Fragment tzw.mapy radziwiłłowskiej z 1613 roku. Łaciński napis:Volynia ulterior, quae tum UKRAINA tum NIS ab aliis vocitatur, czyli w tłumaczeniu „Wołyń dalszy, który już to UKRAINA, już to NIŻ jest zwany”[1]Delineatio Generalis Camporum Desertorum vulgo Ukraina. Cum adjacentibus Provinciis MapaWilhelma Beauplana z 1648 wykonana na zlecenieWładysława IV obejmująca województwa: kijowskie, bracławskie, czernihowskie, podolskie, wołyńskie i wschodnią część województwa ruskiego.Północ na dole mapyWilhelm de BeauplanOpisanie Ukrainy..., strona tytułowa (1660)Mapa Europy WschodniejVinzenzo Coronellego (1690).Ukraina Prawobrzeżna zKijowem iHetmanat w obrębieCarstwa Rosyjskiego określone jakoUKRAINE ou PAYS DES COSAQUES (Ukraina lub ziemie kozackie). Na wschód odHetmanatuOKRAINA (pogranicze) określa pograniczne południowe ziemie rosyjskie
PojęcieUkraina ewoluowałosemantycznie na przestrzeni dziejów i zakres jego stosowania jest od XX wieku przedmiotem polemik i kontrowersji whistoriografii oraznaukach politycznych. Do dziś sens przypisywanydefinicji jest często uzależniony od kraju pochodzenia badacza (czy stosującego pojęcie) i jego poglądów politycznych[2].
Etymologia i ewolucja nazwy i pojęcia terytorialnegoUkrainy
OkreślenieUkraina jakonazwa pospolita pojawiło się wśredniowieczu i oznaczało pierwotnie nazwę granicznych regionów geograficznych[3]. Do końca XVI wieku terminukraina nie miał charakteru oficjalnego i oznaczał „ugranicze” („pogranicze”, „krańce państwowe”) poszczególnych terenów, będących pod kontrolą różnych państw[4][5][6][7][8].
We współczesnym językoznawstwie ukraińskim etymologia nazwyUkraina dokładnie nie jest znana ze względu na odległość czasową od pierwszego użycia nazwy. Wbrew powszechnie przyjętemu tłumaczeniu słowaukraina jako „okraina” – „pogranicze”, nazwa Ukraina wywodzi się od staroruskiegokraj („swoja ziemia”, „rodzima ziemia”) iprzyimka „u”, co w połączeniu oznaczaantonim słowaczużbina – „cudza ziemia”, „obca ziemia”. Większość współczesnych badaczy języka starosłowiańskiego przyjmują właśnie tę wersję etymologii nazwy, ponieważ tłumaczenie jej jako „pogranicza” z rosyjskiegookraina po raz pierwszy pojawiło się pod koniec XVII wieku w rosyjskich pracach historycznych. Nie może jednak ono być uważane za prawdziwe, gdyż sens słowaukraina został wzięty z języka rosyjskiego, a nie starosłowiańskiego, a języki te mają spore rozbieżności merytoryczne[9].
TerminUkraina pojawił się po raz pierwszy wLatopisie kijowskim, opisującym wydarzenia XII w., którego najstarszy egzemplarz pochodzi z XV w. Opisując śmierć Włodzimierza,księcia perejasławskiego, autor tekstu stwierdził, iż po jego zgonieUkraina wielce rozpaczała, co odnosi się do dziedzictwa zmarłego, czyli księstw: perejasławskiego, kijowskiego i czernihowskiego, a relacjonując wypadki 1189 r.,nazwał Ukrainą tereny leżące międzyBohem aDniestrem[10].
W 1648 r.Wilhelm Beauplan wykonał mapęDelineatio Generalis Camporum Desertorum vulgo Ukraina..., traktując wymiennie nazwy „Dzikie Pola" i „Ukraina". W wydanym w 1651 dzieleOpisanie Ukrainy, którą tworzą liczne prowincje Królestwa Polskiego leżące pomiędzy granicami Moskowii i Transylwanii...[12] umiejscowił Ukrainę pomiędzy granicamiCarstwa Rosyjskiego aSiedmiogrodem, z wyłączeniemRusi Czerwonej[13].
