Ważki (Odonata) – rząd drapieżnych, starychewolucyjnieowadów oprzeobrażeniu niezupełnym, smukłym ciele, dużychoczach złożonych, krótkim tułowiu, silnie wydłużonym odwłoku i dwóch parach skrzydeł, które w stanie spoczynku są rozłożone na boki lub podniesione do góry. Tradycyjnie zaliczane są wraz zjętkami (Ephemeroptera) do grupy prymitywnych owadówstaroskrzydłych (Palaeoptera), których większość już wymarła. Są związane ze środowiskiem wodnym – larwy żyją w wodzie, a osobniki dorosłe (imagines) przebywają w pobliżu zbiorników z wodą stojącą lub płynącą. Ważki są bardzo dobrymi lotnikami. Latają szybko i bezgłośnie. U większości gatunków jest wyraźnie zaznaczonydymorfizm płciowy.
Na świecie znanych jest około 6400 współcześnie żyjącychgatunków występujących na wszystkich kontynentach, z wyjątkiemAntarktydy, głównie w strefie tropikalnej i subtropikalnej, gdzie wykazują się największym zróżnicowaniem gatunków. W Europie stwierdzono występowanie około 130, a w Polsce 74 gatunków ważek.
Działentomologii zajmujący się ważkami toodonatologia.
Wszystkie ważki mają zbliżony typ budowy. Są to owady przeważnie średniej lub dużej wielkości. Długość ich ciała waha się od 2 cm u australijskiejNannodiplax rubra do 19 cm u środkowoamerykańskiejMegaloprepus caerulatus[2]. Rozpiętość skrzydeł ważek mieści się w przedziale 2–19 cm. Do największych współcześnie żyjących gatunków należyhawajskiendemitAnax strenuus o rozpiętości skrzydeł do 19 cm i wspomniana wyżejMegaloprepus caerulatus.
Głowa dobrze wykształcona i ruchliwa, z bardzo dużymi,złożonymi oczami (nawet 40 tys.ommatidiów) oraz trzemaprzyoczkami.Czułki mają bardzo krótkie, 3–7 członowe, szczecinkowate.Aparat gębowy typu gryzącego charakteryzuje się mocną konstrukcją. Tułów silnie rozwinięty, związane jest to m.in. z rozrośniętymi mięśniami poruszającymi dwiema parami niezależnych, przezroczystych (błoniastych) skrzydeł. Nogi kroczne, długie i smukłe. Posiadają dwie pary podobnych do siebie i bogato żyłkowanych skrzydeł, których, w przeciwieństwie do innych owadów, nie są w stanie składać na grzbietowej części ciała pozostawiając je rozpostarte prostopadle do osi ciała lub uniesione do góry. Odwłok ważek, zbudowany z 10 segmentów, jest długi i cienki (z kilkoma wyjątkami).
Dymorfizm płciowy jest zaznaczony u większości gatunków w ubarwieniu oraz w budowie zewnętrznych przydatków płciowych. Samice są zwykle ubarwione mniej intensywnie. U samców, na drugim segmencie, znajduje się aparat kopulacyjny o złożonej budowie. U samic występujepokładełko rzeczywiste służące do składaniajaj. Składają je pod wodą lub blisko niej, często na pływających bądź zanurzonych roślinach. To jedne z niewielu owadów, u których postać dorosła może paść ofiarą postaci larwalnej. Dzieje się tak czasami podczas składania jaj przez samice do wody.
Żyją od sześciu miesięcy do siedmiu lat, z czego większość pod wodą, jako drapieżne larwy. Jako dorosłe, latające owady większe gatunki żyjące w strefach tropikalnych dożywają czterech miesięcy. Osobniki dorosłe większych gatunków ze strefy klimatu umiarkowanego nie są tak żywotne. 7-8 tygodniowe osobniki są już stare, ich kolory bledną a skrzydła zaczynają ulegać strzępieniu się. Wkrótce potem owady umierają. U ważek, oprócz dymorfizmu płciowego, występuje równieżdymorfizm wiekowy, najbardziej widoczny w ubarwieniu, które zmienia się w trakcie dojrzewania, osiągając największe nasilenie w okresie rozrodu, po czym blednie[2].
Są jednymi z najlepszych lotników wśród owadów. Potrafią latać we wszystkich kierunkach, przekraczając prędkość 10 m/s. Jako jedne z niewielu zwierząt opanowałylot wiszący. Polują na latająceowady (m.in.komary,muchy), chwytając je nogami – dlatego nogi są zaopatrzone w sztywne szczeciny. Są też w stanie przewidzieć tor lotu ofiary i lecą „na zbliżenie”. Niektóre, najmniejsze gatunki polują chodząc po roślinach. W chwytaniu ofiar przez larwy podstawową rolę odgrywa przekształcony aparat gębowy typu gryzącego, zwanymaską.
Ważki należą do najstarszych ewolucyjnie współcześnie żyjących owadów. Zaliczane doProtodonata formy podobne do współczesnych ważek są znane już z osadówgórnokarbońskich (ok. 325 mln lat temu)[2]. Karbońskie praważki z rodzajuMeganeura iMeganeuropsis były największymi znanymi owadami o rozpiętości skrzydeł do odpowiednio 750 mm i 720 mm[2]. Najstarsi przedstawiciele rzędu Odonata, czyli właściwych ważek, znani są z dolnegopermu (250 mln lat temu)[2].
