Miasto występowało w historii pod trzema nazwami – polskąWąbrzeźno oraz niemieckimiFrideck (do końca XVIII w.) iBriesen. Ta druga stanowi fonetyczne przyswojenie nazwy polskiej. Spotykane są różne postacie zapisu nazw:Wambrez,Frideck,Fredeck,Frydek,Friedecum,Vredeck,Briesen itd.
Nazwa miasta pochodzi od słów„w brzeziu”, czyli w brzezinie, wśród brzóz[3]. Inna wersja wywodzi słowo Wąbrzeźno od„w brzegach” – miasto wśród brzegów jezior. Nazwa Frydek po niemiecku oznacza„spokojny zakątek”. Istnieje też hipoteza, według której miasto założyli osadnicy z Czech i nadali nowej osadzie nazwę swojej rodzinnej miejscowości (Frydek-Mistek).
Nazwa osadyWambrez występuje po raz pierwszy w dokumencie wystawionym 19 kwietnia 1246 roku przez wielkiego mistrza krzyżackiego Henryka von Hohenlohe, dotyczącym przyznania dóbr biskupowi Heidenreich. Wówczas Wąbrzeźno, niewielka osada o charakterze wiejskim, stało się własnością biskupów chełmińskich, a jego mieszkańcy poddanymi biskupa z nałożonymi na nich powinnościami feudalnymi. Stan taki utrzymał się do 1773 roku, kiedy dobra biskupie przeszły na własność króla pruskiego w związku zI rozbiorem Polski. Miasto rozwinęło się w XIX wieku stając się siedzibą powiatu.
VII–XIII wiek – istnienie na niewielkim wzniesieniu, na przesmyku między jeziorami Frydek i Zamkowymsłowiańskiego grodu i osady podgrodowej[6][7].
18 października 1166 – podczas zbrojnej wyprawy do Prus, przypuszczalnie w okolicy osady Wambrez lub jezioraWieczno rozegrała się bitwa, w której poległHenryk Sandomierski.
19 kwietnia 1246 – pierwsza wzmianka o osadzieWambrez. Wąbrzeźno staje się własnością biskupów chełmińskich[8].
lata 70. XIII w. – zniszczenie grodu i osady przezPrusów[9].
1 kwietnia 1898 – uruchomienie pierwszej na dzisiejszych ziemiach polskich kolei elektrycznejWąbrzeźno – Wąbrzeźno Miasto. Trakcję elektryczną rozebrałyPKP w 1959 roku, ruch osobowy zawieszono w 1991 roku.
1906 – powstało Gimnazjum Humanistyczne (później Liceum Ogólnokształcące im. Zygmunta Działowskiego).
1947 – założenie biblioteki miejskiej i powiatowej[10]
1950 – założenie Miejskiego Klubu Sportowego „Unia” Wąbrzeźno.
1987 – w Wąbrzeźnie zorganizowane zostały ogólnopolskie Dożynki.
1990
przejęcie przez samorząd miejski oświaty na poziomie podstawowym.
zatwierdzenieherbu miasta, projektu Ziemowita Maślanki (honorowy obywatel miasta).
powołanie lokalnej gazety Wiadomości Wąbrzeskich, jako organu Rady Miejskiej.
1991
powstanie nowych 10 zakładów pracy na bazie sprywatyzowanych Państwowego Ośrodka Maszynowego, Przedsiębiorstwa Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej oraz Przedsiębiorstwa Budownictwa Komunalnego.
powstanie Społecznego Komitetu Budowy Miejskiej Telewizji Kablowej, która emituje swój program od 1994 r.
Ruiny zamku – siedzibybiskupów chełmińskich ruiny zamku na Górze Zamkowej, wybudowanego w pierwszej połowie XIV w. Do 1660 r. zamek pełnił funkcję siedziby biskupów chełmińskich. Zniszczenia wojenne oraz przeniesienie siedziby biskupa dorezydencji w Lubawie spowodowały jego powolne zniszczenie. Zachowało się niewielkie skupisko ruin zamkowych, które w 2010 r. zostały poddane badaniom archeologicznym (więcej informacji w artykuleHistoria Wąbrzeźna)
Stare reklamy przy skrzyżowaniu ul. Chełmińskiej i Plac Jana Pawła II
Sanktuarium Matki Bożej Brzemiennej – Kościół pod wezwaniem Świętych Apostołów Szymona i Judy Tadeusza – wybudowany przez biskupów chełmińskich w latach 1323–1349. W świątyni znajduje się obraz Matki Bożej Brzemiennej z XVII w. oraz zabytki sztuki sakralnej z okresu XVI-XIX w. i rzeźba Matki Bożej z Dzieciątkiem, z ok. 1500 r. przeniesiona z kaplicy nieistniejącego zamku. Obok kościoła usytuowany jest pomnik Chrystusa Warszawskiego, ufundowany w 1948 r. przez mieszkańców miasta, na którego cokole zamontowano tablice z nazwiskami ofiar II wojny światowej z terenu Wąbrzeźna.