W czasie sejmu 1659 roku wymieniono „Woiewodztwa Ukrainne” i były towoiewodztwa, Kiiowskie, Bracławskie, Czerniechowskie[14].
Mychajło Hruszewski w opublikowanym w 1898 weLwowie pierwszym tomie swojej dziesięciotomowej pracyHistoria Ukrainy-Rusi (wyd. 1898-1937)[15], upublicznił określenie"Ukraina" i nadał mu nową definicję[16]. W swym dziele HruszewskiUkrainą określił zarówno wszystkie tereny zamieszkane przez ludność posługującą sięjęzykiem ukraińskim (a więc w zakresieetnograficznym), jak i dzieje terenówEuropy środkowo-wschodniej (w szczególności historycznego terytoriumRusi Kijowskiej) od czasów najdawniejszych po mu współczesne[6]. Jednocześnie Hruszewski przeciwstawił się ówczesnej historiografii rosyjskiej i oficjalnej ideologii państwowejImperium Rosyjskiego, która uznawałaWielkie Księstwo Moskiewskie iCarstwo Rosyjskie za bezpośredniego i wyłącznego spadkobiercę Rusi Kijowskiej[17][18][19]. Koncepcja Ukrainy zaprezentowana przez Hruszewskiego dominowała w pracach emigracyjnych historyków ukraińskich[17].
Z definicjąUkrainy przedstawioną przezHruszewskiego nie zgodził się w pracyThe Origin of Russia (1954)[20]Henryk Paszkiewicz, który przedstawił pogląd, że używanie terminuUkraina w odniesieniu do wieków IX-XIV (czyli czasówRusi Kijowskiej) jest błędem, gdyż pojęciaUkraina iRuś nie pokrywały się ze sobą ani w czasie, ani w przestrzeni, nie mogą zatem być traktowane równorzędnie[21]. Paszkiewicz stwierdził jednocześnie, że nie ma mowy o utworzeniu jednego narodu ruskiego ze stolicą wMoskwie, niezależnie od losów południowej Rusi, zajętej w XIV wieku przezWielkie Księstwo Litewskie, gdyż zlanie się ze sobą elementów etnicznych:ugrofińskiego znadWołgi isłowiańskiego znadDniepru byłoby, jego zdaniem, niemożliwe[22]. WspółcześnieCzesław Partacz uważa, że o Ukrainie jako tworze politycznym możemy mówić dopiero od 1991 roku[23].
Stosowanie pojęcia „Ukraina" do ziem Rusi Kijowskiej zostało odrzucone przez historiografię radziecką wczesnych lat 30. XX wieku, która traktowała Ruś Kijowską jako pierwsze państwo rosyjskie[24]. Pojęcie Ukrainy jako krainy geograficznej było jednak obecne w opisie epoki kozackiej, zaśugodę perejasławską z 1654 traktowano jako porozumienie równych stron[25]. Ukraina, podobnie jak Litwa i Białoruś, była przedstawiana jako obszar starcia rosyjsko-polskiego oraz obszar rozwijający się dzięki „przewodniej roli Rosji"[25]. Jedynie w latach 20. XX wieku w USRR działała szkoła historiograficznaMatwija Jaworskiego, który interpretując historię według pryncypiówmarksistowskich pisał o Ukrainie jako terytorium od XVI w.[26] Z kolei w 1939Boris Griekow zaprezentował w swojej pracyKijewskaja Rus' teorię o istnieniu narodu „staroruskiego" (ros.driewnierusskij) oraz uznał Ruś Kijowską za państwo należące właśnie do niego, nie zaś do Ukraińców, Białorusinów lub Rosjan. Autor ten twierdził, iż o kształtowaniu się narodowości ukraińskiej można mówić od XIV–XV w.[27]. W latach 1937–1941 Instytut Historii Ukrainy Akademii Nauk USRR wydał pierwsze tomy nowej historii Ukrainy, w których - przy zachowaniu prorosyjskiego wydźwięku całości - częściowo przyjęto tezę o ukraińskości Rusi Kijowskiej[28].
