Wałbrzych – Plac Magistracki w nocyWałbrzyski rynek –Pierzeja południowa
Wałbrzych jest ośrodkiem przemysłowym, akademickim i naukowymPolskiej Akademii Nauk, miastem o funkcjach przemysłowo-handlowo-usługowych z rozwijającymi się funkcjami ośrodka turystycznego. Dawniej bardzo ważny i potężny ośrodek przemysłowy Dolnego Śląska, po Wrocławiu na równi z Jelenią Górą.
Według danychGUS z 31 grudnia 2024 r., miasto było zamieszkiwane przez 98 748 osób[2]
Rozciągłość na osi wschód-zachód wynosi 12 km, a z północy na południe miasta – 22 km[potrzebny przypis]. Wałbrzych, którego granice administracyjne przebiegają miejscami naturalnymi zboczami, grzbietami gór i czasem opierają się na potokach górskich, osiąga swój najwyższy punkt naBorowej – 853 m n.p.m. Najniższym punktem jest dolina Pełcznicy – 315 m n.p.m.[5].
W latach 1999–2002 Wałbrzych miał status miasta na prawach powiatu, a w latach 2003–2012 miasto wchodziło w skład powiatu wałbrzyskiego[6]. Decyzją Rady Ministrów, od 1 stycznia 2013 prawa powiatu zostały miastu przywrócone[4].
Wałbrzych jest jednym z najbardziej zielonych miast w Polsce. Spośród 66 największych polskich miast, w których wzięto pod uwagę powierzchnię lasów, parków, zieleńców, terenów zieleni osiedlowej w stosunku do ogólnej powierzchni miasta, Wałbrzych znalazł się na 8 miejscu. Tereny zielone w Wałbrzychu, które powoli odradzają się po zniszczeniach, spowodowanych głównie przez przemysł kopalniany, zajmuje prawie 1/3 miasta[7]. Wraz z upadkiem Dolnośląskiego Zagłębia Węglowego, można zaobserwować znaczną poprawę w przyrodzie miasta i okolicy[potrzebny przypis].
Miasto może pochwalić się jedną z niewielu palmiarni w Polsce –Palmiarnią w Lubiechowie, a także największym ogrodem działkowym w Polsce (prawdopodobnie największym w Europie) – Rodzinnym Ogrodem Działkowym „Podzamcze”, na którym znajduje się ponad 2500 działek rodzinnych. Ogród o powierzchni ponad 94 hektarów leży w otulinie Książańskiego Parku Krajobrazowego i należy do stowarzyszenia ogrodowego –Polskiego Związku Działkowców[9].
Na tym terenie nie ma większych akwenów ze stojącą wodą, ogólna powierzchnia takich zbiorników nie przekracza 0,4 km², co stanowi skromną część powierzchni miejskiej[potrzebny przypis]. Na powierzchnię tę składają się głównie pozostałościstawów rybackich, glinianek oraz osadniki zakładów przemysłowych. Wszystkie wałbrzyskie kopalnie zostały zalane wodą z rzeki Pełcznicy, która następnie wypływa w okolicach filii Politechniki Wrocławskiej i żłobka samorządowego nr 4 w dzielnicy Stary Zdrój. Woda wypływająca w tym miejscu ma charakterystyczny rdzawy kolor, wynikający z zalanej i rdzewiejącej obudowy górniczej oraz pozostawionych „na wieczność” maszyn w chodnikach, który później się rozmywa[12].
Klimat Wałbrzycha należy do gatunku klimatów oceanicznych. Ma on typ podgórski, kotlinowy. Charakteryzują go zmienne i dosyć wysokie wahania temperatur między dniem a nocą. Jest to klimat chłodny, zmienny, czasem bardzo ostry. Charakteryzują go ostre zimy i duża ilość opadów atmosferycznych. Na klimat ten wpływają głównie masy powietrza o kierunku zachodnim oraz masy powietrza o kierunkach zbliżonych do zachodniego. Skutkuje to wysokim ciśnieniem przede wszystkim po południowej oraz zachodniej części gór. Efekt ten ma miejsce zarówno latem, jak i zimą[potrzebny przypis].
W roku 1613 śląski regionalista i historykMikołaj Henel zPrudnika wymienił miejscowość w swoim dziele o geografii Śląska pt.Silesiographia podając jej łacińską nazwę:Waldberga[15]. Według relacji Ephraima Ignatiusa Naso,świdnickiegokupca, podanej w jego książce z 1667Phoenix redivius ducatum Swidnicensis et Javroviensis,osadaWaldenburg, pospolicie zwanaWallenberg. Nazwę swą zawdzięczać miałapielgrzymkom do drewnianego kościółka pw. Najświętszej Marii Panny, na pagórku (niem.wallen – pielgrzymować), lub staremugrodowi pośród lasu. Ta druga wersja jest bardziej prawdopodobna, jest bowiem faktem, że w pobliżu tego kościółka, przy którym tryskałoźródłowody mineralnej, istniał nizinny gród otoczony wałami i fosą. Stare zapisy podają nazwy:Waldenburg (1400 r.) iWaldenberg (1372 r.), co można przetłumaczyć jako „leśny gród” lub „leśna góra”.
Niemiecka nazwa miasta,Waldenburg oznacza dosłownie „leśny gród”. NiemieckiWaldenburg miał także swoje dialektyczne nazwy:Walmbrich,Walbrich. Ta właśnie nazwa występuje w „Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego”. Na podstawie nazw niemieckich wytworzyły się następnie formy używane na terenie położonego nieopodal czeskiego obszaru językowego:Valdenburk orazValbřich. Ta ostatnia postać stała się podstawą polskiej nazwyWałbrzych, ustalonej wraz z włączeniem miasta do Polski w 1945 r.[potrzebny przypis] (choć na niektórych pierwszych powojennych mapach kolejowych pojawia się nazwaBorowieck[16]). Ostatnio jednak dotarto do źródeł, które świadczą, że nazwaWałbrzych była używana także przed wojną. Taka nazwa występuje w „Kuryerze Śląskim” nr 225 z dnia 30 września 1916 r., na stronie 5[potrzebny przypis].
Palisadowy gród wałbrzyski, z wałem dochodzącym do 8 m wysokości, był słowiańskimokopem pierścieniowym. Miał 44 m długości i 32,5 m szerokości. W jego miejscu istniała prawdopodobnie osadasłowiańska. Wydaje się więc, że Wałbrzych wyrósł z dawnego grodziszcza na pagórku, w pobliżu borów obszernejkotliny, do której zapuszczali się osadnicy z nizin, wąwozemPełcznicy.
Historyczny rodowód miasta wywodzi się z czasów średniowiecznych, prawdopodobnie z końca XII w. W okresie tym istniała już leśna osada słowiańska, w której z biegiem lat powstał małygródek warowny. Na jej miejscu dokonanolokacji miasta, w którym osadzono kolonistów. Pierwsza w pełni wiarygodna informacja o Wałbrzychu pochodzi z 1305 r. Z tego bowiem okresu zachował się dokument określający wysokość świadczeń parafii śląskich na rzeczbiskupstwa wrocławskiego, wśród których został wymieniony także Wałbrzych.Status miasta Wałbrzych uzyskał w latach 1400–1426. Z roku 1426 pochodzi historyczna wzmianka o Wałbrzychu jako mieście liczącym ok. 200 mieszkańców.
ZamekKsiąż około XIX w.Zamek Książ w czasach dzisiejszych
Dzieje Wałbrzycha od 1278 r. związane były z losamiksięstwa świdnickiego.PoHenryku Pobożnym Wałbrzych dostał jego syn książę świdnickiBolesław Łysy, ale dopiero jego synBolko I Surowy zajął się rozbudową miasta, otaczając je murem obronnym i wznosząc ok. 1290 r. w Podgórzu na Górze Zamkowej zamekNowy Dwór. Od 1326 r. gród ten związany był zksięstwem świdnicko-jaworskim. Około 1366 za panowaniaBolka II Małego rozpoczęto wydobywanie rud srebra i ołowiu, najprawdopodobniej na południowym stoku Starej Góry, na obszarzeStarego Zdroju. W 1375 odnotowano istnienie źródełwód mineralnychAqua Antiqua[17].
Miasto przez długi czas było miastem prywatnym, wielokrotnie zmieniając właściciela. Początkowo od 1400 r. należało do rodu Szoffów z Owiecka[potrzebny przypis].
Przez ponad 250 lat Wałbrzych i okoliczne wsie znajdowały się w posiadaniu rodu Czetryców (Czettritzów), czego istniejącym śladem jest zespół zamkowy budowany w latach 1604–1628, tzw.zamek, obecna siedziba Akademii Nauk Stosowanych Angelusa Silesiusa (dawniejPaństwowej Wyższej Szkoły Zawodowej im. Angelusa Silesiusa). W 1689 na bazie źródeł wód mineralnych powstał pierwszy ośrodek leczniczy[17].
Nieistniejąca kopalnia węgla Maria (Tiefbauschacht) z szybami Jan Henryk (Hans Heinrich) oraz Maria (Marie) widok z 1926. Obecnie w tym miejscu znajduje sięGaleria Victoria
W 1738 r. miasto i przyległości kupiłKonrad Hochberg, mieniący się potomkiemPiastów, właściciel sąsiadującego zamkuKsiąż, jednego z trzech największych w Polsce. W 1742 Wałbrzych, wraz z większością Śląska, wcielony został do Prus wskutek zwycięskiejwojny z Austrią. Tym samym zakończyły się prowadzone przez administrację austriacką prześladowania miejscowych protestantów. Po siedemdziesięciu latach pozostawania w rękach rodu Hochbergów miasto przestało być własnością prywatną i w 1808 r. zaczęło wieść niezależne życie[potrzebny przypis].
