Ze słowotwórczego i etymologicznego punktu widzenia nazwa „Ukraina” zawiera w sobie rdzeńkraj oznaczający „coś ukrojonego”, a następnie: „kawał ziemi lub koniec”. Niektórzy łączą tę podstawę słowotwórczą z wyrażeniemu kraja,z brzegu,na skraju. Wyraz „Ukraina” ukształtowany został przy pomocy sufiksu-ina, który w językach słowiańskich tworzy nazwy przestrzenne.
Określenie„ukraina” jakonazwa pospolita pojawiło się wśredniowieczu i oznaczało pierwotnie nazwę granicznych regionów geograficznych[9]. Do końca XVI wieku termin„ukraina” nie miał charakteru oficjalnego i oznaczał jedynie „ugranicze” („pogranicze”, „krańce państwowe”) poszczególnych terenów, będących pod kontrolą różnych państw[10][11][12][13][14].
Ukraina jakonazwa pospolita pojawiła się w dwunastowiecznychkronikach ruskich dla oznaczenia ziem kresowych, pogranicznych. W zachowanych zabytkach rękopiśmiennych nazwa „Ukraina” pojawia się po raz pierwszy w tzw.Latopisie kijowskim, którego najstarszy zachowany egzemplarz pochodzi z XV w., opisującym wydarzenia z lat 1111–1200. Pod rokiem 1187 kronikarz, mówiąc o śmierci bohatera walk zPołowcami,Włodzimierza, księcia przygranicznegoksięstwa perejasławskiego, zanotował „za nim Ukraina wielce rozpaczała”, a relacjonując wypadki 1189 r., nazwał Ukrainą tereny leżące międzyBohem aDniestrem[15]. Z kolei tereny między Ilmem a Dnieprem, zamieszkiwane przez plemionawschodniosłowiańskie, nazywane były wówczas przez kronikarzy „Rusią”. Od XIII w.księstwo halicko-wołyńskie kronikarzebizantyjscy zaczęli nazywać „Małą Rusią”[16].
W 1648kartograf francuski w służbieZygmunta III iWładysława IVWilhelm Beauplan wykonał mapęDelineatio Generalis Camporum Desertorum vulgo Ukraina..., traktując wymiennie nazwy „Dzikie Pola” i „Ukraina”. W wydanym w 1651 dzieleOpisanie Ukrainy, którą tworzą liczne prowincje Królestwa Polskiego leżące pomiędzy granicami Moskowii i Transylwanii...[19] umiejscowił Ukrainę pomiędzy granicamiCarstwa Rosyjskiego aSiedmiogrodem, z wyłączeniemRusi Czerwonej[20].
Znaczna część Ukrainy jest położona w strefieklimatu umiarkowanego kontynentalnego, natomiastPółwysep Krymski – w strefie klimatu podzwrotnikowego morskiego. Obszar kraju znajduje się najczęściej pod wpływem polarnomorskich i polarnokontynentalnychmas powietrza. Bilans promieniowania jest tu dodatni i wynosi na północy ok. 15 J/m² (35 kcal/cm²), a na południu ok. 21 J/m² (50 kcal/cm²). Najbardziej charakterystyczną cechą klimatu Ukrainy jest jego wzrastający z zachodu na wschód kontynentalizm termiczny. W związku z tym roczne amplitudy temperatury powietrza wahają się od 25 °C weLwowie do 30 °C wStarobielsku. Na terenie kraju przeważa również kontynentalny rozkład opadów z maksimum w ciepłym okresie roku. Roczna suma opadów maleje z północnego zachodu (600 mm) na południowy wschód (400 mm).
W północnej części kraju największy obszar zajmujągleby bielicoziemne. Wlasach spotyka się szaregleby leśne. Nabagnach wykształciły sięgleby bagienne i torfowo-bagienne. Dominującym typem gleb są glebyczarnoziemne zajmujące ok. 60% kraju, co stanowi blisko 40% światowych zasobów tego typu gleb. Występują one w strefiestepu ilasostepu. W północnej części lasostepu największą powierzchnię zajmują czarnoziemy ubogie w próchnicę (4–5%). Natomiast w południowej jego części rozwinęły się czarnoziemy o zawartości próchnicy 6–6,5%. Niską zawartością próchnicy charakteryzują się także czarnoziemy leżące w północnej części stepu (3–4%). Południowa częśćNiziny Czarnomorskiej iKrymu zajęte są przezgleby ciemnokasztanowe. NaNizinie Zakarpackiej dominującym typem są kwaśnegleby brunatne. WGórach Krymskich zaznacza się różnica w pokrywie glebowej związana z ekspozycją stoków: stoki północne pokryte są szarymi glebami leśnymi, a południowe –czerwonoziemami. Obszary zasolone zajmują na Ukrainie 330 tys. ha. Najwięcej tego typu gleb występuje wRepublice Autonomicznej Krymu oraz w obwodachchersońskim,dniepropietrowskim iługańskim.