W pracach rosyjskich historyków emigracyjnych terytorium Ukrainy Naddnieprzańskiej nie było określane w ten sposób; obszar ten traktowany był jako naturalnie przynależny Rosji[29].Iwan Łappo, pisząc o historii Ukrainy, rozpoczął ją od 1654[30].Iwan Panas posługiwał się pojęciem „Ukraina" jedynie w sensie geograficznym, odrzucając jego stosowanie jako określenie terytorium etnicznego[31].Gieorgij Wiernadski pisząc o wschodnich obszarachRzeczypospolitej, określał je jako „zachodnie ziemie rosyjskie", przywołując pojęcie Ukrainy jedynie w odniesieniu do Kozaków[32].
Inaczej do problemu pojęcia Ukrainy odnosiła się ukraińska historiografia emigracyjna i działająca wII Rzeczypospolitej. ZdaniemWiaczesława Łypynskiego historia Ukrainy rozpoczyna się nie od Rusi Kijowskiej, ale odksięstwa halicko-wołyńskiego[33].Dmytro Doroszenko w swoich pracach powtarzał natomiast schemat Hruszewskiego, łącząc elementyszkoły narodnickiej (Hruszewskiego) ze szkołąderżawnycką - państwowców, do której sam jest zaliczany[34]. Zwolennikiem tezy o ukraińskości Rusi był równieżIwan Krypjakewycz[35]. Pojęciem Ukraina w odniesieniu do ziem współczesnego państwa, w okresie od średniowiecza posługiwał sięMyron Korduba[36]. Krypjakewycz i Korduba byli uczniami Mychajła Hruszewskiego.Stepan Tomasziwskyj, należący do szkołyderżawnyków - państwowców, uważał Ruś Kijowską (nazywaną do 1054 państwemwaresko-ruskim) za część wspólnych dziejów wszystkich Słowian Wschodnich. Dopieroksięstwo halicko-wołyńskie, zjednoczone przezRomana Halickiego miało przynieśćpierwsze wcielenie ogólnoukraińskiej idei państwowej. W ten sposóbdawna ruska państwowość rozpadła się na dwie części, które stały się ośrodkami dla wytworzenia dwóch oddzielnych narodowości: ukraińskiej (wokółHalicza iWłodzimierza) i rosyjskiej (wokółWłodzimierza nad Klaźmą iSuzdala). Kijów odgrywał w tym układzie jedynie rolę pośrednią[37]. W ujęciu Tomasziwskiego dzieje Ukrainy można przedstawić jako proces kolonizacji "strefystepu" (ziem naddnieprzańskich i nadczarnomorskich) przez przedstawicieli kultury rolniczej ze "strefy leśnej" – ziem północno-zachodniej Ukrainy[38].
Paul Robert Magocsi twierdzi, iż istnieją dwie możliwe definicje „terytorium ukraińskiego": obszar leżący w granicach niepodległego państwaUkraina oraz rozleglejsze od niego terytorium etnolingwistyczne zamieszkane przezUkraińców[39]. Równocześnie autor ten przychyla się do tezy o ciągłości historii Rusi i Ukrainy, którą porównuje z historiąFranków iFrancji[40].
Jarosław Isajewycz postulował traktowanie Rusinów i Ukraińców jako dwóch etapów rozwoju jednego narodu, z czego wynika posługiwanie się pojęciami ukraińskości w odniesieniu do całej jego historii. Podobne stanowiskoWłodzimierz Osadczy określa jako powszechnie stosowane we współczesnej historiografii ukraińskiej[41].