Od XVII wieku datuje się w Wałbrzychu silnie rozwinięterzemiosłotkackie, które rozkwitło w XVIII wieku, by później ustąpić przemysłowi[18]. Jego miejsce zajęłowłókiennictwo oraz przede wszystkimgórnictwowęglowe, dynamicznie rozwijające się od połowy XVIII w.[18]
Według przekazów historycznych w roku 1604Diprand Czetryc wydał „ordunekwęglowy”, który regulował sprawy wydobycia, magazynowania i sprzedaży węgla oraz wynagrodzeniagwarków. W roku 1747 czynnych było w Wałbrzychu 7 kopalń węgla[18], a w 1805 r. 54 szyby zatrudniały 895 górników[potrzebny przypis].
Prawdziwy przełom dla miasta stanowił jednak wiek XIX i początek XX, kiedy to miał miejsce bardzo dynamiczny rozwój istniejących i nowo powstałych gałęzi przemysłu:włókienniczego,ceramicznego,szklarskiego, metalowego,górniczego ikoksowego. W 1920 r. uruchomiono odlewnię żeliwa i fabrykę maszyn, a w 1922 r. fabrykę lin i drutu (istniejącą do dnia dzisiejszego – obecnie jako Frezpol Sp. z o.o. Oddział Produkcji Lin i Drutów „Linmet” w Wałbrzychu). Do dziś wyroby swe sprzedają dwie fabryki porcelany (z trzech historycznie funkcjonujących), powstałe w 1831 (obecnie Fabryka Porcelany „Krzysztof” S.A.) i 1845 r. (obecnie Fabryka Porcelany „Wałbrzych” S.A.).
Wałbrzych, dotąd niewielkie i peryferyjnie położone miasteczko, przeżył okres intensywnej urbanizacji, przeradzając się w duży ośrodek przemysłowy i wchłaniając jako nowe dzielnice wsie położone w okolicznych dolinach. W 1818 uruchomiono pierwszą przędzalnię mechaniczną, w 1853 miał miejsce pierwszy masowy strajk górniczy. Przyczyną jego wybuchu była postępująca bieda, niedostatek wody oraz powstawanie w dolinie Pełcznicy dzielnic nędzy. Około 1870 w wyniku intensywnego prowadzenia wydobycia węgla zanikło osiem głównych źródeł wód mineralnych, co przyczyniło się do upadku uzdrowiska[17]. W 1871 r. Wałbrzych stał się wraz z Prusami częścią zjednoczonegoCesarstwa Niemieckiego, korzystając z jego szybkiego rozwoju gospodarczego. W miarę rozwoju miasta następowała rozbudowa jego infrastruktury komunalnej. Pierwszalinia kolejowa połączyła Wałbrzych iWrocław w 1853 r., a od 1880 r. można było dotrzeć pociągiem doKłodzka iCzech. Miasto uzyskało także wszelkie niezbędne urządzenia komunalne: elektryczność w 1896, gaz w 1868,wodociągi w 1905 ikomunikację tramwajową w 1898 r.[potrzebny przypis]
Obecny, nieregularny i rozległy układ urbanistyczny jest wynikiem zarówno górzystego ukształtowania terenu, jak i faktu, że większość obecnych dzielnic miasta wyrosła z wsi rozciągniętych wzdłuż górskich potoków. W 1856 r. Wałbrzych otrzymał nowyratusz. Wśród zabudowy miejskiej zaczęły wyróżniać się obiekty przemysłowe, kominy i piętrzące się hałdy kopalniane. Po I wojnie światowej zbudowano nową dzielnicę o charakterze wielkomiejskim (Neustadt – dziś Nowe Miasto), a socjaldemokratyczne władze miasta zainicjowały szeroko zakrojony program budowy osiedli socjalnych dla ludności robotniczej, kontynuowany następnie wokresie hitlerowskim. W 1939 r. miasto miało ok. 65 tysięcy mieszkańców.
Historia Wałbrzycha w czasie II wojny światowej jest bardzo tajemnicza i nie została do końca zbadana. Liczba zagadkowych budowli i miejsc świadczy o poważnych planach zrobienia z miasta ośrodka o dużym znaczeniu[potrzebny przypis].
II wojna światowa nie spowodowała większych zniszczeń miasta, zajętego przez wojska radzieckie dopiero po kapitulacji Niemiec.Pod koniec II wojny światowej zniszczeniu uległo kilka zakładów chemicznych i fabryk na tereniekopalni Bolesław Chrobry przy ulicy Ludwika Beethovena; zakłady zostały okradzione, a łupy wywiezione na terenyZSRR. Dużym zniszczeniom i kradzieży uległ też zamekKsiąż[potrzebny przypis].
Wałbrzych z racji swojego górzystego położenia, dużej liczby lasów oraz dobrze rozwiniętej infrastruktury przemysłowej i miejskiej, jak i bliskości granicy, miał się stać siedzibą oraz ośrodkiem badań naukowychpaństwa niemieckiego III Rzeszy, prawdopodobnie miała być to główna siedzibaAdolfa Hitlera mieszcząca się na zamku Książ (choć można spotkać się z teoriami, że była to mistyfikacja, kryjąca znacznie poważniejsze zamiary)[19]. Już podczas wojny budowano tutaj potężne tunele podziemne m.in. pod zamkiemKsiąż oraz przekształcanokopalnię „Herman” w potężny schron. Na uwagę zasługują inne budowle wybudowane podczas II wojny światowej m.in. kompleks podziemnych tuneli przy ulicyWyzwolenia, który jest częściowo zasypany i biegnie pod górą Parkową w kierunkukopalni „Herman”, która była przekształcana w schron. Nieopodal kopalni „Herman” znajduje sięmauzoleum, oprócz tego na terenie miasta jest zlokalizowana duża liczba schronów niewyróżniających się niczym szczególnym. Do końca nie jest wyjaśnione, do czego miały służyć potężne podziemne budowle na terenie Wałbrzycha i duża liczba schronów. Podczas wojny stacjonowały tutaj wojska, ich koszary znajdowały się w obecnym szpitalu przy ulicy Batorego oraz w dawnym kompleksie szpitalnym w dzielnicy Gaj.[20][21] Według niektórych badaczy w podziemnych kompleksach miały znajdować się fabryki wojskowe, depozyty cennych przedmiotów oraz tajne dokumenty na temat badań nadWunderwaffe (pojawiają się m.in. opinie, że już po wojnie odzyskali je Niemcy i przekazali Amerykanom w zamian zanowe życie –operacja Paperclip), a także ośrodki pracujące nad bronią atomową[19].
Po wojnie miasto zostało przyznane Polsce, 28 maja 1945 roku o godzinie 10:00 objęte przez pełnomocnika rządu polskiego Eugeniusza Szewczyka[22]. Początkowo nosiło nazwęBorowieck[23], obecna nazwa została administracyjnie zatwierdzona 7 maja 1946[24]. W przeciągu kilku powojennych lat większość dotychczasowych mieszkańców Wałbrzycha wysiedlono do Niemiec, choć ze względu na brak wyszkolonej kadry do obsługi przemysłu grupa Niemców pozostała w mieście aż do końca lat 50. XX wieku. Do miasta przybyli m.in. liczni przymusowi wysiedleńcy z polskichKresów Wschodnich oraz repatrianci z Zachodu[18][25] (w latach 50. XX w. w mieście mieszkało ich 17 tys.)[26] – głównie z Francji, zwłaszcza górnicy[18][25]. W latach 50. XX w. w Wałbrzychu zamieszkało ich 17 tys.
W 1946 roku przy al. Wyzwolenia odsłonięto Pomnik ku czci Armii Czerwonej i Wojska Polskiego, a w 1950 r. przy ul. Wieniawskiego stanął pomnik żołnierzy Armii Czerwonej i Wojska Polskiego[27]. W okresie powojennym nastąpił dalszy wzrost przestrzenny Wałbrzycha przy zachowaniu ukształtowanego wcześniej charakteru przemysłowego. Granice administracyjne rosły dzięki dołączeniu kolejnych pobliskich gmin, jak i budowie nowych osiedli mieszkaniowych. Efektem tych zmian jest obecna powierzchnia miasta, wynosząca prawie 85 km²[potrzebny przypis].
Podczas II wojny światowej w mieście funkcjonowały filie niemieckiego obozu koncentracyjnegoGross Rosen[29] znajdujące się wWykazie podobozów i wyróżnia się obozy m.in.:
W dzielnicy Gaj przy ulicy Królewieckiej o nazwie IG Farben[30].
Powojenna ludność Wałbrzycha w przeważającej mierze była ludnością napływową z różnych stron Polski. Przedwojenni niemieccy mieszkańcy miasta zostali po 1945 roku w większości wysiedleni, a na ich miejsce napłynęli w zdecydowanej większości Polacy. Według profesora Leszka Kosińskiego, struktura ludnościowa Wałbrzycha w 1950 roku pod względem pochodzenia terytorialnego przedstawiała się następująco[36]:
W Wałbrzychu znajduje się wiele zabytków architektury mieszczańskiej, sakralnej,zamki,pałace. W wałbrzyskim muzeum znajdują się unikatowe zbiory geologiczne flory i faunykarbońskiej, rarytasem kolekcji jest jedyny w Polsce i jeden z dwóch na świecie dobrze zachowanych egzemplarzy późnokarbońskiego stawonoga z gromadywijów[37].
kościół par. pw. św. Jerzego, ul. św. Jerzego (dawniej ul. Andersa 122), z lat 1894–1898
kościół par. pw. św. Józefa, ul. św. Józefa 1, z lat 1908–1910
plebania
kościół par. pw. Zmartwychwstania Pańskiego, ul. Marconiego, z lat 1867–1870
kościół ewangelicki, projektuCarla Gottharda Langhansa – zbudowany w latach 1785–1788, pl. Kościelny
zbór staroluterański, ob. kościół polskokatolicki pw. Zesłania Ducha Świętego, ul. Garbarska 7, w stylu klasycystycznym, salowy, wzniesiony 1847–1848, obecniepolskokatolicki (parafialny)
cmentarz żydowski, ul. Moniuszki / Przemysłowa, z 1902 r.
park miejski im. Kościuszki w Sobięcinie, ul. Racławicka – Kosteckiego, z XIX w. – XX w.
ratusz, pl. Magistracki 1, z XIX w., pocz. XX w.
dworzec Wałbrzych Miasto, z XIX w./XX w.
budynek d. dworca towarowego, ul. Nowy Świat 5 b, z 1853 r.
