się ono poza granicami administracyjnymi miasta wModlinie-Twierdzy, osiedluNowego Dworu Mazowieckiego, ok. 36 km na północny zachód od centrum stolicy. Lotnisko rozpoczęło działalność w lipcu 2012.
W 2024 roku z komunikacji miejskiej skorzystało ponad 956 mln pasażerów. 46,75% z nich wybrało autobusy, 26,39% tramwaje, a 20,63% metro. 4,05% pasażerów korzystało ze wspólnego biletu ZTM-KM-WKD. Liczba sprzedanych biletów w Warszawie osiągnęła wysokość powyżej 115 mln, co skutkowało wpływami na poziomie ponad 886 mln zł[284].
W badaniu przeprowadzonym w 2018 roku 84 proc. osób oceniło komunikację miejską w Warszawie dobrze i bardzo dobrze[285], z kolei w badaniu z 2020 roku ocen dobrych i bardzo dobrych było 93 proc., dodatkowo 45 proc. ankietowanych zadeklarowało, że korzysta z niej codziennie lub prawie codziennie[286].
Zarząd Transportu Miejskiego (ZTM) odpowiada za organizację 279 linii autobusowych, w skład których wchodzą: miejskie dzienne (linie zwykłe, przyspieszone i ekspresowe), strefowe, lokalne i nocne[287][288]. Okresowo uruchamiane są linie specjalne, np. linie cmentarne w okresieWszystkich Świętych[289]. W 2025 w granicach Warszawy znajdowało się 3776 przystanków autobusowych[287].
Warszawskie autobusy obsługiwane są przez spółkę m.st. WarszawyMiejskie Zakłady Autobusowe oraz przez przewoźników prywatnych:Arriva,Mobilis,KM Łomianki iPKS Grodzisk Mazowiecki[290].Mieszkańcy Warszawy mogą również, dzięki umowie o wspólnym bilecie, korzystać z autobusów niektórych przewoźników obsługujących podwarszawskie gminy, których część trasy przebiega na terenie miasta. Większość linii posiada trzycyfrowy numer – odstępstwem od tej reguły są linie cmentarne, ekspresowe, nocne, zastępcze i podmiejskie lokalne, gdzie litera poprzedza jedną lub dwie cyfry.[potrzebny przypis]
Pierwszą liniętramwaju konnego otwarto w Warszawie 11 grudnia 1866[291]. 26 marca 1908 na trasę wyruszył pierwszytramwaj elektryczny[292].
Wokresie międzywojennym tramwaje znacjonalizowano i wybudowano wiele nowych linii, które jednak uległy zniszczeniu w latachII wojny światowej. Po wojnie wiele z nich odbudowano, lecz później część uległa likwidacji.Obecnie sieć tramwajowa w Warszawie jest zarządzana przez spółkęTramwaje Warszawskie.
Sieć liczy ponad 130 km torów (ok. 276,5 km toru pojedynczego). Około 25 linii tramwajowych obsługiwanych przez kilkaset wagonów[293]. W 2018 w granicach miasta znajdowało się 577 przystanków tramwajowych[287].
Pierwsze plany budowy metra w Warszawie powstały w latach 20. XX wieku[294]. Kilkakrotnie je zmieniano, rozpoczynano i przerywano prace.
Budowę istniejącej dziś kolei podziemnej rozpoczęto dopiero 15 kwietnia 1983[295]. Pierwszy odcinek został otwarty 7 kwietnia 1995[296], a budowę całejpierwszej linii o przebiegu północ-południe i długości 23,1 km, z 21 stacjami, zakończono 25 października 2008[297] (budowa kolejnych dwóch stacji została odłożona na bliżej nieokreśloną przyszłość).
We wrześniu 2010 rozpoczęła się budowaII linii (docelowo 31 km, 21 stacji), której odcinek centralny został uruchomiony 8 marca 2015 roku[298]. 15 września 2019 roku oddano do użytku trzy stacje na Pradze-Północ i Targówku[299], a 4 kwietnia 2020 roku trzy stacje na Woli[300]. 30 czerwca 2022 roku oddano do użytku dwie stacje (na Woli iBemowie)[301], a 28 września 2022 roku trzy kolejne na Targówku[302].
Najstarszym zakładem gospodarowania odpadami komunalnymi jest Miejskie Przedsiębiorstwo Oczyszczania w m.st. Warszawie sp. z o.o. (MPO), które powstało w 1927 roku jako Zakład Oczyszczania Miasta[318]. Do dyspozycji MPO pozostaje 127 pojazdów służących do odbierania odpadów tzw.śmieciarek. W zasobach przedsiębiorstwa znajdują się ponadto 3 bazy transportowo-sprzętowe zlokalizowane naWoli,Targówku oraz wUrsusie, jak również 4 instalacje przeznaczone do przetwarzania odpadów komunalnych, w skład których wchodzi Zakład Kampinoska (dysponujący instalacjami do zagospodarowania odpadów zielonych oraz wielkogabarytowych) orazWarszawska Wytwórnia Energii (poprzednio Zakład Unieszkodliwiania Stałych Odpadów Komunalnych), służąca do termicznego przekształcaniaodpadów komunalnych[319].
W Warszawie funkcjonują 4 Punkty Selektywnego Zbierania Odpadów Komunalnych (PSZOK-i), które wspomagane są przez Mobilne Punkty Selektywnego Zbierania Odpadów Komunalnych (MPSZOK-i)[321].
Zadania związane z zaopatrzeniem mieszkańców Warszawy w wodę oraz oczyszczanie ścieków od 1924 roku, realizujeMiejskie Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji w m.st. Warszawie (MPWiK), funkcjonujące do 1951 roku pod nazwą Wodociągi i Kanalizacja[322]. Sieć wodociągowa magistralna i rozbiorcza wraz z przyłączami na koniec 2023 roku wynosiła w Warszawie 4 125,9 km[323].
W skład infrastruktury wodociągowej Warszawy wchodzą 3 zakłady uzdatniania wody, tj. Zakład Centralny z siedzibą przy ul. Koszykowej 81, który tworzą Stacja Uzdatniania Wody „Filtry” i Stacja Uzdatniania Wody „Praga” oraz lokalne stacje SUW „Radość”, SUW „Falenica”, SUW „StaraMiłosna”, SUW „Wola Grzybowska”, a także hydrofornie w dzielnicy Wesoła[324]. Infrastrukturę wodociągową uzupełnia Zakład Północny z siedzibą wWieliszewie[325]. Za stan techniczny sieci wodociągowej odpowiedzialny jest Zakład Sieci Wodociągowej położony przy ul. Mikkego 4[326].