EncyklopediaPWN stosuje pojęcie „ziemie współczesnej Ukrainy", „obecne ziemie ukraińskie" w odniesieniu do historii ziem zajmowanych przez współczesne niepodległe państwo Ukraina od czasów przedhistorycznych do XV wieku. Słowo „Ukraina" zostaje po raz pierwszy użyte w kontekście kształtowania siękozaczyzny i wspierania przez nią budzącej się „narodowej tożsamości ukraińskiej, a przynajmniej poczucia odrębności" i jest konsekwentnie używane od tego momentu[42].
Natalia Jakowenko w swojej pracyHistoria Ukrainy do końca XVIII wieku zaproponowała wykorzystywanie pojęciaRuś w odniesieniu do ziem współczesnej Ukrainy od X do XVI w., terminuUkraina-Ruś dla okresu od końca XVI w. dopowstania Chmielnickiego oraz nazwyUkraina w odniesieniu do czasów późniejszych[43].
↑Ukraina, to każda ziemia na kraju czyli na krańcu, u granicy, u kraju państwa położona,Zygmunt Gloger,Geografia historyczna ziem dawnej Polski, Kraków 1903
↑Zygmunt Gloger,Geografia historyczna ziem dawnej Polski, Kraków 1903
↑Pojęcie Ukrainy, ukrain równoznaczne było najczęściej z pojęciem pogranicza państwowego. Były tedy ukrainy tatarskie, moskiewskie, litewskie, polskie, a nawet w samej Rzptej polskiej (...) były różne "ukrainy" czyli krańce państwowe Por.Franciszek Rawita-Gawroński,Nazwa Ukrainy: jej początek i charakter, "Ruś", 1911, z. 1
↑Zbigniew Wójcik,Wojny kozackie w dawnej Polsce, Kraków 1989, s. 1
↑"Стара ся назва, уживана в староруських часах в загальнім звачінню погранича"Mychajło HruszewskiІсторія України-Руси t. I rozdz. I.Термінологія, українське імя, затемненнє понятія української національності, звичайна історична схема, спори про самостійність
↑Wydane w 1651 dzieło Beauplana nosiło oryginalny tytuł:Déscription de l’Ukrainie, qui sont plusieurs provinces du Royaume de Pologne, Contenuës depuis les confins de la Moscovie, jusques aux limites de la Transilvanie. Ensemble leurs moeurs, façcons de vivres et de faire la Guerre. Par le Sieur de Beauplan -Opisanie Ukrainy, którą tworzą liczne prowincje Królestwa Polskiego leżące pomiędzy granicami Moskowii i Transylwanii. Wraz z wiadomościami o zwyczajach, sposobie życia i prowadzenia wojny jej mieszkańców. Przez Jaśnie Wielmożnego Pana de Beauplan.
↑Na mapie generalnej znalazły się Wołyń, Podole, Kijowszczyzna, ziemia czernihowsko-siewierska i karpackie Pokucie, czyli całe terytorium ukraińskie z wyjątkiem ziemi halickiej (oznaczonej jako "Russia").Natalia Jakowenko,Historia Ukrainy do 1795 roku, Warszawa 2011,Wydawnictwo Naukowe PWN,ISBN 978-83-01-16763-9, s. 24.