Dotychczas na świecie opisano około 6400 współcześnie żyjących gatunków ważek[3][4]. Ichklasyfikacja biologiczna opiera się głównie na analizie żyłkowania skrzydeł postaci dorosłych oraz nafilogenezie, która jednak nie jest jeszcze dobrze poznana. Dla wielu gatunków brak opisów larw. Liczne badania molekularne z konieczności prowadzone są na niepełnej grupie reprezentantów poszczególnychtaksonów.
W oparciu o badania morfologiczne, współcześnie żyjące ważki dzielone są na podrzędy[4]:
Poza tym, zależnie od ujęcia systematycznego, wyróżnia się 4–5 dalszych rzędów znanych tylko z materiałów kopalnych, wśród nich wymienia sięProtodonata,Protoanisoptera,Protozygoptera iArchizygoptera[2].
Podrząd Anisozygoptera – obejmujący wymarłe ważki mezozoiczne oraz trzy żyjące współcześnie wAzji gatunkiżywych skamieniałości z rodzajuEpiophlebia (czwarty opisany gatunek uznany za wątpliwy[4]), o cechach pośrednich między równo- i różnoskrzydłymi – był uznawany zatakson parafiletyczny, a zaliczane do niego gatunki włączano do ważek różnoskrzydłych. Badania molekularne sugerują jednak, żeEpiophlebia może być taksonem siostrzanym dla Anisoptera i Zygoptera[5].
Larwy ważek posiadająskrzelotchawki ukryte wewnątrzodwłoka (w jelicie tylnym – tzw. skrzela rektalne). U równoskrzydłych występują też trzy skrzelotchawki zewnętrzne, położone na końcu odwłoka w postaci trzech listków.
Do 2016 roku odonatofauna Polski liczyła 73 gatunki[6][7]. Latem 2016 roku zaobserwowano obecnośćnomadki żółtawej (Pantala flavescens)[8]. W Polsce 8 gatunków ważek jest objętychochroną ścisłą, a 7ochroną częściową[9].
W Indiach, 18 sierpnia 2019 roku obchodzono po raz drugi Dzień Ważki (ang. Dragonfly Day) w Nowym Delhi oraz sąsiednich regionach z inicjatywyWorld Wide Fund for Nature we współpracy zBombay Natural History Society(inne języki)[10]. Analogiczne wydarzenie, tj. Ogólnopolski Dzień Ważki w Puławach[11], zapoczątkowano z inicjatywy Ewy Rauner-Bułczyńskiej[12] 25 maja 2019 roku[13] w Puławach, w rocznicę urodzin czołowego badacza ważek,Edmonda de Sélys Longchampsa(inne języki)[12].
- ↑Odonata, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
- ↑abcdefFauna Polski – charakterystyka i wykaz gatunków. Bogdanowicz W., Chudzicka E., Pilipiuk I. i Skibińska E. (red.). T. II. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2007, s. 293–294.ISBN 978-83-881470-7-4.
- ↑John W.H. Trueman. A brief history of the classification and nomenclature of Odonata. „Zootaxa”. 1668, s. 381–394, 2007. (ang.).
- ↑abcD. Paulson, M. Schorr & C. Deliry: World Odonata List. 2022-12-04. [zarchiwizowane ztego adresu (2023-03-14)]. (ang.).
- ↑Carle et al. Evolution of Odonata, with Special Reference to Coenagrionoidea (Zygoptera) (pdf). „Arthropod Systematics & Phylogeny”. 66 (1), s. 37–44, 2008. (ang.).
- ↑Jacek Wendzonka. Klucz do oznaczania dorosłych ważek (Odonata) Polski (pdf). „Odonatrix – Biuletyn Sekcji Odonatologicznej Polskiego Towarzystwa Entomologicznego”. 1 (Suplement), czerwiec 2005. ISSN 1733-8239. brak numeru strony
- ↑Ważki (Odonata) Polski: Systematyka. Strona internetowa Sekcji Odonatologicznej PTE. [dostęp 2014-03-03].
- ↑Nomadka żółtawa (Pantala flavescens). Strona internetowa Ewy Miłaczewskiej. [dostęp 2017-10-18].
- ↑Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. z 2016 r. poz. 2183).
- ↑Dragonfly Day. drishtiias.com, 2019-08-17. [dostęp 2021-03-25].
- ↑Ewelina Borawska: Dzień Ważki w Puławach – inauguracja. Urząd Miasta Puławy, 2019-05-20. [zarchiwizowane ztego adresu (2020-08-11)].
- ↑abRadosław Szczęch: Zakochana w owadach. „Gdy do nich przychodzę, wychodzą sprawdzić, kto przyszedł”. Dziennik Wschodni, 2020-07-26. [dostęp 2021-03-25].
- ↑Sprawozdanie z wykonania planu finansowego Gminnego Ośrodka Kultury w Siennie za 2019 rok. „Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego”. 4951, s. 48, 2020-04-28.
Identyfikatory zewnętrzne:
.jpg)
_nymph.jpg)
_crop.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
_Ystad-2015.jpg)