W skład infrastruktury kanalizacyjnej obsługiwanej przez MPWiK wchodzą 3 zakładyoczyszczania ścieków, tj.Zakład „Czajka” z siedzibą przy ul. Czajki 4/6 w dzielnicyBiałołęka, który obsługuje proces oczyszczania ścieków z prawobrzeżnych dzielnic Warszawy i północnych dzielnic lewobrzeżnych, Zakład „Południe” położony w dzielnicyWilanów i odpowiedzialny za południową część lewobrzeżnej Warszawy (dzielniceMokotów,Ursynów orazWilanów), oraz Zakład „Pruszków” odpowiedzialny za ścieki z dzielnicyUrsus. Komórką odpowiedzialną za eksploatację przewodów kanalizacyjnych ogólnospławnych, sanitarnych oraz deszczowych jest Zakład Sieci Kanalizacyjnej z siedzibą przyul. Jagiellońskiej 65/ 67[323].
Na terenie Warszawy od 1996 roku funkcjonuje również prywatna oczyszczalnia ścieków „Cyraneczka” położona na terenie dzielnicyWesoła[327].
W 1960 z połączenia Stołecznego Przedsiębiorstwa Gospodarki Cieplnej i Przedsiębiorstwa Warszawskich Inwestycji Cieplnych powstało Stołeczne Przedsiębiorstwo Energetyki Cieplnej (SPEC)[328]. W 2011 85% akcji SPEC zostało sprzedanych Dalkia Polska, spółce z większościowym udziałem kapitału francuskiego[329]. Od 2015 świadczy ona usługi pod nazwąVeolia Energia Warszawa i dostarcza ciepło systemowe i ciepłą wodę do ok. 80% budynków w mieście[330]. Ciepło jest wytwarzane w dwóch stołecznychelektrociepłowniach,Żerań iSiekierki, oraz, w przypadku dużego zapotrzebowania, dodatkowo w dwóchciepłowniach (Wola iKawęczyn)[331].
W skład Warszawskiego Systemu Ciepłowniczego (o długości ok. 1851 km sieci) wchodzą także otwarta w 2025 rokuWarszawska Wytwórnia Energii (poprzednio Zakład Unieszkodliwiania Stałych Odpadów Komunalnych), Kolektory słoneczne Puławska, jak również uruchomione w 2022 roku dwie jednostkikogeneracyjne położone przy ul. Jutrzenki w dzielnicyWłochy oraz przy ul. Nocznickiego w dzielnicyBielany (odpowiednio Elektrociepłownia Jutrzenki i Elektrociepłownia Nocznickiego)[332][333].
Na terenie Warszawy funkcjonuje też Międzyleski System Ciepłowniczy (o długości ok. 15,4 km), który obsługiwany jest przez Ciepłownię Międzylesie przy ul. Pożaryskiego. Elementem układu ciepłowniczego w Warszawie jest ponadto Sieć pary technologicznej (o długości ok. 4,8 km sieci), która pozyskuje ciepło zElektrociepłowni Żerań[332].
W 2013 uruchomiono wspólne centrum kontaktu Urzędu m.st. Warszawy, urzędów dzielnic i miejskich jednostek pod nazwąWarszawa 19115, którego zadaniem jest usprawnienie i uproszczenie komunikacji między mieszkańcami i warszawskim samorządem[334]. Centrum działa 24 godziny na dobę przez 7 dni w tygodniu i umożliwia kilkoma kanałami uzyskanie informacji o usługach realizowanych przez Urząd Miasta i jednostki podległe, zgłoszenie problemu, którym powinny zająć się służby miejskie, oraz jego monitorowanie, a także zgłaszanie pomysłów na ulepszenie miasta[335].
Przez 10 lat funkcjonowania, Miejskie Centrum Kontaktu Warszawa 19115, zajęło się obsługą ponad 5 mln zgłoszeń, w tym ponad 2 mln pytań oraz ponad 3 mln interwencji i pomysłów mieszkańców stolicy[336].
Działania w zakresie ochrony bezpieczeństwa mieszkańców Warszawy oraz utrzymania bezpieczeństwa i porządku publicznego na obszarze stolicy realizujeKomenda Stołeczna Policji z siedzibą wpałacu Mostowskich przyul. Nowolipie 2, której podlega 7 Komend RejonowychPolicji, oznaczonych numerami I-VII. W ramach komend rejonowych funkcjonuje 6 Komisariatów Policji. Na terenie Warszawy funkcjonują też jednostki specjalistyczne w postaci Komisariatu Rzecznego Policji w Warszawie, Komisariatu Kolejowego Policji w Warszawie, Komisariatu PolicjiMetra Warszawskiego i Komisariatu PolicjiPortu Lotniczego Warszawa-Okęcie[342].
Zadania w zakresie kontrterroryzmu prowadzi Samodzielny Pododdział Kontrterrorystyczny Policji w Warszawie. Czynności w zakresie ochrony porządku publicznego i bezpieczeństwa realizuje również Oddział Prewencji Policji w Warszawie z siedzibą wPiasecznie[342].
Zadania związane z zapewnieniem porządku publicznego na terenie stolicy od 1 czerwca 1991 roku wykonuje takżeStraż Miejska m.st. Warszawy[343] z siedzibą przyul. Młynarskiej 43/45. Komórkami organizacyjnymi dla poszczególnych dzielnic są Oddziały Terenowe, których w Warszawie jest 7. Na dzień 31 grudnia 2023 roku, w Straży Miejskiej m.st. Warszawy łącznie było zatrudnionych 1629 osób, w tym 1289 strażników miejskich oraz 340 pracowników pionów administracyjnych[344].
Czynności w zakresie zadań ratowniczych na poziomie specjalistycznym w Warszawie wykonuje sekcjaratownictwa specjalistycznego złożona z 6 grup, w skład której wchodzi Specjalistyczna GrupaPoszukiwawczo-Ratownicza, Specjalistyczna Grupa Ratownictwa Technicznego, Specjalistyczna Grupa Ratownictwa Chemiczno-Ekologicznego, Specjalistyczna Grupa Ratownictwa Wodno-Nurkowego, Specjalistyczna Grupa Ratownictwa Wysokościowego oraz Specjalistyczna GrupaRatownictwa Medycznego[346].
Początek szpitalnictwa w obecnych granicach Warszawy datuje się na co najmniej na rok 1388, kiedy to pojawia się pierwsza wzmianka oprepozyturze szpitalna św. Ducha za murami obronnymi Starej Warszawy. W 1411 roku powstał dom szpitalny Najświętszej Maryi Panny w Nowej Warszawie[347]. Pierwszym szpitalem w Starej Warszawie byłSzpital św. Ducha położony przy ul. Piwnej, który został otwarty w 1444 roku[348].