↑Definicja Hruszewskiego: "Praca ta ma przedstawić obraz historycznego rozwoju życia narodu ukraińskiego, lub tych grup etnograficzno-politycznych, z których uformowało się to, co określamy dzisiaj nazwą narodu ukraińskiego, zwanego inaczej „małoruskim”, „południoworuskim”, lub po prostu „ruskim” albo „rusińskim”. Różnorodność tych nazw nie ma szczególnego znaczenia, gdyż dotyczą one pojęcia jasnego samo w sobie; jest ona interesująca jedynie jako charakterystyczny przejaw tych przemian historycznych, jakie przyszło przeżyć temu narodowi. Jego stara, historyczna nazwa: Ruś, Rusin, ruski, w okresie upadku politycznego i kulturalnego zostało przejęte przez naród wielkorosyjski, którego życie kulturalne i polityczne rozwinęło się na tradycjach dawnego państwa ruskiego, a wielkorosyjskie organizmy polityczne – jakWielkie Księstwo Włodzimierskie, a następnieWielkie Księstwo Moskiewskie – uważały się za spadkobierców, następców tego starego, ruskiego (kijowskiego) państwa, przede wszystkim – z powodu swoich związków dynastycznych z dynastią kijowską. Już w wieku XIV, gdy waga życia politycznego przechyliła się na stronę wielkorosyjską, zaś ukraińskie życie polityczne koncentrowało się na Ukrainie zachodniej, wKsięstwie halicko-wołyńskim, do państwa tego przylgnęła nazwa „Małej Rusi”. I tak Jurij Bolesław, książę halicko-wołyński, w jednej z gramot (z 1335) tytułuje się dux tocius Russie Mynoris. Częściej używana jest ta nazwa w pismach Patriarchatu Konstantynopolitańskiego z XIV w., gdzie eparchie halicko-wołyńskie są poprzez tę nazwę (ή Μικρά 'Ρωσία) przeciwstawione północnym, moskiewskim ziemiom; być może właśnie pod wpływem terminologii kościelnej nazwy tej użył Jurij Bolesław. Następnie wychodzi ona z użytku, ale gdy w XVII w. naród ukraiński wchodzi w skład państwa moskiewskiego i powstaje potrzeba odróżnienia go od narodu moskiewskiego, terminy „małorosyjski”, „Małorosja” wchodzą na długo do oficjalnego użytku, w państwie rosyjskim do dziś, a pod wpływem tejże oficjalnej terminologii także do użytku piśmiennictwa rosyjskiego i zachodnioeuropejskiego, gdzie zaczyna wypierać pojęcia starsze (niemieckie kleinrussisch, francuskie petit-russe i inne). Jednak w społeczeństwie ukraińskim nazwa ta nie przyjęła się, zamiast niej do coraz szerszego użytku wchodziła nazwa „Ukraina”, „ukraiński”. Stara ta nazwa, używana w czasach staroruskich w ogólnym znaczeniu pogranicza, zaś w XVI w. przyjmująca znaczenie średniego Naddnieprza, które z końcem XV w. staje się niebezpiecznym, znajdującym się w szczególnej sytuacji, narażonym na ciągłe napaści tatarskie pograniczem – przyjmuje szczególne znaczenie w XVII w., gdy ta właśnie Ukraina wschodnia staje się centrum i przedstawicielką nowego życia ukraińskiego, w silnym przeciwstawieniu wobec społeczno-politycznej i narodowej sytuacji państwa polskiego skupia w sobie życzenia, marzenia, nadzieje Ukrainy współczesnej. Nazwa „Ukraina” łączy się z tymi zmaganiami i nadziejami, z tym burzliwym wybuchem życia ukraińskiego, który dla późniejszych pokoleń staje się ogniem przewodnim, niewyczerpanym źródłem narodowej i społeczno-politycznej świadomości, nadziei na możliwość odrodzenia i rozwoju. Odrodzenie literackie XIX wieku przyjęło tę nazwę dla określenia swojego życia narodowego. W miarę tego, jak wzrastała świadomość ciągłości i nieprzerwanego charakteru etnograficzno-narodowego