Pałac Tielscha, ul. Armii Krajowej 7 a, 1860, pocz. XX w., wybudowany dla właściciela pobliskich Zakładów Porcelany –Carla Tielscha, projekt wykonany przez budowniczego wrocławskiego Wassemanna
dom, ul. Bolesława Chrobrego 1, z 1910 r.
sierociniec, ob. klasztor ss. nazaretanek, liceum, internat, ul. Darowskiej 1–1b, z 1872 r.: budynek główny, oficyna
trzy domy, ul. Dmowskiego (dec. Dzierżyńskiego) 1, 3, 5, z XIX w./XX w.,
kamienica, ul. Dmowskiego (dec. Dzierżyńskiego) 2, z k. XIX w.,
dom, ul. Lewartowskiego 7 a, z 1905 r.
domy, ul. Gdańska 2, 3, 5, 4, 6, 8, 10, z XIX w./XX w.
dom, ul. Konopnickiej 4, 5, z XIX w./XX w.
trzy domy, ul. Kościuszki 1, 3, 5, z k. XIX w.
dom, ob. biura, pl. Magistracki 3, z k. XIX w.
dom, pl. Magistracki 6, z 1890 r.
bank, ob. Prokuratura Rejonowa, pl. Magistracki 7, z 1904 r., wzniósł architekt Resner z Wrocławia,
gmach Urzędu Miasta, ul. Matejki 1, 1876-77,ratusz wałbrzyski – stary ratusz na rynku nie spełniał już wymogów więc miasto w 1854 roku zakupiło za kwotę 8000 talarów 4morgi ziemi na wybudowanie placu rynkowego, oraz nowego ratusza. Budynek ratusza zaprojektował i wykonał królewski budowniczy Waesemann, w stylu neogotyckim
willa, ul. Matejki 5, z k. XIX w.
dom, ul. Mickiewicza 14, z 1897 r.
dwa domy, w zespole dworskim Czettritzów, ul. Młynarska 18 b, c, szachulcowy, z lat 1900, 1923,
kamienica, ul. Moniuszki 4, z XIX w., k. XIX w.
dom, ul. Moniuszki 11, z XV w., XIX w.
kamienica, ul. Moniuszki 13/15, z XVIII w., XIX w./XX w.
dom „Florianka”, ul. Moniuszki (dec. Garbarska) 23, z XVII/XVIII w.,
willa, ul. Moniuszki 43, z 1922 r.
szkoła, ul. Paderewskiego 17, z lat 1926–1928
dom, ul. Parkowa 8, z pocz. XX w.
dom, ul. Pługa 1, z 1905 r.
karczma z browarem, ob. dom mieszkalny, ul. Pocztowa 1, z k. XVIII w.,
dom „Pod Lwami”, ul. Pocztowa 9, XVIII w., dawny dom zdrojowy „Lwi Gród” nazywany był w innych okresach także „Domem Lwów” lub „Kamienicą pod Lwami” z niemieckiego „Löwenhaus” jest jednym z nielicznych już świadectw historii Starego Zdroju, dawnego kurortu, który największą swoją świetnością cieszył się w drugiej połowie XVIII i pierwszej połowie XIX wieku. „Lwi Gród” powstał około roku 1800 (najprawdopodobniejszą datą budowy jest jednak rok 1791) na zlecenie dawnego właściciela Starego Zdroju Josepha Franza Bernarda von Mutius wraz z innymi budynkami gościnnymi,
domy wRynku, centralnym placu miasta na którym w 1731 roku stał barokowyratusz. W 1996 roku rynek przeszedł gruntowną modernizację, ograniczono na nim ruch samochodowy, wybudowano fontannę oraz elementy małej architektury (dotychczas mieścił się tam parking wybudowany w 1928 r.):
domy, Rynek 1, 2, 3, kamienica nr 5, z XVII w., XVIII w., XIX w./XX w.
d. hotel „Pod Złotym Lwem”, Rynek 6, z ok. 1900 r.
kamienica „Pod Złotym Lwem”, Rynek 7, z XIX w.
dom, Rynek 9, z 1793 r.
kamienica, Rynek 10, 11, 12, 13, 14, 15, 17, 18, 19, 21, z XIX w./XX w.
dom „Pod Trzema Różami”, Rynek 22, z 1777 r.
dom „Pod Kotwicą”, Rynek 23, z 1799 r.
budynek NOT, ul. Schmidta 4 a, z początku XX w.
trzy domy, ul. Sienkiewicza 1, 1 a, 7, z XIX w., XIX w./XX w.
d. hotel „Plessischer Hof”, ul. Sienkiewicza 2, z lat 1906–1910
dom, ul. Sienkiewicza 4, 8, 9, z XIX w./XX w.
domy, ul. Słowackiego 1, 2, 3, 4, 4 a, 6, 8, 10, 11, 12, 15, 15 a, 18, 20 b, 23 a, 24, 25, 26, z XIX w., XX w.
d. młyn wodny, ob. dom mieszkalny, ul. Słowackiego 14, z lat 1700, 1816
dom Syndykatu Górniczego, ul. Słowackiego 20a, z lat 1897–1898
pałacyk, obecnie dom dziecka, ul. Wrocławska 115, z 1908 r.
cztery domy, ul. Wysockiego 2, 4, 6, 8, z 1880 r., 1911–1914 r.
kamienica, al. Wyzwolenia 1, 3,1915 r.
szkoła, ul. Wyzwolenia 34, z lat 1905–1907
willa, ul. Zamkowa 3, z 1907 r.
zespół zamkowy Czettritzów, ul. Zamkowa, późnorenesansowy, rozbudowany 1857 na siedzibę administracji książątpszczyńskich:zamek, ul. Zamkowa 4, z XVII-XIX w., pocz. XX w.; park; folwark, ul. Zamkowa 3 i 3a, k. XVIII w., XIX w.: budynek oficjalistów, oficyna gospodarcza (stajnia i wozownia), dwa domy → ul. Młynarska 18 b, c
d. fabryka Wunderlicha, ul. Armii Krajowej 21 (22), 1896
budynek przemysłowy w fabryce porcelany „Wałbrzych”, ul. Starachowicka, z XIX w.,
zespół kopalni „Julia”, ul. Wysockiego, z lat 1865–1867- XX w.: łaźnia i lampiarnia, siłownia II, warsztat mechaniczny, kotłownia elektrowni zakładowej IV, kotłownia III, V, maszynownia – szybu „Sobótka”, siłownia i elektrownia, dawne nadszybie szybu „Dampf”, kotłownia I i budynki maszyn wyciągowych, maszynownia szybu „Julia”, sortownia, waga kolejowa, budynek płuczki i flotacji, szyb „Julia” – budynek szybowy z wieżą, 1867, szyb „Sobótka” – budynek szybowy z wieżą, 1874,
szyb „Gabriel”: budynek maszyny wyciągowej, ul. E. Plater, z 1902 r.
zespół szybu „Irena”, ul. św. Józefa, z lat 1890–1914: nadszybie, wieża nadszybowa, hala wentylatora, łaźnia górnicza, wieża ciśnień, hala maszynowni, budynek administracyjny kopalni
szyb „Matylda” – dwa budynki wentylatorni (nr 1 i nr 2), ul. Beethovena, 1905,
zespół szybu „Powietrznego”, ul. Świdnicka, z lat 1891–1901: nadszybie, hala wentylatorów, maszynownia szybu, wieża nadszybia, zespół szybu „Siostrzane”, ul. 1 Maja, z XIX w./XX w., budynek wieży nadszybowej, budynek maszynowni, łaźnia górnicza, inne obiekty (magazyny)
zespół szybu „Teresa”, ul. Noworudzka 4, z 1864 r.: budynek nadszybia, budynek maszyny wyciągowej
zespół szybu „Tytus”, ul. Kopalniana 2, z pocz. XX w.: wieża nadszybowa, łaźnia, lampiarnia, markownia
zespół szybu „Wojciech”, ul. Kosteckiego, z 1860 r., 1902 r.: wieża nadszybowa, maszynownia
szyb „Zbigniew” – budynek maszyny wyciągowej, ul. Kosteckiego, z XIX w.
inne obiekty:
mauzoleum, powstałe w latach 1936–1938 według projektu Roberta Tischlera z inicjatywy Ludowego Związku Opieki nad Niemieckimi Grobami Wojennymi. Wykonane zostało przez wałbrzyskie firmy i kamieniarzy, którzy pracowali także przy wznoszeniumauzoleum na Górze świętej Anny.
najdłuższy tunel kolejowy w Polsce z 1876 roku, o długości 1560 m, łączy trasę kolejową Wałbrzych-Kłodzko.
MuzeumGroß-Rosen (Gross-Rosen) z Pracownią Naukowo-Badawczą przy ul Szarych Szeregów 9.
najwyższą budowlą w mieście jest komin Przedsiębiorstwa Energetyki Cieplnej o wysokości 138 m[39].
Większość dzielnic mieszkalnych to byłe wsie lub miasteczka, które zostały wchłonięte przez rozwijające się miasto. Obecnie w mieście są następujące dzielnice i osiedla mieszkalne:
Miasto ma bardzo dużą liczbę osiedli w różnych dzielnicach. Niektóre osiedla były wzorowane na angielskich osiedlach np. w dzielnicy Sobięcin wzorowano się na londyńskim West End i East End. Były to projekty niemieckie[40].Oprócz nich można wyróżnić różnego rodzaju nazwy historyczne lub zwyczajowe odnoszące się do różnych części miasta[41]:
Sąd Rejonowy w WałbrzychuWałbrzych – zabytkowy budynek Prokuratury Rejonowej przy pl. Magistrackim.