W XVI w. powstały: szpital św. Trójcy przy ul. Długiej (1544 rok), szpital Św. Krzyża, który otwarto w 1572 roku, szpital dla żołnierzy (alumnat, 1582 rok) oraz szpital Gnojników (następnie św. Łazarza), prowadzony przez Bractwo Miłosierdzia, którego otwarcie datuje się na 1591 rok[349].
Warszawa jest największym ośrodkiemakademickim wPolsce. W roku akademickim 2023/2024 w mieście działało 68 uczelni, w skład których wchodziło 16 uczelni prowadzonych przez jednostki administracji centralnej, 4 uczelnie prowadzone przez organizacje wyznaniowe oraz 48 uczelni prywatnych. Łączna liczbastudentów przekroczyła wysokość 261 tysięcy[353].
Do najstarszych państwowych uczelni wyższych w Warszawie należą:
Pierwsze kina uruchomiono w Warszawie w latach 1903–1904[364]. W 1938 w mieście funkcjonowało 69 stałych kin[364]. Obecnie w Warszawie działa ok. 30 kin, w tym 10multipleksów należących do operatorówCinema City iMultikino.
Na koniec 2023 roku w Warszawie funkcjonowało 265 placówek bibliotecznych, na które składało się 208bibliotek (łącznie z filiami) i 57 punktów bibliotecznych. Zbiory biblioteczne liczyły ponad 6,6 mlnwoluminów[365].
W stolicy funkcjonują ponadto biblioteki uczelni wyższych, z największą –Biblioteką Uniwersytecką, częściąUniwersytetu Warszawskiego, którego zasoby biblioteczne na koniec 2022 roku szacowano na ponad 6,3 mln książek, czasopism, zbiorów specjalnych oraz zinwentaryzowanych zasobów elektronicznych[368]. ZbioryBiblioteki Głównej Politechniki Warszawskiej (wraz z filiami, bibliotekami domów studenckich oraz bibliotekami specjalistycznymi), wynosiły na koniec 2023 roku ponad 783 tys. woluminów książek, niemal 270 tys. czasopism i przeszło 346 tys. zbiorów specjalnych[369].
W 2001 powstała płytaIreny Santor, zawierająca nagrania artystki z lat 1960–1980, poświęcone w całości stolicy (Halo Warszawo,Moja Warszawa,Warszawa, ja i ty).
Inne utwory:Piosenka o mojej Warszawie,Autobus czerwony (sł. Kazimierz Winkler, wyk. Andrzej Bogucki),Ja mam to co Ty (Wzgórze Ya-Pa 3),Warszawa i ja (Partia),Warszawa (T.Love),Taka Warszawa (Beata Kozidrak),Światła miasta (Partia),Durna 6, Mądra 11 (Pidżama Porno),Varsovie (Monika Brodka),Widok (Marika & Spokoarmia), „Mój hymn o Warszawie” (Ralph Kaminski), „+4822”, „Wiatr”, „Nostalgia” (Taco Hemingway), „Eldorado” (Sanah).
Tematyką lokalną zajmują się przede wszystkim dodatek do „Gazety Wyborczej” – „Gazeta Stołeczna”, jak i również lokalne gazety np. miesięczniki: „Skarpa Warszawska”, „Kurier Warszawski” i „Stolica” (dawniej tygodnik) oraz półrocznik „Kronika Warszawy”. Wydawane są także bezpłatne: półtygodnik „Nasze Miasto” oraz gazety dzielnicowe i osiedlowe: np. „Głos Pragi”, „Nowa Gazeta Praska” oraz „Południe”. Jedna z największych dawnych gazet skierowana do warszawiaków, „Życie Warszawy”, przestała ukazywać się w wersji papierowej w 2011 roku. Realizowane w Warszawie wkładki diecezjalne mają również „Gość Niedzielny”[374] czy „Niedziela”[375], ograniczające się głównie do informacji z życia archidiecezji warszawskiej.
Z uwagi na swój status, Warszawa jest siedzibą kilkudziesięciu stacji radiowych, skierowanych zarówno do całego kraju, jak i na rynek lokalny. W mieście znajduje się siedzibaPolskiego Radia, gdzie przygotowywane jestosiem programów ogólnopolskich: cztery analogowe oraz nadawane wyłącznie w radiofonii cyfrowej oraz przez internet. Ponadto, z Warszawy nadaje lokalna rozgłośniaPolskie Radio RDC.
Z terenu Warszawy emitowanych jest dwadzieścia osiem analogowych stacji radiowych (dwie z wieżowcaRondo 1, trzy zCentrum LIM, dziesięć zPałacu Kultury i Nauki i kilka stacji z innych lokalizacji). Trzy stacje nadawane są także zRTCN Raszyn, kilkanaście kilometrów od granicy miasta (nadajniki w mieście są tylko ich uzupełnieniem). Ponadto, w Warszawie odebrać można dwa multipleksy radia cyfrowegoDAB+, zawierające piętnaście stacji. Dziesięć z nich znajduje się w multipleksie Polskiego Radia, zaś pięć w multipleksie testowym firmy komercyjnej. Osiem stacji radiowych dostępnych jest na terenie miasta wyłącznie cyfrowo[377]. Na antenie Warszawy można również uzyskać dobry odbiórradiowej Jedynki na falach długich znadajnika w Solcu Kujawskim oraz, zależnie od posiadanego sprzętu i warunków rozgłośnie zagraniczne[378].
W stolicy swoje centrale mają główne stacje telewizyjne w kraju, w tymTelewizja Polsat,Telewizja Polska,TVN czyTV Puls. Na początku 2022 roku spośród stacji nadających na ogólnopolskich multipleksach telewizji naziemnej (multipleksy1,2,3,4,6 i8) wyłącznie dwie z ponad trzydziestu oferowanych stacji miały siedziby poza Warszawą. Swoje siedziby w Warszawie mają również inne stacje telewizyjne emitowane satelitarnie, jakTelewizja Republika czy kanały grupyCanal+.
Jedyny dostępny naziemnie w telewizji program skierowany dla mieszkańców Warszawy tworzy lokalny oddziałTVP3 Warszawa – od 2008 do 2011 roku jego konkurentem byłTVN Warszawa, istniejący obecnie jako platforma internetowa. Emisję programów telewizyjnych dla Warszawy prowadziPałac Kultury i Nauki (w lutym 2022 roku pięć multipleksów w standardzie DVB-T i jeden w DVB-T2), podczas gdy emisje dużej mocy przeznaczone dla regionu Mazowsza realizowane są zRTCN Raszyn (pięć multipleksów w standardzie DVB-T i jeden w DVB-T2). Ponadto, dodatkowe programy oferuje emisja testowa Grupy Polsat realizowana zWarsaw Trade Tower. Łącznie, w Warszawie można odebrać naziemnie do czterdziestu siedmiu programów telewizyjnych – dwadzieścia osiem niekodowanych w standardzie DVB-T, dodatkowe siedem w standardzie DVB-T2 oraz kolejne dwanaście w ramach kodowanej części MUX-4.