Poewangelickikościół pod wezwaniem Matki Bożej Królowej Polski, wybudowany w 1836 r. jako kościół ewangelicki, w późniejszym czasie siedziba diecezji tego wyznania. Od 1945 r. kościół wyznania rzymskokatolickiego. Ozdobą wnętrza są obraz Matki Bożej Crespiego, obraz Chrystusa w Ogrójcu, neogotyckie ołtarze boczne z 1900 i 1908 r. oraz witraż z XIX w. przedstawiający postacie Piotra i Pawła.
Ratusz – wzniesiony przy ul. Wolności, powstał w 1892 r. w stylu neogotyckim, z czerwonej nieotynkowanej cegły. Powstał jako kopia ratusza w Kilonii. Zdobiony cegłą dekoracyjną oraz wieżyczkami. Na wieży ratuszowej zegar oraz tarcza herbowa miasta wykonana według projektu Ziemowita Maślanki. W XXI wieku siedziba miejskich władz samorządowych;
Pomnik Żołnierza Polskiego – znajdujący się w centralnym punkcie miasta na Placu Jana Pawła II. Jego uroczyste odsłonięcie nastąpiło 14 września 1947 r. Autorem pomnika jest znany toruński rzeźbiarz prof.Ignacy Zelek, m.in. twórca wystroju rzeźbiarskiego kościoła garnizonowego pod wezwaniem św. Katarzyny w Toruniu. Pomnik jest jednym z nielicznych przykładów dzieł świeckich tego artysty. Przedstawia żołnierza Wojska Polskiego oraz cztery sylwetki stojące na cokole, mającym formę spłaszczonego sześcianu. Podstawa pomnika opatrzona jest od frontu majuskułową inskrypcją, rozmieszczoną w trzech wersach: BOJOWNIKOM O WOLNOŚĆ, BUDOWNICZYM POKOJU, 1939–1945, powyżej której umieszczono sylwetkę orła. Szczególnego charakteru pomnikowi, mającemu pozornie świecki wymiar, nadaje ukryta symbolika religijna. Poniżej inskrypcji wykuty został łaciński krzyż. Pomnik jest zbudowany na planie krzyża greckiego[14]
Dom rodzinny noblistyWalthera NernstaTablica upamiętniająca Walthera Nersta
kamienice z przełomu XIX i XX wieku, oraz budynki użyteczności publicznej, m.in.:
pastorówka, przy ul. Wolności, zbudowana w latach 1893–1894 jako siedziba administracyjna parafii, a później diecezji ewangelickiej
budynek sądu, przy ul. Wolności, wybudowany w 1880 r. z przeznaczeniem na siedzibę sądu grodzkiego
gmach policji, przy ul. Wolności, zbudowany w pierwszej połowie XIX w.
Szkoła Podstawowa nr 2, przy ul. Wolności zbudowana w 1914 r. z przeznaczeniem dla uczniów wyznania ewangelickiego
budynek starostwa powiatowego, przy ul. Wolności, zbudowany w 1890 r. z przeznaczeniem na siedzibę władz powiatowych
gmach liceum, przy ul. Wolności, wybudowany w 1896 r., do dzisiaj zachował swój pierwotny wygląd. Obecnie mieści się w nim siedziba Zespołu Szkół Ogólnokształcących im.Zygmunta Działowskiego
gmach poczty, przy ul. 1 Maja zbudowany w 1892 r. w stylu neogotyckim
dom Klimków, przy ul. 1 Maja, powstały na początku XX w. w stylu secesyjnym
budynek Powiatowej Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej, przy ul. 1 Maja – dawniej hotel „Victoria”, który należał do reprezentacyjnych obiektów miasta
większość kamienic usytuowanych wokół Placu Jana Pawła II, powstała na przełomie XIX i XX w. Część z nich zachowała swój pierwotny wygląd
W 2002 roku Zarząd Miasta Wąbrzeźna ogłosił konkurs na hejnał[15]. Zwyciężyła kompozycja Józefa Mossakowskiego, a pierwszym wykonawcą był Mirosław Lewandowski. Oficjalnie melodia ta została uznana za hejnał miejski 31 sierpnia 2009 roku podczas sesji Rady Miasta[16].