W Wałbrzychu siedzibę mają delegatury Urzędu Marszałkowskiego i Urzędu Wojewódzkiego oraz wiele urzędów i instytucji obejmujących powiaty wałbrzyski,świdnicki,kłodzki,dzierżoniowski,ząbkowicki oraz województwo dolnośląskie.Od dnia 15 marca 1991 r. w Wałbrzychu funkcjonuje, powołana przez radę gminy, Straż Miejska. To jedna z pierwszych tego typu formacji umundurowanych powstała w Polsce.[potrzebny przypis]
Wałbrzych jest ośrodkiem przemysłowym o rozwiniętym przemyśle budowlanym, motoryzacyjnym, szklarskim, chemicznym, włókienniczym, odzieżowym, spożywczym. Szczególnie rozwinięty jest przemysł ceramiczny, oraz przemysł motoryzacyjny.[potrzebny przypis]
Był on dawniej dużym ośrodkiem wydobycia i przetwórstwa węgla kamiennego. W Wałbrzychu działały trzy duże kopalniewęgla kamiennego (Wałbrzych,Victoria,Julia). Ostatnią kopalnię zamknięto w połowie lat 90. Obecnie działa jednakoksownia (Victoria).
Ogółem na koniec 2002 roku było 14 195 podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w systemie REGON. W skład tej liczby wchodziło 9468 zakładów osób fizycznych, 771 różnego rodzaju spółek, 51 spółdzielni oraz 4 przedsiębiorstwa państwowe. Na koniec 2004 roku liczba podmiotów w systemieREGON wynosiła już 14 688, w tym 778 spółek, 50 spółdzielni i tylko 1 przedsiębiorstwo państwowe.[potrzebny przypis]
W lipcu 2011 r. w Wałbrzychu było 6938 zarejestrowanych bezrobotnych[73].
Początkowo mieszkańcy pierwszego grodu wałbrzyskiego trudnili siębartnictwem imyślistwem. W późniejszym okresie do branż tych doszłyrolnictwo oraz hodowlabydła. W XIV wieku w Wałbrzychu wydobywanosrebro i rudy ołowiu.
Górnictwo –Według lokalnej legendy[74] złoża węgla kamiennego w rejonie wałbrzyskim, odkryto na zboczuLisiego wzgórza, zaś pierwszy pisany i zachowany dokument o powstaniu pierwszej wałbrzyskiej kopalniwęgla kamiennego pochodzi z 1366 roku. Dokument ten podaje iż Książęświdnicko-jaworskiBolko II za zasługi dworzan wykonywane dla księcia, mogą „po wsze czasy” posiąść prawo dosztolni dziedzicznej (sztolni odwadniającej) wStarym Zdroju. W 1805 były już 54 kopalnie. Tak szybki rozwój górnictwa wymagał powstania urzędów, które kontrolowałyby działania tej branży. I tak się stało. W 1778 roku powstał w Wałbrzychu inspektorat górniczy, a prawie sto lat później w 1861 roku – urząd górniczy. XX wiek to okres intensywnej eksploatacji złóż węgla. Rok 1990 to okres początku końca zagłębia wałbrzyskiego.
Sukiennictwo- W XVII i XVIII wieku wyroby dolnośląskich tkaczy, trafiały na rynki zbytu w Europie, Ameryce Południowej i Afryce. Eksport wyraźnie napędzał niski koszt wyrobu sukna, a więc i niska cena, a także miękka woda oraz olbrzymia ilość drewna niezbędna dobielenia tkanin. Tkacze wałbrzyscy należeli do cechów wŚwidnicy, a od 1602 roku założyli oni własny cech – wałbrzyski, potwierdzony przez ówczesnego właściciela Wałbrzycha –Dipranda Czettritza. Połowa XVIII wieku to okres uprzemysłowienia wałbrzyskiego tkactwa.
Koksownictwo – Pierwsze próbykoksowania wałbrzyskiego węgla podjęto w 1776 roku. Niespełna osiem lat później koksownie były już wybudowane naSobięcinie, oraz niedaleko szybu Witold.
PrzedII wojną światową do 1998[kiedy?] roku, Wałbrzych był ważnym miastem o charakterze przemysłowym naDolnym Śląsku istniało tutaj wiele kopalni, hut, koksowni oraz elektrowni okręgowych i małych przedsiębiorstw oraz różnych dobrze rozwiniętych gałęzi przemysłowych m.in. budowlany, szklarski, chemiczny, włókienniczy, odzieżowy, spożywczy i ceramiczny. Oprócz kopalni oraz hut i koksowni, ważnym elementem przemysłu w mieście był zakład gazowniczy. Od 1911 roku wałbrzyski gaz z koksowni docierał do Jeleniej Góry orazŚwidnicy[75]. W 1935 roku utworzono z dwóch spółek gazowych jeden zakład gazowniczySchlesien Fern Gas AG. Gaz z Wałbrzycha docierał w promieniu 70 km od Wałbrzycha m.in. doWrocławia iJeleniej Góry oraz okolicznych miejscowości. W 1940 roku gaz z Wałbrzycha docierał do znacznie większej odległości aż doBrzegu nad Odrą iZgorzelca oraz w okoliceDrezna, powodem tego było wybudowanie nowoczesnej tłoczni gazu wraz z całą infrastrukturą potrzebną do jego oczyszczania, która mieściła się w dzielnicySobięcin. W około 1975 roku Zakład Gazowniczy Wałbrzych stał się dystrybutorem gazu ziemnego zaazotowanego ze złóż z terenów Wielkopolski. Zakład działa do dzisiejszego dnia pod nazwą Państwowe Przedsiębiorstwo Użyteczności Publicznej Polskie Górnictwo Naftowe i Gazownictwo (PGNiG S.A.. Zakład Gazowniczy Wałbrzych)[76]. Oprócz gazownictwa wyróżnić można Zakład Energetyczny Wałbrzych, który swoim zasięgiem obejmował i obejmuje okoliczne powiaty i gminy m.in.Dzierżoniów,Świdnica,Kłodzko[77]. Podczas końcówki II wojny światowej zniszczeniu uległo kilka zakładów chemicznych i fabryk na terenieKopalni Bolesław Chrobry przy ulicy Ludwika Beethovena, zakłady zostały wywiezione przez Rosjan na terenyZSRR[78].
W wyniku zamknięcia wałbrzyskich kopalń z powodu nieopłacalności wydobycia surowca w 1998 roku, miasto które napędzało gospodarkę na tereniewojewództwa wałbrzyskiego i regionem Dolnego Śląska zatrudniając tysiące ludzi w Wałbrzychu oraz w okolicznych gminach tj.:Świdnica,Świebodzice, znacząco podupadło ekonomicznie. W wyniku tego pozamykano inne zakłady które produkowały części mechaniczne dla potrzeb kopalni, przyczyniło się to do dużego bezrobocia w samym Wałbrzychu oraz w okolicznych gminach powiatu wałbrzyskiego i okolicznych powiatów. Bezrobotna rzesza ludzi z Wałbrzycha oraz okolicznych miast m.in. Świebodzic czy Świdnicy, przyczyniła się do spadku popytu na towary i usługi, w wyniku tego wiele przedsiębiorstw zostało zamkniętych[potrzebny przypis].
W późnych latach 90. XX wieku w Wałbrzychu utworzonoWałbrzyska Specjalna Strefa Ekonomiczna (WSSE), która powoli zaczęła napędzać ponownie region, dając zatrudnienie w powstałych fabrykach tj.Toyoty,Cersanitu,Metzelera,Faurecia,Ronal,Mando i wiele innych dużych fabryk. Od 2012 roku w Wałbrzychu przybyło kilka dużych przedsiębiorstw miejskich oraz prywatnych zakładów, m.in. zakłady przeróbki odpadów pokopalnianych „Eco Carbo Julia” która przerabia odpady pokopalniane w ekologicznepaliwo stałe i budulec ceramiki budowlanej[79][80]. Znacznie rozbudowano zakłady opieki zdrowotnej zatrudniające w branży medycznej. Wałbrzych również od roku 2013 przekształca się w region turystyczny, powodując powstawanie obiektów hotelowych i przekształcanie opuszczonych obiektów przemysłowych w instytucje kultury i rozrywki. Przykładem jest tutaj Stara Kopalnia – Centrum Nauki i Sztuki. Miasto stanowi również centrum handlowe, zlokalizowanych jest tutaj wiele centrów handlowych i usługowych[81].
Miasto Wałbrzych posiada większość udziałów w następujących spółkach miejskich:
Zarząd Dróg, Komunikacji i Utrzymania Miasta w Wałbrzychu,
Wałbrzyski Ośrodek Sportu i Rekreacji,
Schronisko dla zwierząt,
Przedsiębiorstwo „Zamek Książ” w Wałbrzychu Sp. z o.o.
Spółki ze znaczącym udziałem gminy:
Miejski Zarząd Budynków Sp. z o.o. w Wałbrzychu,
Miejski Zakład Usług Komunalnych Sp. z o.o. w Wałbrzychu,
Wałbrzyskie Przedsiębiorstwo Oczyszczania Sp. z o.o.,
Wałbrzyski Związek Wodociągów i Kanalizacji.
„Aqua–Zdrój” Spółka z o.o.
Spółki te mają za zadanie utrzymanie czystości w mieście, zarządzanie budynkami miejskimi i ich bieżące remonty, wywóz śmieci, nieczystości i odpadów płynnych, utrzymanie zieleni w mieście oraz utrzymanie i kompleksowe zarządzanie komunikacją miejską.
Z racji trudnych warunków wydobywczych, niskiej opłacalności wydobywania węgla, oraz czynników takich jak niska cena węgla, dekapitalizacja budynków, urządzeń oraz maszyn kopalń postanowiono zlikwidować Dolnośląskie Zagłębie Węglowe. W latach 1990–1993 zwolniono około 20 tysięcy pracowników zatrudnionych w wałbrzyskich kopalniach, co odbiło się głębokim piętnem na mieście. Upadek kopalń spowodował także upadek wielu przedsiębiorstw i instytucji działających na rzecz górnictwa. Upadły Przedsiębiorstwa Robót Górniczych, podupadła Fabryka Maszyn Górniczych „Wamag”. Obiekty kopalń w większości zostały rozkradzione, a resztki wyburzone. Likwidacja wałbrzyskich kopalń spowodowała bezrobocie strukturalne w całym regionie, z którego dojeżdżały tysiące osób do pracy w Wałbrzychu. Bezrobocie dalece przekraczało średnią dlaPolski. Dodatkowo wałbrzyskie zakłady włókiennicze zaczęły mieć poważne problemy ze zbytem produkowanych przez siebie towarów co doprowadziło do dalszych masowych zwolnień. Ta sytuacja trwała do późnych lat 90. XX wieku, czyli do powołaniaWałbrzyskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej „Invest Park”.