Pierwsze warszawskie organizacje sportowe zaczęły powstawać w drugiej połowie XIX wieku. W 1878 powstałoWarszawskie Towarzystwo Wioślarskie[380]. W 1886 zorganizowanoWarszawskie Towarzystwo Cyklistów (WTC)[381]. Wtedy też odbyły się pierwsze większe imprezy sportowe. Pojawiła się również prasa sportowa, jak np. czasopismo „Kolarz, Wioślarz, Łyżwiarz”[382].
Dynamiczny rozwój warszawskiego sportu przypada jednak na pierwsze lata XX wieku. 25 sierpnia 1900 WTC wraz z pismem „Kolarz, Wioślarz, Łyżwiarz” zorganizowało pierwszy długodystansowy wyścig kolarski na trasie Warszawa –Lublin – Warszawa[potrzebny przypis]. Najlepszą polską cyklistką przełomu wieków byłaKarolina Kocięcka, która w 1900 wyruszyła rowerem z Warszawy doParyża na IIIgrzyska Olimpijskie iWystawę Światową[383]. Pierwsze na ziemiach polskich wyścigi kolarskie z udziałem prowadzącego motocykla odbyły się na torze kolarskim WTC naDynasach podczas Wystawy Sportowej, którą otwarto 30 maja 1903[384]. 4 czerwca miał miejsce wyścig amatorski, a 18 czerwca bito rekord przejazdu w ciągu jednej godziny. WTC brało też udział w przygotowaniu pierwszego na ziemiach polskich motocyklowego wyścigu szosowego na trasie o długości 100 kilometrów. Odbył się on pod Warszawą 2 sierpnia 1903[385].
21 maja 1901 na terenie parku wŁazienkach otwarto torwyścigów konnych o długości 2200 metrów. Posiadał on 24 przeszkody stałe oraz rowy i skarpy. Konkursy hippiczne odbywały się tam corocznie do wybuchuI wojny światowej[386].
10 listopada 1905 rozpoczęło działalność w Warszawie pierwsze „gniazdo” „Sokoła” im. Tadeusza Kościuszki[387].4 marca 1906 ukazał się natomiast pierwszy numer tygodnika „Sokół”. Było to skierowane do młodzieży pismo propagujące usprawniające i niezbędne w prawidłowym rozwoju ćwiczenia gimnastyczne.[potrzebny przypis] W październiku 1906 powstała zaś pierwsza kobieca organizacja gimnastyczna – gniazdo „Sokoła” o nazwie „Grażyna”, którego członkiniami mogły być tylko kobiety[388]. Inicjatorką jej powstania byłaHelena Kuczalska-Prawdzic.
26 września 1909 naAgrykoli w ramach Dni Sportu zorganizowanych przez sekcję gier Warszawskiego Koła Sportowego odbył się po raz pierwszy mecz drużyny Warszawskiego Klubu Sportowego z reprezentacją krakowskiejWisły (7:0 dla Wisły)[389]. W październiku 1912 utworzono pierwszy wyłącznie kobiecy klub sportowy na ziemiach polskich –Warszawski Klub Wioślarek[390]. W listopadzie 1912 przyNowym Świecie otwarto natomiast sztuczne lodowiskoPalais de Glace z płytą lodową o powierzchni 1500 m kw[391].
Wybuch pierwszej wojny światowej nie zahamował rozwoju warszawskiego sportu. Obok już działającychKlubu Sportowego „Polonia”,Akademickiego Związku Sportowego iKlubu Sportowego „Korona”, utworzono Związek Polskich Stowarzyszeń Sportowych i Gimnastycznych, którego zjazd połączony z zawodami sportowymi odbył się wparku Agrykola w dniach 20–22 września 1918.[potrzebny przypis] W 1916 powstało natomiast Polskie Towarzystwo Żeglugi Napowietrznej[392].W czerwcu 1917 utworzono pierwszą szkołę pływania dla kobiet, którą kierowała p. Łączewska – ówczesna mistrzyni pływacka.[potrzebny przypis] Od 29 kwietnia 1915 zaczął ukazywać się w Warszawie „Sport Polski” – jedyne pismo sportowe na ziemiach polskich podczas I wojny światowej. Wcześniej ukazywał się tygodnik ilustrowany „Sport”[393][394][395].
Od 1921 odbywają się piłkarskieDerby Warszawy rozgrywane pomiędzy warszawskimi klubami Legią Warszawa i Polonią Warszawa[419]. Na torze Służewiec odbywają się gonitwy konne –Wielka Warszawska[420].
W 2012 stolica była jednym z ośmiu miast-gospodarzy największego sportowego wydarzenia w Polsce –Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej[425]. NaStadionie Narodowym rozegrano łącznie pięć meczów: trzy w fazie grupowej (w tym dwa z udziałem reprezentacji Polski, z czego jeden był meczem otwarcia) oraz po jednym ćwierćfinale i półfinale.
W ostatnich latach oba brzegi Wisły stały się popularnym miejscem wypoczynku, rozrywki i rekreacji. Przebudowanobulwary wiślane, urządzonokilka plaż, a w sezonie letnim działają tam liczne klubokawiarnie[431]. Na praskim brzegu rzeki, który zachował charakter zbliżony do naturalnego[432], powstała m.in. nadwiślańska ścieżka rekreacyjna[433], a w 2019 wybudowano pawilon edukacyjny w formie głazu[434].
Podczas badania sondażowego, przeprowadzonego w 2010 przez zespół socjologów zUKSW, 66% ankietowanych mieszkańców Warszawy zadeklarowało się jako osoby wierzące, a 6% jako osoby niewierzące[436]. Na msze uczęszczało 32% wiernycharchidiecezji warszawskiej, oraz 34% wiernychdiecezji warszawsko-praskiej[437]. W 2016Eucharystię przyjmowało ok. 15% wiernych[438].
Około 223,26 km² (czyli ponad 43% Warszawy) miasta zajmujątereny zieleni: parki, lasy, zieleń uliczna oraz zieleń osiedlowa i zieleń wokół obiektów użyteczności publicznej[442]. W 2023 w mieście rosło ok. 9 mln drzew[443].
W 2025 Warszawa zajęła 5. miejsce w rankingu najbardziej zielonych miast Europy (European Best Green Capitals)[444].