życia ukraińskiego, ta ukraińska nazwa rozciągnęła się na całą historię narodu ukraińskiego. Aby podkreślić związki nowego życia ukraińskiego z jego starymi tradycjami, ta ukraińska nazwa używana była także (w ostatniej ćwierci minionego stulecia) w formie złożonej „Ukraina-Ruś”, „ukraińsko-ruski”; stara, tradycyjna nazwa połączona z nowym terminem odrodzenia i ruchu narodowego. Ale w ostatnim okresie w coraz szersze użycie, zarówno w literaturze ukraińskiej, jak i w innych, wchodzi prosta nazwa „Ukraina”, „ukraiński”, zastępując inne pojęcia. W dalszym ciągu wykładu nowy ten termin będzie używany wymiennie ze starym „Ruś”, „ruski”, „staroruski” oraz złożonym „ukraińsko-ruski”, odpowiednio do pojęć i czasu, o których będzie mowa, chociaż właściwe ich znaczenie jest jedno – oznaczają one to, o czym dziś myślimy jako o narodzie ukraińskim; jego terytorium i życie współcześnie i dawniej oraz te grupy, organizacje, formy etnograficzno-polityczne z których powstało współczesne życie ukraińskie. Dla nazwania wszystkich grup wschodniosłowiańskich, które współcześni filolodzy nazywają po prostu „ruskimi” (russisch, russ) będę więc używał nazwy „wschodniosłowiański”, by nie dopuścić do żadnej niejasności, związanej z historycznym znaczeniem terminu „Ruś”, „ruski”, które do dziś przetrwało na Ukrainie zachodniej: w Galicji, na Bukowinie, Ukrainie Węgierskiej, w znaczeniu południowej, ukraińskiej grupy wschodniej gałęzi Słowian. Grupę północno-zachodnią będę określał jako białoruską, grupę północno-wschodnią jako wielkorosyjską."Tekst oryginalnyMychajło HruszewskiІсторія України-Руси t. I rozdz.I.ТЕРМІНОЛОГІЯ, УКРАЇНСЬКЕ ІМЯ, ЗАТЕМНЕННЄ ПОНЯТІЯ УКРАЇНСЬКОЇ НАЦІОНАЛЬНОСТІ, ЗВИЧАЙНА ІСТОРИЧНА СХЕМА, СПОРИ ПРО САМОСТІЙНІСТЬ.
↑Por.Jan KucharzewskiOd białego caratu do czerwonego t 1-7 Warszawa 1923-1935.
↑W czasach historycznychRzeczpospolita Obojga Narodów również nie uznawała przybranego w1547 przez wielkiego księcia moskiewskiegoIwana IV Groźnego tytułu Cara Wszechrusi, uznając go za uzurpację i próbę zgłaszania roszczeń terytorialnych do ruskich obszarów państwa polsko-litewskiego, w tym przede wszystkim do Kijowa i Ukrainy naddnieprzańskiej. Uznanie tytułu carskiego nastąpiło pod naciskiem carycyKatarzyny II na sejmie konwokacyjnym w 1764 r. i faktycznie było podstawą roszczeń terytorialnych Rosji w czasie kolejnych trzechrozbiorów Rzeczypospolitej Obojga Narodów (1772–1795). Por.Jan KucharzewskiOd białego caratu do czerwonego t 1-5 Warszawa 1923-1935
↑Henryk Paszkiewicz,The Origin of Russia, London 1954 ed. George Allen & Unwin, wydanie polskie: Henryk Paszkiewicz,Początki Rusi, Kraków 1996, wyd.Polska Akademia UmiejętnościISBN 83-86956-08-9.
↑"Do jakich błędnych rezultatów prowadzi fałszywe użycie terminu „ukraina", wskazuje choćby tytuł wielotomowego dzieła M .Hruszewskiego – „Historia Ukrainy-Rusi". Oba pojęcia: Ukraina i Ruś, nie pokrywały się ze sobą ani w czasie, ani w przestrzeni, nie mogą więc być traktowane równorzędnie. Uczony powyższy omawia obszernie dzieje południowo-wschodniej Europy w czasach, kiedy słowo „ukraina" oznaczało terytorium pograniczne. Można by więc z tytułu (który raczej powinien brzmiećHistoria ukraińskiej Rusi) domyślać się, że autorowi szło o historię kresowych ziem Rusi."Henryk Paszkiewicz,Początki Rusi, Kraków 1996, wyd.Polska Akademia UmiejętnościISBN 83-86956-08-9, s. 496.