Zaczęły się pojawiać nowe firmy, chcące ulokować swe siedziby właśnie w Wałbrzychu. Wybudowana została fabryki firmToyota,Cersanit,Metzeler,Faurecia,Ronal i wiele innych dużych fabryk. Również na terenie miasta powstało wiele innych przedsiębiorstw i zakładów dających pracę tysiącom Wałbrzyszan. W rankingu „Financial Timesa” z roku 2010 strefa została uznana za jedną z najlepszych w Europie (3. miejsce) i na świecie (17. miejsce)[82]. Obejmuje 40 podstref położonych w czterech województwach południowo-zachodniej Polski. Zajmują one łącznie powierzchnię 1685,1 ha. W Wałbrzychu działają również inne duże zakłady i przedsiębiorstwa. W mieście powstają nowe zakłady oraz są realizowane mniejsze i większe inwestycje zatrudniające sporą część osób bezrobotnych z Wałbrzycha i regionu.
Przez Wałbrzych prowadzi droga i linia kolejowa do Czech. Jest on połączony koleją z trzema ośrodkami:Wrocławiem,Jelenią Górą iKłodzkiem. Wałbrzych jest węzłem drogowym, przez jego teren biegnie kilka znaczących tras:
Obecnie, transport miejski w Wałbrzychu funkcjonuje w ramach modelu, w którym organizatorem przewozu jest powołana przez Urząd Miasta wyspecjalizowana jednostka (Zarząd Dróg, Komunikacji i Utrzymania Miasta), zaś wykonawcą podmiot zewnętrzny wybierany w przetargach na dziesięcioletnią obsługę wszystkich połączeń komunikacyjnych.
Głównym podmiotem świadczącym usługi komunikacyjne, wyłonionym na 10 lat w drodze przetargu jest Śląskie Konsorcjum Autobusowe. Przedsiębiorstwo świadczy usługi przewozowe dla miasta od 29 grudnia 2012 r.[87]
Tabor komunikacji miejskiej w Wałbrzychu należy w części do miasta, a w części jest zapewniany przez operatora świadczącego usługi przewozowe dla gminy. Według stanu na 27 marca 2013 r., wałbrzyską komunikację miejską obsługiwało 20 autobusów miejskich, użyczonych operatorowi, oraz 30 autobusów operatora[88].
Wszystkie autobusy miejskie w Wałbrzychu mają jednolitą malaturę w barwach miejskich oraz wizualny i głosowy system informacji pasażerskiej. W niektórych autobusach pracująkonduktorzy, zatrudniani przez organizatora komunikacji[89].
Od września 2018 roku do Wałbrzycha dojeżdżają również autobusy miejskieMPK Świdnica[90].
Poza systemem zorganizowanej komunikacji miejskiej (objętej np. miejskimi biletami) po mieście i najbliższych okolicach nadal kursują mikrobusami mali, prywatni przewoźnicy[91]. Część z nich zawiązałaStowarzyszenie Prywatnych Przewoźników Komunikacji Miejskiej „Kontra”[92]. Według doniesień medialnych, prywatni przewoźnicy uważają rozwój zorganizowanej komunikacji miejskiej w Wałbrzychu i gminach ościennych za akt nieuczciwej konkurencji, wycelowanej przez władze miasta przeciwko nim[93].
Oprócz wyżej wymienionych dworców na terenie obecnego miasta w latach 1953–1991, w bezpośrednim sąsiedztwie szybu Irena, istniał przystanek kolejowySzybowice Wałbrzyskie.
Obecnie z 7 stacji pozostały 4, są to:Wałbrzych Główny,Wałbrzych Miasto,Wałbrzych Fabryczny orazWałbrzych Szczawienko. 13 grudnia 2020[94] otwarto nowyprzystanek kolejowyWałbrzych Centrum zlokalizowany przy ulicy Lubelskiej między stacjami Wałbrzych Miasto i Wałbrzych Fabryczny (km 71,361 – 71,717). Docelowo ma on pełnić funkcję węzła przesiadkowego[95]. Centrum przesiadkowe będzie budowane etapami, najpierw powstaną perony, następnie wybudowany zostanie budynek dworca z galerią handlową oraz plac z peronami dla autobusów międzymiastowych i miejskich.
Dworzec kolejowy Biały Kamień (dawny). W tle SzybTytus
Rzemieślnicza Zasadnicza Szkoła Zawodowa im. Stanisława Palucha ul. Osiedle Górnicze 29 (Rusinowa) (Szkoła jest pod organizacją Cechu Rzemiosł Różnych i Małej Przedsiębiorczości w Wałbrzychu pl. Magistracki 3)
Zespół Szkół nr 5 (dawny Zespół Szkół Mechanicznych Międzyresortowych – „Mechanik”) im.Maksymiliana Tytusa Hubera – Szczawienko,
Zespół Szkół nr 7 (Zespół Szkół Ekonomiczno-Gastronomicznych) – ul Kłodzka 29 (Rusinowa),
Zespół Szkół Politechnicznych „Energetyk” (dawniej Zespół Szkół nr 8 „Energetyk”) – Śródmieście,
Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych nr 10 (była odzieżówka i budowlanka) – Stary Zdrój,
Społeczne Liceum Ogólnokształcące – Piaskowa Góra – powołane do istnienia w 1991 roku.
Uniwersytet III Wieku przy Wałbrzyskiej Wyższej Szkole Zarządzania i Przedsiębiorczości, oferujące zajęcia dla ludzi starszych, bez względu na ich formalne wykształcenie.
W Wałbrzychu istnieją 4 szpitale, międzynarodowe centrum diagnostyczne, kilkanaście przychodni, pogotowie ratunkowe, Powiatowa Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna, Wojewódzka Kolumna Transportu Sanitarnego, Regionalne Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa. Ponadto od 2016 roku na terenie wałbrzyskich szkół, funkcjonuje jedyny w Polsce „Wałbrzyski Program profilaktycznej opieki stomatologicznej”. Programem objęte są dzieci i młodzież szkolna[98].
Szpital im. dr. Sokołowskiego w WałbrzychuSzpital im. Stefana Batorego w Wałbrzychu
Szpitale
Trzy wałbrzyskie szpitale zostały włączone w jedną strukturę zarządzania przez Specjalistyczny Szpital im. dra Alfreda Sokołowskiego:
Ponadto w mieście funkcjonuje międzynarodowe centrum diagnostyczne współpracujące ze Szpitalem Methodist International wHouston w Stanach Zjednoczonych:
Międzynarodowe Centrum Onkoterapii ul. Sokołowskiego
Przychodnie
Niektóre z przychodni
Zakład Opieki Zdrowotnej MSWiA ul. Graniczna 2 (dawna poliklinika) Śródmieście,
Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej „Śródmieście-Biały Kamień” Sp. z o.o.
Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej „Przychodnia Piaskowa Góra” Sp. z o.o.
Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej „Nowe Miasto” Sp. z o.o.
Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej „Zdrowy Sobięcin”,
Miasto ma rozwinięte zaplecze kulturalne, kina, teatry, filharmonię, muzea, biblioteki, Galeria Sztuki BWA, Park Nauki i Techniki, w mieście działa Wałbrzyski Ośrodek Kultury i szkoły wyższe, ośrodki naukowePolskiej Akademii Nauk.
Wałbrzyski Ośrodek Kultury (WOK) był instytucją działającą na terenie Wałbrzycha. Siedziby mieściły się w dzielnicachPiaskowa Góra orazBiały Kamień. Wałbrzyski Ośrodek Kultury był instytucją, która prowadziła wiele imprez kulturalnych, rozrywkowych i oświatowych na terenie miasta. Angażowała w życie kulturalne samych mieszkańców, oferując zajęcia stałe prowadzone przez wyspecjalizowane osoby. Podczas październikowej sesji Rady Miejskiej w Wałbrzychu radni przyjęli uchwałę. Zgodnie z nią, od 1 stycznia 2024 roku dokonano połączenia dwóch samorządowych instytucji kultury: Wałbrzyskiego Ośrodka Kultury z siedzibą w Wałbrzychu i Centrum Nauki i Sztuki Stara Kopalnia w Wałbrzychu[101]. Wielu wałbrzyszan może się aktywnie włączyć w animację życia kulturalnego miasta, poprzez uczestnictwo w różnego rodzaju zajęciach plastycznych, muzycznych, tanecznych, rozrywkowych.
Filharmonia Sudecka powstała w roku 1978 z inicjatywyJózefa Wiłkomirskiego. Orkiestra Symfoniczna Filharmonii Sudeckiej, licząca obecnie około 80 muzyków prezentuje dzieła kameralne, symfoniczne, oratoryjno-kantatowe i popularne począwszy od muzyki dawnej, poprzez największe kompozycje klasyczne i romantyczne aż po muzykę współczesną. Zespół ma na swoim koncie także kilka prawykonań utworów współczesnych kompozytorów polskich i obcych. Oprócz tego przy filharmonii działa kilka zespołów kameralnych. Orkiestra od czasów powstania brała udział w wielu festiwalach i konkursach krajowych i zagranicznych akompaniując wielu znanym, a także początkującym artystom. Występowała w byłejCzechosłowacji,Francji,Niemczech,Włoszech. Zespoły kameralne filharmonii występowały także w byłymZSRR,Szwajcarii, Niemczech i Francji.Na estradzie Filharmonii Sudeckiej mieli okazję wystąpić dyrygenci i soliści z całej niemal Europy, a także z tak odległych i egzotycznych krajów, jak Argentyna, Brazylia, Chile, Chiny, Japonia, Korea, Kuba, Liban, Meksyk, Nowa Zelandia i inne. Od początków XXI w. orkiestra daje regularne koncerty noworoczne i karnawałowe wBerlinie. Orkiestra nagrała również kilkanaście płyt CD, które zostały wydane w Polsce i Niemczech. Od 1 września 2005 do 2010 r. dyrektorem Filharmonii Sudeckiej był drDariusz Mikulski, obecnie od 20 grudnia 2010 roku funkcję tę sprawujeJerzy Kosek.