Na północny zachód od Warszawy rozciąga sięPuszcza Kampinoska. Większość terenów puszczy zajmujeKampinoski Park Narodowy, stanowiący od 2000rezerwat biosferyUNESCO. Warszawa jest jedyną stolicą w Europie graniczącą bezpośrednio z parkiem narodowym i częściowo wchodzącą w skład jego strefy ochronnej (dzielnice Bemowo i Bielany)[445].
Na terenie miasta istnieje wiele obszarów i obiektów cennych przyrodniczo, objętych ochroną na mocyustawy o ochronie przyrody:
486pomników przyrody (2018), z czego 406 to aleje, grupy drzew i pojedyncze drzewa (z największą aleją lipową wzdłużul. Żwirki i Wigury), a 74 – pomniki przyrody w formie głazów (149 okazów), z których największy jestGłaz Ursynowski przy ul. Nutki – 9,6 m obwodu[442][446].
W granicach administracyjnych miasta znajduje się 6 obszarówNatura 2000[447].
Lasy zajmują ok. 8 tys. ha, co stanowi ok. 15% powierzchni Warszawy[448]. W obrębie miasta znajduje się kilkanaście kompleksów leśnych. Część (np.Las Bielański) jest pozostałością Puszczy Mazowieckiej. Inne są kompleksami silnie przekształconymi, pochodzącymi z zalesień. Większość lasów znajdujących się w granicach administracyjnych Warszawy tobory sosnowe z domieszkąbrzóz idębów. Niektóre mają dużą wartość przyrodniczą i chronione są w formierezerwatów przyrody.
Największą część obszarów leśnych zajmują lasy prywatne pod nadzorem Prezydenta m.st. Warszawy (44%), pozostałe tolasy miejskie (38%) zarządzany przez jednostkę budżetową miasta pod nazwą Lasy Miejskie-Warszawa oraz lasy stanowiące własnośćSkarbu Państwa administrowane przezLasy Państwowe (18%)[442].
Największe zwarte obszary leśne Warszawy zlokalizowane są w obrębieMazowieckiego Parku Krajobrazowego. Składają się z kilku dużych kompleksów leśnych, częściowo od siebie izolowanych, leżących na południowo-wschodnim skraju miasta: w dzielnicach Wesoła i Wawer i częściowo w podwarszawskich gminach. W skład Mazowieckiego Parku Krajobrazowego wchodzi m.in.rezerwat im. Króla Jana Sobieskiego z fragmentami dąbrów i grądów. Na północ od terenów Mazowieckiego Parku Krajobrazowego położone są rozległeLasy Rembertowskie z rezerwatem Bagno Jacka, częściowo użytkowane przez siły zbrojne. Na ich południowym skraju leży leśnyrezerwat Kawęczyn, a blisko niegorezerwat Olszynka Grochowska. Duże obszary leśne, sąsiadujące zLasami Legionowskimi, znajdują się w dzielnicy Białołęka, m.in.Las Białołęka Dworska.
W lewobrzeżnej części Warszawy również znajduje się kilka rozległych obszarów leśnych, m.in.:
Największym (ok. 19,5 ha) naturalnym zbiornikiem wodnym w Warszawie jest Jeziorko Czerniakowskie[450], mające statusrezerwatu przyrody. Inne duże zbiorniki (o powierzchni kilkunastu ha) to także Jezioro Powsinkowskie (cenne przyrodniczo: m.in. jako ostojaptaków wodno-błotnych i ze względu na rzadkie gatunkibentosowych bezkręgowców[451]) i Jezioro Wilanowskie. W dużych warszawskich parkach znajduje się wiele stawów parkowych, jednak tylko niektóre z nich mają charakter zbiorników trwałych (Łazienki Królewskie,park Moczydło,park Szczęśliwicki,park Skaryszewski, Dolinka Służewiecka), z pozostałych (np.Pole Mokotowskie,park Ujazdowski,Kanał Piaseczyński) woda jest regularnie spuszczana, okresowo usuwane są rośliny i osady, co uniemożliwia występowanie w nich większości typowych przedstawicieli słodkowodnejfauny iflory.
Na terenie miasta znajduje się wiele sztucznych zbiorników wodnych będących pozostałościami po XIX-wiecznych fortyfikacjach. Należą do nich m.in.:
fosaFortu Wawrzyszew – obecnie jeden z bardziej czystych zbiorników tej części Warszawy
fosaFortu Bema – dostępna dla zwiedzających wraz z parkiem utworzonym na terenie fortyfikacji, w ostatnich latach uregulowana i odnowiona łączenie z całym kompleksem
Wiele fragmentów przepływającej przez Warszawę Wisły, zwłaszcza na wschodnim brzegu, jest bardzo cennych przyrodniczo, zarówno ze względu na gnieżdżące się tu ptaki[452] (np.Rezerwat Wyspy Zawadowskie w Wilanowie i Wawrze), jak i liczne populacjeryb, a także rzadkichbezkręgowców. Około 20 trwałych cieków i kanałów jest elementem środowiska przyrodniczego Warszawy, m.in. silnie zdegradowany, choć wciąż atrakcyjny przyrodniczo kilkunastokilometrowyKanał Żerański (Królewski) łączący Wisłę zJeziorem Zegrzyńskim i malownicza rzekaWilanówka, płynąca fragmentami wśród wiejskiego i półnaturalnego krajobrazu. Wiele starych cieków wodnych, takich jakDrna,Rudawka iŻurawka, zostało skanalizowanych.
Środowiska słodkowodne Warszawy i ich otoczenie to, jak w przypadku innych wielkich miast rezerwuaryróżnorodności biologicznej, podlegają coraz większej presji ze strony otaczających silnie zurbanizowanych obszarów (rozpełzanie się miasta).
↑Jak mówić o Warszawie. [w:]Urząd m.st. Warszawy [on-line]. um.warszawa.pl. [dostęp 2024-03-15].
↑Art. 29 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. uchwalona przez Zgromadzenie Narodowe w dniu 2 kwietnia 1997 r., przyjętej przez Naród w referendum konstytucyjnym w dniu 25 maja 1997 r., podpisanej przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej w dniu 16 lipca 1997 r. (Dz.U. z 1997 r. nr 78, poz. 483).
↑Eugeniusz Szwankowski: Warszawa. Rozwój urbanistyczny i architektoniczny. Warszawa: Państwowe Wydawnictwa Techniczne, 1952, s. 17.
↑Henryk Rutkowski: Wprowadzenie, [w:]Henryk Rutkowski (red.) Początki Warszawy. Spojrzenie po 700 latach.. Warszawa: Wydawnictwo DiG, 2015, s. 9.ISBN 978-83-7181-921-6.
↑Irena Gieysztorowa, Andrzej Zahorski, Juliusz Łukasiewicz: Cztery wieki Mazowsza. Szkice z dziejów 1526–1914. Warszawa: Instytut Wydawniczy Nasza Księgarnia, 1968, s. 46.