↑"ZdaniemM. Korduby opanowanie południowych ziem ruskich przez Litwą w wieku XIV wytworzyło warunki dla ukształtowania się narodu ukraińskiego w następnym stuleciu. Z rozważań niniejszych oraz z całości pracy wynika iż w IX-XIV wieku nie istniała Ukraina jako imię własne, pojęcie geograficzne i nie istniał naród ukraiński. Naród ukraiński powstał w czasach, które wykraczają poza ramy chronologiczne, wskazane w tytule książki. Stąd bliżej nie omawiamy całego problemu. Mamy zastrzeżenia co do niektórych spostrzeżeń i wniosków Korduby. Na jeden szczegół pozwolę sobie tu zwrócić uwagę. Sądzi wspomniany autor - co uważam za wysoce prawdopodobne – że gdyby Litwa nie opanowała południowych ziem ruskich uczyniłaby to szybko Moskwa. Wtedy - konkluduje Korduba – zamiast trzech narodów ruskich powstałby jeden, ze stolicą wMoskwie. Moim zdaniem nie może być mowy o wytworzeniu się jednego narodu, o zlaniu się ze sobą dwóch tak bardzo pod każdym względem odmiennych elementów etnicznych:ugrofińskiego znadWołgi isłowiańskiego znadDniepru. W tym tkwi istota problemu potwierdzona przez całą historię wschodniej Europy."Henryk Paszkiewicz,Początki Rusi, Kraków 1996, wyd.Polska Akademia Umiejętności,ISBN 83-86956-08-9 s. 497.
↑" Muszę stwierdzić, że nie było żadnego politycznego tworu o nazwie Ukraina (oczywiście pomijając fantastyczne twory historyków nacjonalistów ukraińskich) a istniała Rzeczpospolita Dwojga Narodów, potężna i bogata, dopóki nóg jej nie podcięli kozacy. Istniała i rozwijała się II Rzeczpospolita, żadnej Ukrainy poza USRR nie było. Było PRL, niesuwerenne jako satelita i kolonia Moskwy, a żadnej Ukrainy nie było. Odrodziła się III Rzeczpospolita, suwerenna i niepodległa. Wówczas dopiero po trzech latach powstała Ukraina. Popieranie jej orientacji prozachodniej a antyrosyjskiej, to popieranierezunów banderowców i szeregu kierowanych przez nich organizacji."Czesław Partacz,Przyczyny i tło konfliktu polsko-ukraińskiego w latach 1939−1947 [w:] „27 Dywizja AK" Biuletyn Informacyjny, nr 1 (101), Warszawa styczeń-marzec 2009, s. 13-14wersja elektroniczna.
↑W. Osadczy,Święta Ruś. Rozwój i oddziaływanie idei prawosławia w Galicji, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2007,ISBN 978-83-227-2672-3
↑"Dzieje Ukrainy, poczynając od czasów najdawniejszych, zostały doprowadzone aż do współczesności; obejmują więc wszystkie epoki historyczne."Władysław Serczyk,Historia Ukrainy, Wyd. III, Wrocław- Warszawa-Kraków 2001, Wyd.OssolineumISBN 83-04-04530-3 - wstęp "Od Autora".
Tomasz Stryjek,Historiografia a konflikt o Kresy Wschodnie w latach 1939–1953. Radzieckie, rosyjskie, ukraińskie i polskie prezentacje dziejów ziem wschodnich dawnej Rzeczypospolitej jako część „wojny ideologicznej" w okresie lat trzydziestych-pięćdziesiątych XX wieku w:Tygiel Narodów. Stosunki społeczne i etniczne na dawnych ziemiach wschodnich Rzeczypospolitej 1939–1953. Praca zbiorowa pod redakcjąKrzysztofa Jasiewicza, Warszawa 2002 wyd. Instytut Studiów PolitycznychPAN i Oficyna RytmISBN 83-88794-72-8 ,s. 429-554
Ten artykuł dotyczy zakresu nazwy (desygnatu). Zobacz też:inne znaczenia tego słowa.
Osobny artykuł:Ukraina (Naddnieprze).