Teatr Dramatyczny im.Jerzego Szaniawskiego w Wałbrzychu powstał jako miejski teatr w 1957 roku. Zaczątkiem dzisiejszego teatru była założona w 1947 roku sala teatralna im.Aleksandra Fredry, która występowała dla nielicznej jeszcze wówczas ludności polskiej (około 7 tysięcy). Współpracowano również wtedy z już istniejącym teatremjeleniogórskim. Jednak wałbrzyska scena nie była samodzielna i nie miała stałego miejsca występów. Powodów tego było dużo, ale najważniejszym był brak wolnego budynku. Scena wałbrzyska została uroczyście otwarta dopiero w 1956 roku kiedy utworzono tutaj scenę filialną Państwowych Teatrów Dolnośląskich wJeleniej Górze.Miejska Rada Narodowa w 1960 roku podjęła uchwałę zobowiązującą miasto Wałbrzych do wszczęcia postępowania dla powołania teatru dramatycznego. 1 października 1964 roku w Wałbrzychu powołano Teatr Dramatyczny. Dyrektorem nowego teatru pozostał B. Orlicz, a placówka działalność artystyczną rozpoczęła 23 listopada 1964 roku premierą „Zemsty” Fredry. Wałbrzyski teatr w ciągu pierwszego sezonu dał 7 spektakli premierowych i 285 widowisk które obejrzało ponad 100 tysięcy widzów. O działalności wałbrzyskiego teatru pisało wiele czasopism i gazet m.in. „Trybuna Wałbrzyska”, „Słowo Ludu”, „Gazeta Robotnicza”, „Życie Literackie”, czy „Teatr”. Sezon 1967–1968 odbył się już pod nowym kierownictwem Krystyny Tyszarskiej. Zaprezentowano „Hamleta”, „Żeglarza” Szaniawskiego oraz „Dwaj” Juliusa Barč – Ivana. Malała dość znacznie liczba widzów, która spadła z liczby prawie 140 tysięcy w sezonie 1966/1967 do liczby 81 tysięcy widzów w sezonie 1967/1968. Lata 1969–1971 to okres wystawiania dalszych premier i powolnej stagnacji teatru. Teatr do 1991 roku wystawił 190 premier (8182 przedstawienia) które obejrzało ponad 2 miliony widzów. Przemiany ustrojowe w 1989 dały plon w postaci spektaklu „Noce dziadów” W. Jesionki. Jednak frekwencja w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych nie przekroczyła progów z lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych. Obecnie publiczność teatru to publika młodzieżowa, szkolna i indywidualna. Natomiast w latach 70. była to publika organizowana przez zakłady pracy, które finansowały pracownikom wyjścia do teatru. Za największy sukces teatru, można uznać to iż w 1992 roku widownia w większości była widownią młodzieżową (w proporcji 60 do 40%). Niektóre nagrody przyznane teatrowi:
„Iwona, Księżniczka Burgunda”Witold Gombrowicz, XXXI Opolskie Konfrontacje Teatralne „Klasyka Polska 2006”, I nagroda, nagroda za reżyserię – A. Tyszkiewicz, nagroda za scenografię – Jan Polivka, nagroda za debiut sceniczny w roli Księcia Filipa – Rafał Kosowski, „PerełkA” aktorska jako nagroda pozaregulaminowa za najlepszy epizod dla Piotra Kondrata za rolę Walentego.
Nagrody dla teatru:
Ankiety miesięcznika „Teatr” – Teatr Dramatyczny im. Jerzego Szaniawskiego w Wałbrzychu dwukrotnie (w 2003 i 2004 roku) wymieniony jako jeden z najlepszych w Polsce.
Nagrody dla ludzi teatru:
„Paszport Polityki” – dwukrotne (w 2003 i 2004 roku) nominacje dla Piotra Kruszczyńskiego oraz Jana Klaty w dziedzinie Teatru.
Historia Wałbrzyskiego Teatru Lalki i Aktora sięga 1945 roku kiedy to krótko po otwarciu Szkoły Muzycznej nieopodal powstał amatorsko-społeczny Teatr Lalek, a właściwie Teatr Kukiełek. Teatr powstał i narodził się dzięki życiowej pasji małżonków Melanii i Tadeusza Karwatów, którzy jeszcze przed II wojną światową angażowali się wsosnowiecki teatr „Baj-Baj”. Pierwsze próby do premierowego przedstawienia „O dzielnym Szewczyku, złotowłosej królewnie, strasznym smoku i królu Goździku” odbywały się w prywatnym mieszkaniu państwa Karwatów. Premiera odbyła się w grudniu 1945 roku w sali „Cyganerii” naPodgórzu, będącej w owym czasie salonem miasta Wałbrzycha. W skład pierwotnego zespołu oprócz wspomnianego już T. Karwata – reżysera, a zarazem kierownika teatru, wchodziły cztery osoby: scenografFerdynand Drabik oraz aktorzyAnna Białas,Melania Karwatowa iZdzisław Sanecki. W 1951 roku teatr dostaje dotację zeSpołecznego Funduszu Odbudowy Stolicy i zakupuje budynek przy ul. Brzechwy 16 (d. Buczka 16) gdzie mieści się do dziś.
1960 – Nagroda dla „Najlepszego Teatru Poezji Ziem Zachodnich” we Wrocławiu,
1965 – Ogólnopolski Festiwal Sztuk Małoobsadowych wWarszawie, Andrzej Rettinger – II nagroda za reżyserię – „Bamba w oazie Tongo”,
1967 – III Śląski Festiwal Teatrów Lalkowych w Opolu, Włodzimierz Dobrowolski, Ali Bunsch – I nagroda za ogólny poziom artystyczny i I nagroda za scenografię – „O chłopie co wszystkich zwodził (złoty klucz)”,
1968 – Nagroda Artystyczna Prezydium WRN,
1972 – Ogólnopolski Konkurs Solistów Teatrów Lalek wBiałymstoku, J. Górecka, W. Pietrzyk – II nagroda – „Romeo i Julia”,
1993 – VIII Łomżyńskie Spotkania Teatrów w Walizce, I nagroda za scenografię – „Romeo i Julia”,
1996 – X Łomżyński Festiwal Teatru w Walizce, I nagroda za scenografię – „Dziesięciu Małych Murzynków”.
Obecnie teatr jest jednym z 22 teatrów lalek w Polsce i jednym z dwóch teatrów lalek naDolnym Śląsku.
Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna „Biblioteka pod Atlantami”
Historia biblioteki w Wałbrzychu sięga 1945 roku, kiedy to w mieście zawiązał się komitet na rzecz budowy Miejskiej Biblioteki Publicznej. W latach 1946–1956 biblioteka podlegała pod Ministerstwo Oświaty, które dzieliło centralnie pieniądze, w efekcie czego wałbrzyska biblioteka uzyskała 40000 pozycji. Jednak w większości mało wartościowych. Lata te to także okres politycznych perturbacji które nie pozostały bez znaczenia dla księgozbioru wałbrzyskiej biblioteki. Wiele książek zniszczono lub skonfiskowano co poskutkowało stratą ponad 45 tysięcy książek z placówki miejskiej. W 1973 roku nastąpiło zespolenie Powiatowej Biblioteki Publicznej z Miejską Biblioteką Publiczną, co po reformie administracyjnej w 1975 roku dało Wojewódzką Bibliotekę Publiczną. W latach 1980–1990 postępował dalszy rozwój biblioteki. W 1983 roku otwarto dwie specjalistyczne filie, a mianowicie dla niedowidzących i niewidomych oraz filię dla dzieci naPodzamczu. W 1993 roku biblioteka dostała od miasta gmach blisko Rynku wałbrzyskiego,kamienicę pod czterema Atlantami, która była dobrze przystosowana do funkcji bibliotecznych. Obecnie biblioteka ma zasobny księgozbiór liczący około 150 tys. pozycji, jest prenumeratorem ok. 170 tytułów czasopism, ma ponad 12,5 tys. roczników archiwalnych oraz ma bogaty zbiór pozycji specjalnych liczący ok. 16 tys. woluminów, w tym 13 tys. audiowizualnych. Biblioteka wykorzystuje elektroniczne technologie w zakresie rejestracji czytelników i wypożyczeń, tworzy i udostępnia bazy danych dotyczących swych zbiorów. W roku 2005 nastąpiło połączenie Miejskiej Biblioteki Publicznej z Powiatową Biblioteką Publiczną w jedną instytucję kultury pod nazwą Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna „Biblioteka pod Atlantami”. Dyrektorem placówki został Cezary Kasiborski. Aktualnie biblioteka ma 7 filii i siedzibę główną w budynku przy ul. Rynek 9. Dyrektorem biblioteki jest Renata Nowicka.
Wałbrzyska Galeria Sztuki Biuro Wystaw Artystycznych „Zamek Książ” została utworzona jako samodzielna jednostka 1 stycznia 1976 roku przezwojewodę wałbrzyskiego, a od 1 stycznia 1996 roku jej organizatorem jest miasto Wałbrzych.
Celem działalnościGalerii jest promowaniesztuki współczesnej poprzez prezentację ciekawych i oryginalnych postaw twórczychartystów z kraju i z zagranicy oraz twórców własnego środowiska. Galeria realizuje corocznie kilkanaście wystaw w siedzibie własnej oraz przygotowuj i prezentujeekspozycje w placówkach obcych. Do ciekawszych realizacji należały wystawy plakatówJana Sawki zUSA,drzeworytów HAPGrirshabera, polskich osobowości twórczych takich jakJan Szancenbach,Janina Kraupe,Adam Myjak,Władysław Hasior,Stanisław Mikulski,Tomek Sętowski. Prezentowała także prestiżowe wystawy ze zbiorówukraińskich i wielkich mistrzów malarstwa polskiego np.Jacka Malczewskiego. „Arcydzieła malarstwa polskiego”, czy „PięknyLwów” to wystawy, które cieszyły się ogromnym zainteresowaniem zwiedzających. Galeria organizowała pokazyszkła artystycznego z kolekcji własnej za granicą, weWłoszech – w Pałacu Sztuki wFoggii, wCzechach i wRosji oraz wielokrotnie w ośrodkach wystawienniczych w Polsce.