↑Aleksander Gieysztor, Stanisław Herbst, Stanisław Lorentz, Władysław Tomkiewicz, Jan Zachwatowicz: Zamek Królewski w Warszawie. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1972, s. 69.
↑Henryk Chodźko, Janusz Bielecki: Zamek Królewski w Warszawie. Warszawa: 2004, s. 28.ISBN 83-05-13330-3.
↑Andrzej Zahorski: Warszawa – stolica Polski (do 1795), [w:] Warszawa stolica Polski. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1980, s. 13.ISBN 83-01-01741-4.
↑Jan Stanisław Bystroń: Warszawa. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1977, s. 45.
↑Marian Gajewski: Urządzenia komunalne Warszawy. Zarys historyczny. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1979, s. 93.ISBN 83-06-00089-7.
↑Malte Rolf: Rządy imperialne w Kraju Nadwiślańskim. Królestwo Polskie i cesarstwo rosyjskie (1864–1915). Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2016, s. 207.ISBN 978-83-235-2572-1.
↑Adam Szczypiorski: Od Piotra Drzewickiego do Stefana Starzyńskiego. Wrocław: Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, 1968, s. 48–49.
↑Maria Nietyksza, Witold Pruss: Zmiany w układzie przestrzennym Warszawy, [w:] Irena Pietrza-Pawłowska (red.) Wielkomiejski rozwój Warszawy do 1918 r. Warszawa: Wydawnictwo Książka i Wiedza, 41–43, s. 1973.
↑Eugeniusz Szwankowski: Warszawa. Rozwój urbanistyczny i architektoniczny. Warszawa: Państwowe Wydawnictwa Techniczne, 1952, s. 271.
↑Gabriela Zalewska: Ludność żydowska w Warszawie w okresie międzywojennym. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1996, s. 53.ISBN 83-01-12054-1.
↑Ruta Sakowska: Ludzie z dzielnicy zamkniętej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1993, s. 9. na książce wydrukowanoISBN 83-01-11146-X.ISBN 83-01-11147-X.
↑Ruta Sakowska: Ludzie z dzielnicy zamkniętej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1993, s. 29. na książce wydrukowanoISBN 83-01-11146-X.ISBN 83-01-11147-X.
↑Krzysztof Komorowski (red.): Warszawa walczy 1939–1945. Leksykon. Warszawa: Fundacja Polska Walczy i Wydawnictwo Bellona, 2015, s. 557.ISBN 978-83-1113474-4.
↑Józef Sigalin: Warszawa 1944–1980. Z archiwum architekta. Tom 1. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1986, s. 56.ISBN 83-06-01187-2.
↑Stanisław Tołwiński: Czy były wątpliwości co do odbudowy nowej Warszawy na dawnym miejscu?, [w:] Warszawa stolica Polski Ludowej. Zeszyt 2. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1972, s. 46.
↑Grzegorz Piątek: Najlepsze miasto świata. Warszawa w odbudowie 1944–1949. Warszawa: Wydawnictwo W.A.B, 2020, s. 59.ISBN 978-83-280-3725-0.
↑Piotr Majewski: Wojna i kultura. Instytucje kultury polskiej w okupacyjnych realiach Generalnego Gubernatorstwa 1939–1945. Warszawa: Wydawnictwo TRIO, 2005, s. 311.ISBN 83-7436-003-8.
↑Warszawa. Jej dzieje i kultura. Aleksander Gieysztor (red.), Janusz Durko (red.). Warszawa: Wydawnictwo „Arkady”, 1980, s. 522.ISBN 83-213-2958-6.
↑Grzegorz Piątek: Najlepsze miasto świata. Warszawa w odbudowie 1944–1949. Warszawa: Wydawnictwo W.A.B, 2020, s. 104–105.ISBN 978-83-280-3725-0.
↑Karol Małcużyński, Wacław Wojnacki: Zwiedzamy nową Warszawę. Warszawa: Spółdzielczy Instytut Wydawniczy „Kraj”, 1950, s. 51.
↑Karol Małcużyński, Wacław Wojnacki: Zwiedzamy nową Warszawę. Warszawa: Spółdzielczy Instytut Wydawniczy „Kraj”, 1950, s. 52.
↑Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 5 maja 1951 r. w sprawie zmiany granic miasta stołecznego Warszawy (Dz.U. z 1951 r. nr 27, poz. 199).
↑Kronika wydarzeń w Warszawie 1945–1958. „Warszawskie Kalendarz Ilustrowany 1959”, s. 62, 1958. Wydawnictwo Tygodnika Ilustrowanego „Stolica”.
↑abKrzysztof Jabłoński i in.: Warszawa: portret miasta. Warszawa: Arkady, 1984, s. strony nienumerowane (Kronika odbudowy, budowy i rozbudowy 1945–1982).ISBN 83-213-2993-4.
↑Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej uchwalona przez Sejm Ustawodawczy w dniu 22 lipca 1952 r. (Dz.U. z 1952 r. nr 33, poz. 232).
↑Zbigniew Bania, Tadeusz Jaroszewski: Pałac Rady Ministrów. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1980, s. 165.ISBN 83-01-01323-0.
↑Paweł Zuchniewicz: Papieska Warszawa. Warszawa: Centrum Myśli Jana Pawła II w Warszawie, 2006, s. 6.
↑Krystyna Krzyżakowa,Problemy harmonijnego rozwoju Warszawy, Rozmowa z wiceprezydentem m.st. Warszawy mgr inż. Jerzym Brzostkiem. „Stolica”, Nr 41 (1556), 9 października 1977 r.
↑Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 grudnia 1974 r. w sprawie ograniczenia pobytu stałego osób zamierzających zamieszkać na terenie m.st. Warszawy.,Dz.U. z 1975 r. nr 1, poz. 4.
↑abSymbole Warszawy. um.warszawa.pl. s. Urząd m.st. Warszawy. [dostęp 2017-04-08].
↑Stefan Krzysztof Kuczyński: Herb Warszawy. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1977, s. 92, 94.
↑Stefan Krzysztof Kuczyński: Herb Warszawy. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1977, s. 97.
↑Warszawa ma swój hejnał. [w:]Urząd m.st. Warszawy [on-line]. um.warszawa.pl, 14 stycznia 2008. [dostęp 2019-06-19].
↑Magdalena Niziołek: Problemy ustroju aglomeracji miejskich. Warszawa: Wolters Kluwer Polska, 2008, s. 231.ISBN 978-83-7526-542-2.
