We współczesnych naukach poznawczych umysł jest zdefiniowany jako ośrodek całej, świadomej i nieświadomejpsychiki człowieka i jego myślenia. Wedługparadygmatu przyrodoznawstwa, umysł jest wynikiem struktury biologicznej,procesów chemicznych zachodzących w naszymmózgu i jego interakcji ze światem zewnętrznym człowieka. Jest tak skomplikowany ze względu na złożoność tych procesów. Odzwierciedleniem tego podejścia jest tzw.Manifest Kandela zawierający założenia na jakich opiera się współczesna psychiatria.Studiowaniem i modelowaniem własności umysłu zajmują się psychologia,kognitywistyka i dział informatyki zajmujący sięSztuczną Inteligencją. Obecnie, dzięki rozwojowi technologii komputerowych, problem syntetycznego uniwersalnego umysłu (jako formalnego autonomicznego systemu samo-świadomego i posiadającego atrybuty inteligencji), stał się też dziedziną nowych badań systemowych. W niektórych pracach naukowych stosowana jest metafora umysłu jako doskonałego komputera, jednak umysł ludzki radzi sobie zpolisemią, zaś komputer ma z tym problem. Jednym z czynników odróżniających komputer od umysłu ludzkiego jestświadomość, którą posiada człowiek[1].
Wiele religii uznaje umysł iduszę ludzką za terminy opisujące ten sam byt. Takie religie (jak np.chrześcijaństwo czyislam) dzielą człowieka na materialne i śmiertelne ciało oraz na nieśmiertelną, niematerialną duszę. Inne, jak np.teozofia, uznają duszę i umysł za coś zupełnie odrębnego. Dla nich człowiek składa się z eterycznej duszy, materialnego ciała, która służy jej za tymczasową „powłokę” do śmierci, i umysłu, esencji ludzkiej świadomości, który jest najpierw własnością ciała, a potem już tylko duszy.
W zależności od języka, orientacji teoretycznej, poziomu specjalizacji wypowiadającego się w tym samym co „umysł” zakresie, pojęcia używa się innych terminów zachodzących znaczeniowo na siebie w mniejszym lub większym stopniu. Tymi terminami są jaźń, świadomość, przytomność, orientacja, rozum, inteligencja. Niektórzy autorzy posługują się różnymi zakresami znaczeniowymi tych pojęć, ponadto dochodzą różnice w rozumieniu tych pojęć w różnych językach. Przykładowo, poglądy o istnieniu hipotetycznego mechanizmu molekularnego w mózgu (Orch-OR) dotyczą mechanizmu podtrzymywania świadomości i nie odnoszą się do całości funkcjonowania umysłu jako takiego.
A iacyem bil ustawyczen na swemumye spomoczѻ pana boga mego, y sebralem k sobye mѻsze ze wszego Izrahela, abi se mnѻ pospolu szly (Biblia królowej Zofii; ѻ =samogłoska nosowa).
„Od boskich rozumow asz do luczckichumow – rzeczi pospolite, wiele mądrczom zakrite, uczynil odkrite” (Jędrzej Gałka,Pieśń o Wiklefie[4]).
Jak pisałAdam Kazimierz Czartoryski w dzieleMyśli o pismach polskich[5]: Słowo Um jest to w słowiańskim języku radix, czyli korzeń, który z siebie wypuszcza rozliczne modyfikacye; z niego pochodzą rozum, umysł, umiejętność etc., jest (że tak rzekę) pierworodną w człeku władzą rozpoznawania rzeczy, czyli macica idei porządnych[6].
↑Według Izabeli Malmor odwrotnie, touměti jest czasownikiem odrzeczownikowym i pochodzi odumъ: Izabeli Malmor,Słownik etymologiczny języka polskiego, hasło: umieć.