W ramach prowadzonej działalności funkcjonujeGaleria Sprzedaży, oferująca duży wybór profesjonalnych dzieł, począwszy odmalarstwa,grafiki,rzeźby poceramikę iszkło. Szczególne miejsce w ofercie zajmują prace artystów z własnego środowiska, co stanowi dla nich doskonały sposób promowania.
Wałbrzych Stara Kopalnia – Centrum Nauki i Sztuki
Galeria rozwija także działalnośćedukacyjną, oferując wałbrzyskimszkołom zwiedzanie swoich wystaw zprzewodnikiem, lekcje z zakresu sztuki oraz konkursy towarzyszące dużym przedsięwzięciom wystawienniczym. Dyrektorem instytucji jest mgr Alicja Młodecka.
Najmłodszą parafią Wałbrzycha jest ustanowiona 24 czerwca 2010 parafiapw. Matki Bożej Częstochowskiej w dzielnicy Konradów i części ulic w Szczawnie Zdroju.
Sanktuarium Welesa – współczesne publiczne miejsce kultu rodzimej wiary słowiańskiej, poświęconymWelesowi, którym opiekuje się grupa o nazwie Kompania Zmierzchu[130]
W Wałbrzychu istnieje kilkanaście klubów sportowych[131] jednak najbardziej popularnymi i utytułowanymi są „Klub Sportowy Górnik”, „Górniczy Klub Sportowy Zagłębie” oraz siatkarskiChełmiec. Najwyżej sklasyfikowany klub to koszykarski Górnik, występujący w Ekstraklasie, następnie w hierarchii są siatkarze i siatkarki Chełmca w II lidze.
Górnik Wałbrzych –klub sportowy założony 22 marca 1946 r. W chwili założenia był to klub wielosekcyjny. Najbardziej znane są sekcje piłkarska i koszykarska. Z pozostałych sekcji większość przestała istnieć, ale niektóre przetrwały np.kolarstwo ilekkoatletyka.
Sekcja koszykarska istniała w Górniku od samego początku, tj. od 1946 r. W 1956 r. drużyna wywalczyła awans do II ligi, a w 1970 do najwyższej klasy rozgrywek. Potem spadła, ale na stałe powróciła do elity w 1977 r. Klub zawsze słynął ze świetnej pracy z młodzieżą, czego efektem były liczne medale MP juniorów. Seniorzy pierwszy duży sukces odnieśli w roku 1981, zdobywając wicemistrzostwo. Rok później Górnik zdobył złoty medal. W 1983 r. znów „Biało-Niebiescy” zdobyli srebro i ponownie w 1986 r. Ostatni wielki sukces to mistrzostwo w 1988 r. 25 kwietnia 2007 r. Górnik wywalczył awans doPolskiej Ligi Koszykówki. Dzięki temu awansowi, Wałbrzych przestał być jedynym polskim miastem liczącym ponad 100 tysięcy mieszkańców, w którym (ani w promieniu 50 km od którego) przez ponad 10 lat (1995–2007) nie gościły rozgrywki najwyższej klasy rozgrywkowej w żadnej dyscyplinie drużynowej. Sezon 2008/09 był jednak ostatnim zespołu Górnika wPLK. Po dwóch sezonach Górnik spadł do 1 ligi, z którą pożegnał się po sezonie 2010/11 z powodu trudności finansowych. W 2012 roku powstała pierwsza w historii klubu żeńska sekcja koszykówki. Od 2018 roku występuje ponownie w 1 lidze, a w sezonie 2019/20 prowadził w rozgrywkach w momencie wybuchu epidemii koronawirusa (decyzją Wydziału Rozgrywek PZKosz został uznany mistrzem 1 ligi).
Sekcja piłkarska swoje najlepsze lata, podobnie jak koszykarze, miała w latach osiemdziesiątych. W 1983 r. zespół awansuje do I ligi. Jako beniaminek spisywał się rewelacyjnie. Został mistrzem jesieni 1983. Na wiosnę nie udało się utrzymać świetnej pozycji i ostatecznie „Górnicy” zakończyli sezon na 6 miejscu. Za to królem strzelców został napastnikWłodzimierz Ciołek. Na stadionie Górnika na Nowym Mieście pojawiało się wtedy nawet 40 tys. ludzi (w 140 tys. mieście). Głównie za sprawą licznych sympatyków klubu spoza Wałbrzycha. W kolejnych latach wałbrzyszanie regularnie zajmują coraz niższe pozycje w elicie, aż w końcu definitywnie się z nią żegnają w 1989 r. W tabeli wszech czasów ekstraklasy Górnik zajmuje 39. miejsce (157 pkt zdobytych w 6 sezonach). Na początku lat 90. kryzys finansowy dotknął klub, który zmuszony był współdziałać ze swym odwiecznym rywalemZagłębiem Wałbrzych.
Występowała w II lidze, wywalczając awans w sezonie 2009/10.Drużyna swoje mecze rozgrywa na stadionie 1000-lecia w dzielnicy Biały Kamień, stadion znajduje się na terenie kompleksu sportowo-rekreacyjnego Aqua Zdrój. Obecnie drużyna biało-niebieskich, po kolejnych kłopotach organizacyjnych, występuje w A klasie.
Zagłębie Wałbrzych – polski wielosekcyjnyklub sportowy, założony w 1945 naBiałym Kamieniu (obecnie dzielnica Wałbrzycha) przy kopalni węglaKWK Julia, jako KS Julia Biały Kamień. Po stalinowskiej reformie sportu w Polsce, zmieniono nazwę klubu na KS Górnik Biały Kamień. W latach 50. XX wieku do Wałbrzycha przyłączonoBiały Kamień, związku z tym zniknął „Biały Kamień” – pojawia się w nazwie klubu „Wałbrzych”. Kolejna zmiana to dodanie słowa „Thorez”. Związane to było z nadaniem nazwy kopalni KWK „Thorez”. Nazwa została nadana na cześć przywódcy francuskich komunistów –Maurice’a Thoreza. Sukcesy klub w latach 60. spowodowały wzmożony nacisk kibiców na zmianę nazw klubu i od 1968 występuje pod nazwą GKS Zagłębię Wałbrzych. W chwili założenia istniało 8 sekcji sportowych, obecnie istnieją sekcje piłki nożnej,zapasów ipodnoszenia ciężarów.
Sekcja piłkarska powstała wraz powstanie klubu. W 1968 roku klub awansował do I ligi, grał w niej przez sześć sezonów (1968/1969–1973/1974). Zagłębie było drugimdolnośląskim klubem, debiutującym w ekstraklasie (poŚląsku Wrocław), a po spadku Śląska Wrocław przez cztery sezony jedynym reprezentantem regionu w ekstraklasie. W 1970/1971 Zagłębie zajęło miejsce na podium, ustępując tylko takim klubom jakGórnik Zabrze iLegia Warszawa. Nagrodą było uczestnictwo wPucharze UEFA. W pierwszej rundzie Zagłębie wygrało zFK Teplice, zaś w drugiej uległo nieznacznie rumuńskiemuUT Arad. Dla Zagłębia był to koniec pięknej przygody. Jak się okazało, jedynej przygody wałbrzyskiego klubu z europejskimi pucharami. Mimo niefortunnej interwencji w meczu z UT Arad, powołanie do reprezentacji dostałMarian Szeja, najsłynniejszy piłkarz Zagłębia. W 1974 roku wałbrzyszanie spadli z ekstraklasy i więcej już do niej nie wrócili. Po 1989 państwowe zakłady przestały wspierać sport i wiele drużyn zaczęło mieć poważne problemy finansowe. Tak też się stało z Zagłębiem i Górnikiem. Wałbrzych nie było stać na wspieranie dwóch drużyn, dlatego powołano KP Wałbrzych, który później przekształcono na KP Górnik/Zagłębie Wałbrzych. 6 kwietnia 2006 zostało zarejestrowane Stowarzyszenie GKS Zagłębie Wałbrzych, tym samym doszło do reaktywacji sekcji piłkarskiej, a od 22 lipca 2019 powstałasekcja kobieca sekcja piłki nożnej.
Żeński klub siatkówki, występujący w II lidze. Został założony w 1957, jako żeńska sekcja Chełmca Wałbrzych, istniejąca do 1979, reaktywowany w 2007 roku[132][133].
Męski klub koszykówki. Seniorzy męskiej sekcji występowali w trzeciej lidze. Sekcja żeńska powstała w 2011 roku i skupiała zespoły młodzieżowe. KK Wałbrzych to dawny zespół Górnika Nowe Miasto Wałbrzych (powstały w 2009 klub jeszcze pod nazwą Dark Dog Górnik Nowe Miasto Wałbrzych). Szkoleniowcami zespołu byliMieczysław Młynarski oraz Ewa Smaglińska, a prezesem rozgrywający drużyny Michał Borzemski. W 2012 połączył siły z koszykarskim Górnikiem Wałbrzych.
AZS PWSZ Wałbrzych- kobiecy zespół piłkarski, w latach 2015–2020 występujący w Ekstralidze kobiet. W sezonie 2016–2017 „Akademiczki” zajęły w lidze 3. miejsce
Klub powstał jesienią 2013 roku, kiedy to zdecydowano się przejąć drużynę II ligowego Szczytu Boguszów. W sezonie 2014/15 AZS PWSZ występował w I lidze plasował się w czołówce, zajmując na półmetku trzecie miejsce z niewielką stratą do lidera, zaś w czerwcu 2015 Awansował do Ekstraklasy. Kolejne sezony pokazały stabilność działań i wielką chęć dążenia do sukcesów. W sezonie 2015/16 w ekstralidze wałbrzyski zespół dość szybko znalazł się w górnej połówce tabeli, grał na koniec sezonu w grupie mistrzowskiej i zajął ostatecznie wysokie piąte miejsce[134].