↑Art. 4 ust. Statutu Młodzieżowej Rady miasta stołecznego Warszawy. Załącznik do uchwały nr LXIV/1995/2009 Rady m.st. Warszawy z dnia 22 października 2009 r. w sprawie powołania Młodzieżowej rady m.st. WarszawyUchwała nr LXIV/1995/2009 z 22-10-2009. [w:]Rada m.st. Warszawy [on-line]. bip.warszawa.pl, 22 października 2009. [dostęp 2015-08-20].
↑Art. 8–10 Statutu Młodzieżowej Rady miasta stołecznego Warszawy. Załącznik do uchwały nr LXIV/1995/2009 Rady m.st. Warszawy z dnia 22 października 2009 r. w sprawie powołania Młodzieżowej rady m.st. WarszawyUchwała nr LXIV/1995/2009 z 22-10-2009. [w:]Rada m.st. Warszawy [on-line]. bip.warszawa.pl, 22 października 2009. [dostęp 2015-08-20].
↑abcKrystyna Krzyżakowa: Zapiski statystyczne, [w:] Kalendarz Warszawski'88. Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1987, s. 136.ISBN 83-03-01684-9.
↑Urząd m.st.U.WarszawyUrząd m.st.U.,Miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego, [w:] Urząd m.st. Warszawy [online], architektura.um.warszawa.pl, 8 kwietnia 2025 [dostęp 2025-05-14](pol.).url
↑Karol Mórawski, Wiesław Głębocki: Bedeker warszawski. W 400-lecie stołeczności Warszawy. Warszawa: Iskry, 1996, s. 266.ISBN 83-207-1525-3.
↑Jan Berger: Rozwój Pragi, [w:] Irena Pietrzak-Pawłowska (red.) Wielkomiejski rozwój Warszawy do 1918 r. Warszawa: Wydawnictwo Książka i Wiedza, 1973, s. 265.
↑Jarosław Zieliński: Atlas dawnej architektury ulic i placów Warszawy. T. 7 – Krakowskie Przedmieście. Warszawa: Towarzystwo Opieki nad Zabytkami, 2001, s. 134.ISBN 83-88372-14-9.
↑WitoldW.PrussWitoldW.,Tendencje rozwojowe dzielnic Warszawy, [w:]IrenaI.Pietrzak-Pawłowska (red.),Wielkomiejski rozwój Warszawy do 1918 r., Warszawa: "Książka i Wiedza", 1973, s. 195-196 [dostęp 2025-07-06].
↑MałgorzataM.OmilanowskaMałgorzataM.,Świątynie handlu: warszawska architektura komercyjna doby wielkomiejskiej, Warszawa: Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, 2004, s. 170,ISBN 83-89101-32-7 [dostęp 2025-07-06].
↑MałgorzataM.OmilanowskaMałgorzataM.,Świątynie handlu: warszawska architektura komercyjna doby wielkomiejskiej, Warszawa: Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, 2004, s. 185,ISBN 83-89101-32-7 [dostęp 2025-07-06].
↑Małgorzata Beauchamp, Julia Krysztofiak-Szopa, Tomasz Ociepka, Agnieszka Skala: Polskie startupy. Raport 2018. Warszawa: Fundacja Startup Poland, 2018, s. 15.
↑Adrian Grycuk. Wybrane narzędzia wspierania startupów w Polsce. „Studia BAS”. 2(58), s. 166, 2019.
↑Nowy znak promocyjny Warszawy. [w:]Urząd m.st. Warszawy [on-line]. um.warszawa.pl, 21 grudnia 2022. [dostęp 2023-01-01].
↑Martyna Konieczek. Największe centrum targowo-kongresowe w Europie Środkowej; Expo XXI. Miejsce na dużą imprezę; Centrum Global Expo. Drugie życie fabryki FSO na Żeraniu; PGE Narodowy nie tylko sportem żyje!. „Nasze Miasto”. 7, s. 4, 2019-01-31.
↑Pełnomocnik Prezydenta m.st. Warszawy ds. komunikacji rowerowej: Rowerowa Warszawa – Podstawowe informacje. [w:]Urząd m.st. Warszawy [on-line]. um.warszawa.pl, 2025-04-30. [dostęp 2025-05-04].
↑Zarząd Transportu Miejskiego w Warszawie: Raport Roczny ZTM za rok 2024. [w:]Zarząd Transportu Miejskiego w Warszawie [on-line]. ztm.waw.pl, 2025-02-12. [dostęp 2025-05-08].
↑abcZarząd TransportuZ.T.MiejskiegoZarząd TransportuZ.T.,Informator Statystyczny [online], Numer VII (376), Zarząd Transportu Miejskiego, 29 sierpnia 2025, s. 3-27 [dostęp 2025-09-06].
↑Zarząd TransportuZ.T.MiejskiegoZarząd TransportuZ.T.,Komunikacja krok po kroku [online], Zarząd Transportu Miejskiego [dostęp 2025-09-06].
↑Veturilo. [w:]Urząd m.st. Warszawy [on-line]. rowery.um.warszawa.pl/. [dostęp 2016-09-06].
↑Miejskie Przedsiębiorstwo Oczyszczania w m.st. WarszawieM.P.O.W.Sp.Miejskie Przedsiębiorstwo Oczyszczania w m.st. WarszawieM.P.O.W.,Historia [online], Miejskie Przedsiębiorstwo Oczyszczania w m.st. Warszawie Sp. z o.o.,[b.r.] [dostęp 2025-05-18].
↑Miejskie Przedsiębiorstwo Oczyszczania w m.st. WarszawieM.P.O.W.Sp.Miejskie Przedsiębiorstwo Oczyszczania w m.st. WarszawieM.P.O.W.,Zasoby [online], Miejskie Przedsiębiorstwo Oczyszczania w m.st. Warszawie Sp. z o.o.,[b.r.] [dostęp 2025-05-18].
↑Urząd m.st.U.WarszawyUrząd m.st.U.,Odbieranie odpadów komunalnych, [w:] Warszawa 19115 [online], warszawa19115.pl, 3 października 2023 [dostęp 2025-05-18].
↑Urząd m.st.U.WarszawyUrząd m.st.U.,Odbieranie odpadów komunalnych, [w:] Warszawa 19115 [online], Warszawa 19115, 9 maja 2025 [dostęp 2025-05-18].
↑Miejskie Przedsiębiorstwo Wodociągów iM.P.W.KanalizacjiMiejskie Przedsiębiorstwo Wodociągów iM.P.W.,Kalendarium Spółki [online], Miejskie Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji,[b.r.] [dostęp 2025-05-25].
↑Miejskie Przedsiębiorstwo Wodociągów iM.P.W.KanalizacjiMiejskie Przedsiębiorstwo Wodociągów iM.P.W.,Zakład Centralny [online], Miejskie Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji,[b.r.] [dostęp 2025-05-25].