Polski Instytut Narodowy działał w Wąbrzeźnie w latach 1921–1927 z inicjatywy krakowskich artystów, zWłodzimierzem Tetmajerem i Stanisławem Jasińskim na czele. W ramach jego działalności, Tetmajer planował też założenie w mieście Uniwersytetu, a z Wąbrzeźna uczynienie polskiego Oxfordu (nie chodziło mu o poziom nauki, ale o charakter miasta jako typowego miasteczka uniwersyteckiego). Idea ta nie została ostatecznie zrealizowana, choć powstał zalążek Wydziału Sztuk Pięknych[17]. Instytut miał na celu działalność oświatową, wydawanie polskiej prasy i literatury, szerzenie oświaty wśród ludu. Wiadomo, że do Instytutu należeli m.in.Stefan Żeromski,Stanisław Przybyszewski,Kazimierz Sosnkowski, kard. Kakowski. Upadł po śmierci swoich założycieli[17].
W 1898 roku uruchomiono wewnętrzną linię kolejową, łączącą stacjęWąbrzeźno Miasto idworzec główny. Była to pierwsza na ziemiach polskich zelektryfikowana linia kolejowa, funkcjonująca do 1990 roku.
W mieście działa klub sportowy „Unia Wąbrzeźno” założony w 1950 roku[21]. Największy sukces klubu to gra w III lidze w sezonach1966/67,1987/88 oraz1990/91. Klub wystąpił również dwukrotnie w Pucharze Polski w1962/63 oraz1985/86.
MTK powstała w 1992 roku jako telewizja osiedlowa, a od 1993 roku funkcjonuje jako telewizja miejska. Za pośrednictwem telewizji (ok. 3 tys. abonentów), kanału YouTube oraz na stronie internetowej Urzędu Miasta nadaje w środy o godz. 16.00 swój Program Lokalny, emitowany w pętli do piątku do godz. 14.00. MTK relacjonuje najważniejsze wydarzenia w mieście i okolicy, a także w całości retransmituje obrady Rady Miasta Wąbrzeźna. Do nadawanych programów należą także:
↑Inwentarz dóbr biskupstwa chełmińskiego z r. 1614: z uwzględniem późniejszych do r. 1759 inwentarzy, Toruń 1927, s. IV.
↑Zamek w Wąbrzeźnie, [w:]MarcinM.WiewióraMarcinM.,Gród i zamek w państwie krzyżackim – miejsce tradycji czy tradycja miejsca?, „Archaeologia Historica Polona”, 24, Toruń: Instytut Archeologii Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, 2016, 218 i 220, Cytat: „Z analizy źródeł historycznych wynika, że w okresie wczesnośredniowiecznym powstał gród i osada podgrodowa. Ich ślady zachowały się na zachodnim brzegu jeziora, naprzeciwko rezydencji biskupów. Miejsce to znajduje się w obrębie progu rynnowego, rozdzielającego wody dwóch jezior – Zamkowego i Frydek, wcześniej stanowiącego ich półwysep (...)” „Badania przeprowadzone w 1992 roku wykazały co najmniej trzy poziomy osadnicze z wczesnego średniowiecza: pierwszy datowany na VII/VII–VIII wiek, drugi na X–X/XI wieku i XI/XII oraz 1. połowę XIII wieku.”(pol.).typ?
↑Zamek w Wąbrzeźnie, [w:]MarcinM.WiewióraMarcinM.,Gród i zamek w państwie krzyżackim – miejsce tradycji czy tradycja miejsca?, „Archaeologia Historica Polona”, 24, Toruń: Instytut Archeologii Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, 2016, s. 220, Cytat: „Gród obronny z osadą targowo-rzemieślniczą usytuowaną na podgrodziu uległ zniszczeniu w latach 70. XIII wieku.”.typ?
Ten artykuł dotyczy miasta. Zobacz też:Wąbrzeźno (ujednoznacznienie)..JPG)
53°16′48″N 18°56′50″E/53,280000 18,947222[2]
Osobny artykuł:Historia Wąbrzeźna.