Klub Footballu Amerykańskiego Miners Wałbrzych, powstał w 2016, wPolskiej Lidze Futbolu Amerykańskiego występujący od 2017 roku trenerem jest Paweł Sołtysiak. Barwy klubowe to niebieski, czarny, szary[135]
W 2024 męska reprezentacja Polski, której trzonem jest drużyna Wałbrzyskiego Klubu Curlingowego, na turnieju w Szwedzkim Oestersund, zdobyła srebrny medal, i awans do grupy A, co oznacza także, udział w turnieju prekwalifikacyjnym do Zimowych Igrzysk Olimpijskich w 2026 roku.[136][137]
Mieszkańcy mogą korzystać z kilkunastu boisk sportowych, 2 większych stadionów oraz 3 mniejszych, kortów tenisowych, pływalni, siłowni, lodowiska. Duże znaczenie ma tutajOśrodek Sportu i Rekreacji w Wałbrzychu. W Wałbrzychu został również opracowany i wdrożonyprojekt dotyczącyturystyki rowerowej pn.„Wałbrzych Miasto MTB”. W ramach tego projektu dotychczas utworzono 111 kmtras rowerowych dookoła Wałbrzycha. W mieście od 2013 roku można korzystać z kompleksu sportowegoCentrum Sportowo-Rekreacyjne „Aqua Zdrój” w którym znajduje się Park Wodny, hala widowiskowo-sportowa z fitness, Zespół Odnowy Biologiczneji, sauny wraz z hotelem oraz restauracją.
W 1933, gdy Wałbrzych wraz z innymi miastami należał do III Rzeszy, tytuł honorowego obywatela miasta nadanoAdolfowi Hitlerowi. Po przejęciu ziem w granice Polski, wszystkie uchwały straciły swoją ważność[140].
Współpraca odbywa się na płaszczyznach gospodarczej, kulturalnej, oświatowo-edukacyjnej oraz turystycznej. Młodzież ma szansę wyjechać w ramach wymiany do szkół w partnerskich miastach, wspólnie też wystawiane są ekspozycje na targach regionalnych oraz turystycznych[141][142]. Wałbrzych jest sygnatariuszemEuropejskiej karty równości kobiet i mężczyzn w życiu lokalnym[143].
↑Ryszard Bełdzikowski: Eugeniusz Szewczyk – pierwszy prezydent Wałbrzycha : sprawny urzędnik, uczciwy człowiek. W: Sylwia Bielawska (red.): Nowa Kronika Wałbrzyska. T. IV. Wałbrzych: Fundacja Museion, 2016, s. 59.ISBN 978-83-936834-3-7.
↑Spis stacyj i przystanków Dyrekcji Okręgowej Kolei Państwowych we Wrocławiu, Wrocław 1945, s. 4.
↑Zarządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 7 maja 1946 r. (M.P. z 1946 r. nr 44, poz. 85).
↑abDolny Śląsk. Panorama turystyczna, Warszawa 1978, s. 139.
↑Rada Ochrony Pomników Walki i MęczeństwaPrzewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939–1945, Sport i Turystyka 1988,ISBN 83-217-2709-3, s. 773.
↑Leszek Kosiński: Pochodzenie terytorialne ludności ziem zachodnich w 1950 r.. T. Zeszyt 2. Warszawa: Polska Akademia Nauk Instytut Geografii, 1960, s. Tabela 1.
↑Zarządzenie Nr 447 Wojewody Dolnośląskiego z dnia 10 listopada 2023 r. w sprawie ustalenia liczby radnych Sejmiku Województwa Dolnośląskiego, radnych rad powiatów i rad gmin w województwie dolnośląskim. (Dz. Urz. Woj. Dolnośląskiego z 2023 r., poz. 6116).
↑Uchwała Rady Miejskiej Wałbrzycha z dnia 30 grudnia 2004 r. ws. utworzenia jednostki pomocniczej Gminy Wałbrzych pod nazwą Wspólnota Samorządowa „Biały Kamień, Konradów” i nadania Statutu tej jednostce (Dz. Urz. Woj. Dolnośląskiego z 2005 r., Nr 21, poz. 505).
↑Uchwała Rady Miejskiej Wałbrzycha z dnia 30 grudnia 2004 r. ws. utworzenia jednostki pomocniczej Gminy Wałbrzych pod nazwą Wspólnota Samorządowa „Lubiechów” i nadania Statutu tej jednostce (Dz. Urz. Woj. Dolnośląskiego z 2005 r., Nr 21, poz. 510)
↑Uchwała Rady Miejskiej Wałbrzycha z dnia 30 grudnia 2004 r. ws. utworzenia jednostki pomocniczej Gminy Wałbrzych pod nazwą Wspólnota Samorządowa „Nowe Miasto” i nadania Statutu tej jednostce (Dz. Urz. Woj. Dolnośląskiego z 2005 r., Nr 21, poz. 503)
↑Uchwała Rady Miejskiej Wałbrzycha z dnia 30 grudnia 2004 r. ws. utworzenia jednostki pomocniczej Gminy Wałbrzych pod nazwą Wspólnota Samorządowa „Piaskowa Góra” i nadania Statutu tej jednostce (Dz. Urz. Woj. Dolnośląskiego z 2005 r., Nr 21, poz. 501)
↑Uchwała Rady Miejskiej Wałbrzycha z dnia 30 grudnia 2004 r. ws. utworzenia jednostki pomocniczej Gminy Wałbrzych pod nazwą Wspólnota Samorządowa „Podgórze, Nowy i Stary Glinik” i nadania Statutu tej jednostce (Dz. Urz. Woj. Dolnośląskiego z 2005 r., Nr 21, poz. 507).
↑Uchwała Rady Miejskiej Wałbrzycha z dnia 30 grudnia 2004 r. ws. utworzenia jednostki pomocniczej Gminy Wałbrzych pod nazwą Wspólnota Samorządowa „Podzamcze” i nadania Statutu tej jednostce (Dz. Urz. Woj. Dolnośląskiego z 2005 r., Nr 21, poz. 500)
↑Uchwała Rady Miejskiej Wałbrzycha z dnia 30 grudnia 2004 r. ws. utworzenia jednostki pomocniczej Gminy Wałbrzych pod nazwą Wspólnota Samorządowa „Rusinowa, Kozice” i nadania Statutu tej jednostce (Dz. Urz. Woj. Dolnośląskiego z 2005 r., Nr 21, poz. 509).
↑Uchwała Rady Miejskiej Wałbrzycha z dnia 30 grudnia 2004 r. ws. utworzenia jednostki pomocniczej Gminy Wałbrzych pod nazwą Wspólnota Samorządowa „Sobięcin, Gaj” i nadania Statutu tej jednostce (Dz. Urz. Woj. Dolnośląskiego z 2005 r., Nr 21, poz. 506).
↑Uchwała Rady Miejskiej Wałbrzycha z dnia 30 grudnia 2004 r. w sprawie utworzenia jednostki pomocniczej Gminy Wałbrzych pod nazwą Wspólnota Samorządowa „Stary Zdrój” i nadania Statutu tej jednostce (Dz. Urz. Woj. Dolnośląskiego z 2005 r., Nr 21, poz. 504)
↑Uchwała Rady Miejskiej Wałbrzycha z dnia 30 grudnia 2004 r. ws. utworzenia jednostki pomocniczej Gminy Wałbrzych pod nazwą Wspólnota Samorządowa „Szczawienko, Książ” i nadania Statutu tej jednostce (Dz. Urz. Woj. Dolnośląskiego z 2005 r., Nr 21, poz. 508).
↑Uchwała Rady Miejskiej Wałbrzycha z dnia 30 grudnia 2004 r. ws. utworzenia jednostki pomocniczej Gminy Wałbrzych pod nazwą Wspólnota Samorządowa „Śródmieście” i nadania Statutu tej jednostce (Dz. Urz. Woj. Dolnośląskiego z 2005 r., Nr 21, poz. 502)
↑Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 25 czerwca 2002 r. w sprawie połączenia miasta na prawach powiatu Wałbrzych z powiatem wałbrzyskim oraz ustalenia granic niektórych powiatów (Dz.U. z 2002 r. nr 93, poz. 821).
↑Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 10 lipca 2012 r. w sprawie przywrócenia miastu Wałbrzych statusu miasta na prawach powiatu oraz ustalenia granic powiatu wałbrzyskiego (Dz.U. z 2012 r. poz. 853).
Praca zbiorowa pod redakcjąStanisława Michalkiewicza:Wałbrzych. Zarys monografii miasta na tle regionu Wyd. Dolnośląskie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne „Silesia” Wrocław 1993,ISBN 83-85689-15-X.
K. Kułaga, K. Jankowski, S. JunakWałbrzych i okolice Wyd. Polska Agencja Promocji Turystyki Ekspozytura w Wałbrzychu 1996,ISBN 83-86800-16-X.
CyprianC.SkałaCyprianC.,Dolny Śląsk – przewodnik samochodowy, Bielsko-Biała: Wyd. Pascal, 2005,ISBN 83-7304-523-6,OCLC749240208. Brak numerów stron w książce
KrzysztofK.ŻarkowskiKrzysztofK.,Obrazy przyrody wałbrzyskiej,WaldemarW.Wolak (oprac.), Wałbrzych: Wyd. Mirwal-Art, 1999,ISBN 83-88069-03-9,OCLC830484548. Brak numerów stron w książce
Maria Solecka:Wałbrzych na dawnej pocztówce Wyd. Urząd Miasta, Muzeum Okręgowe Wałbrzych 2000,ISBN 83-88069-09-8.
Praca zbiorowa „Dla turysty-przewodnik po najciekawszych miejscach miast regionu” Wyd. Nowe Wiadomości Wałbrzyskie Wałbrzych 2003.
Praca zbiorowa pod redakcją K. Krzyżagórskiego: „Wałbrzych. Historia-Współczesność-Perspektywy” Wrocław 1970.
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
_Lichen99.jpg)
.jpg)
_ID_598009.jpg)
.JPG)