↑Miejskie Przedsiębiorstwo Wodociągów iM.P.W.KanalizacjiMiejskie Przedsiębiorstwo Wodociągów iM.P.W.,Zakład Północny [online], Miejskie Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji,[b.r.] [dostęp 2025-05-25].
↑Miejskie Przedsiębiorstwo Wodociągów iM.P.W.KanalizacjiMiejskie Przedsiębiorstwo Wodociągów iM.P.W.,Zakład Sieci Wodociągowej [online], Miejskie Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji,[b.r.] [dostęp 2025-05-25].
↑Zespół Budowy Domów Jednorodzinnych i Wielorodzinnych Spółka z o.o. w StarejZ.B.D.J.W.S.S.MiłośnieZespół Budowy Domów Jednorodzinnych i Wielorodzinnych Spółka z o.o. w StarejZ.B.D.J.W.S.S.,O nas [online], MPZBDJiW Sp. z o.o.,[b.r.] [dostęp 2025-05-25].
↑O nas. [w:]Veolia Energia Warszawa [on-line]. [dostęp 2019-11-21].
↑Michał Wojtczuk. Jak ogrzewa się miasto. „Gazeta Stołeczna”, s. 18, 8 listopada 2019.
↑abVeolia Energia WarszawaV.E.W.S.A.Veolia Energia WarszawaV.E.W.,Informacja techniczna o bieżącym stanie sieci ciepłowniczej, [w:] Sieci ciepłownicze eksploatowane przez Veolia Energia Warszawa S.A. [online], www.energiadlawarszawy.pl,[b.r.] [dostęp 2025-05-17].
↑Urząd m.st. Warszawy,Raport o stanie miasta 2023, [w:] Raport o stanie miasta 2023 [online], Urząd m.st. Warszawy, 8 lipca 2024 [dostęp 2025-05-16](pol.).
↑MarianM.SurackiMarianM.,Sieć szpitali łacińskich w Rzeczypospolitej w XVI-XVIII wieku, „Nasza Przeszłość”, 123, Instytut Teologiczny Księży Misjonarzy, czerwiec 2015, s. 144,ISSN0137-3218 [dostęp 2025-06-13].
↑FranciszekF.GiedroyćFranciszekF.,Rys historyczny Szpitala św. Łazarza w Warszawie, wyd. Druk. K. Kowalewskiego, Warszawa 1897, s. 46 [dostęp 2025-06-13].
↑MarianM.SurdackiMarianM.,Sieć szpitali łacińskich w Rzeczypospolitej w XVI-XVIII wieku, „Nasza Przeszłość”, 123, Instytut Teologiczny Księży Misjonarzy, czerwiec 2015, s. 144-145,ISSN0137-3218 [dostęp 2025-06-13].
↑Encyklopedia Warszawy. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1975, s. 439.
↑Główny Urząd Statystyczny: Rocznik Statystyczny Warszawy 2024. [w:]Główny Urząd Statystyczny [on-line]. warszawa.stat.gov.pl. s. 170, 173. [dostęp 2025-05-17].
↑abUrząd Statystyczny wU.S.WarszawieUrząd Statystyczny wU.S.,Rocznik Statystyczny Warszawy 2024 [online], Urząd Statystyczny w Warszawie, 30 grudnia 2024, s. 147 [dostęp 2025-06-30].
↑Barbara Król-Kaczorowska: Teatry Warszawy. Budynki i sale w latach 1748–1975. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1986, s. 9.ISBN 83-06-01183-X.
↑Marek Kwiatkowski: Wielka księga Łazienek. Warszawa: Prószyński i S-ka, 2000, s. 10.ISBN 83-7255-684-9.
↑Barbara Król-Kaczorowska: Teatry Warszawy. Budynki i sale w latach 1748–1975. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1986, s. 15.ISBN 83-06-01183-X.
↑Wojciech Fijałkowski: Muzeum „polskiego Winkelmana” i jego rozwój w XIX stuleciu, [w:] 200 lat muzealnictwa warszawskiego. Warszawa: Arx Regia. Ośrodek Wydawniczy Zamku Królewskiego w Warszawie, 2006, s. 109.ISBN 978-83-7022-160-7.
↑Krzysztof Pomian: Wincklemann polski, [w:] 200 lat muzealnictwa warszawskiego. Warszawa: Arx Regia. Ośrodek Wydawniczy Zamku Królewskiego w Warszawie, 2006, s. 17.ISBN 978-83-7022-160-7.
↑Urząd Statystyczny wU.S.WarszawieUrząd Statystyczny wU.S.,Rocznik Statystyczny Warszawy 2024, Urząd Statystyczny w Warszawie, Warszawa, 30 grudnia 2024, s. 182,ISSN1425-9486 [dostęp 2025-06-14].
↑Biblioteka Publiczna m. st. Warszawy Biblioteka Główna WojewództwaB.P.W.B.G.W.MazowieckiegoBiblioteka Publiczna m. st. Warszawy Biblioteka Główna WojewództwaB.P.W.B.G.W.,Biblioteka teraz i kiedyś [online], Biblioteka Publiczna m. st. Warszawy Biblioteka Główna Województwa Mazowieckiego,[b.r.] [dostęp 2025-06-15].
↑BibliotekaB.SejmowaBibliotekaB.,Zbiory Biblioteki Sejmowej [online], Biblioteka Sejmowa,[b.r.] [dostęp 2025-06-14].
↑Centralna Biblioteka Wojskowa im. Marszałka JózefaC.B.W.M.J.PiłsudskiegoCentralna Biblioteka Wojskowa im. Marszałka JózefaC.B.W.M.J.,Zbiory główne [online], Centralna Biblioteka Wojskowa im. Marszałka Józefa Piłsudskiego,[b.r.] [dostęp 2025-06-25].
↑Artur Oppman: Legendy warszawskie. Warszawa: Wydawnictwo Zielona Sowa, Kraków, s. 23–44.ISBN 978-83-7623-014-6.
↑Jerzy Chełmecki,Sport w wychowaniu narodowym Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Warszawie w okresie międzywojennym, s. 47,dlibra.bg.ajd.czest.pl [dostęp 2019-03-03].
↑RobertR.GawkowskiRobertR.,Encyklopedia klubów sportowych Warszawy i jej najbliższych okolic w latach 1918–1939, Warszawa – 2007, s. 214–217,ISBN 978-83-235-0382-8.
↑Przyroda województwa mazowieckiego. [w:]Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Warszawie [on-line]. warszawa.rdos.gov.pl, Warszawa. s. 10. [dostęp 2017-04-28]. [zarchiwizowane z [brak tego adresu] (2022-06-18)].
.png)
.JPG)
.jpg)
.jpg)
_COA.svg)
_COA.svg)