W VII w. ziemie w środkowym i górnym dorzeczuDniepru dostały się na ponad dwa wieki pod panowanie koczowniczych Chazarów. W okresie największego rozkwituPaństwa Chazarskiego w VIII wieku kaganowi chazarskiemu trybut płaciło 25 plemion i księstw, w tym władcaKijowa (Kuar). W drugiej połowie IX wieku Kaganat został zdobyty przezWaregów, którzy przenieśli do Kijowa (Kaenugard) swoją siedzibę. Pod koniec IX wieku Kijów został na prawie 400 lat stolicąRusi Kijowskiej – normańskiejGardariki (Państwa Grodów).
Pierwszymi historycznymi władcami ruskimi byli prawdopodobnie Normanowie (książęRuryk I), którzy zgodnie z istniejącymi przekazami przybyli na późniejsze ziemie ruskie przed rokiem 860. ZałożenieNowogrodu Wielkiego przez Ruryka w 862 roku uważa się za początek historii Rusi. Ruryk zdołał skupić pod swymi rządami część Normanów, plemion wschodniosłowiańskich oraz plemion ugrofińskich i utworzył pierwsze znane państwo ruskie –Ruś Nowogrodzką. Ruryk był także założycielem dynastiiRurykowiczów, która sprawowała rządy na Rusi do 1598 roku.
Wyprawa następcy Ruryka, księcia nowogrodzkiegoOlega Mądrego naKijów (882 r.) doprowadziła do zjednoczenia północnych i południowych księstw oraz powstaniaRusi Kijowskiej. Była ona początkowo luźnym związkiem księstw, które do ok. 2 poł. XI w. zachowały szeroką autonomię. Książęta kijowscy Oleg (panujący do roku 912 lub 922) iIgor Rurykowicz (panujący w latach 912/922–945) podpisali zBizancjum układy handlowe, które gwarantowały krajowi zyskowny handel.
Panujący w latach 1019–1054Jarosław I Mądry umocnił pozycję Kościoła na Rusi Kijowskiej. Ustanowione przez niego zasady dziedziczenia tronu książęcego na podstawie regułysenioratu nie zapobiegły rozpadowi politycznej jedności kraju. W roku śmierci Jarosława (1054) dokonał sięrozłam chrześcijaństwa narzymskokatolickie iprawosławne.
W roku 1169 książęwłodzimiersko-suzdalskiAndrzej I Bogolubski opanował Kijów, uzyskując tym samym tytuł wielkiego księcia. Odmiennie od większości swoich poprzedników nie przeniósł do tego miasta swej stolicy, lecz osadzał tam podległych sobie książąt. Centrum jego państwa pozostawałWłodzimierz, który odtąd pełnił funkcję stolicy wielkiego księstwa i przejął dominującą rolę Kijowa.
W 1223 r. wojska rusko-połowieckie poniosły klęskę wbitwie nad Kałką w walce zMongołami, którzy pomimo zwycięstwa wycofali się na wschód. Kilkanaście lat później, w latach 1237–1240Batu-chan dokonał inwazji na Ruś. 6 grudnia 1240 zdobył i zburzył Kijów, mordując i uprowadzając w niewolę jego ludność. Podbił wówczas wszystkie ziemie będące pod jurysdykcją władców ruskich z wyjątkiem księstwpołockiego, Pińskiego iRepubliki Nowogrodzkiej.Mongołowie nie przejęli bezpośrednich rządów w podbitych księstwach, ograniczając się do zatwierdzania kandydatów do tronów książęcych w formie tzw.jarłyku otrzymywanego przez wielkich książąt, którzy z kolei pełnili funkcje zwierzchnie nad resztą książąt (z tytułem wielkiego księcia) i mieli prawo zwracania się o pomoc dochanaZłotej Ordy (której założycielem był Batu-chan).
Tytuł wielkiego księcia był związany z obowiązkami podatkowymi (trybutem) wobecchanatu. Wielki książę byłinkasentem daniny na rzecz chana, płacił ją osobiście i bezpośrednio orazwindykował z podległych książąt ruskich. Z tego powodu znaczna część Rusi zachodniej i centralnej poddała się w wieku XIV władzywielkiego księcia litewskiego, który nie płacił trybutu na rzecz chana.
W roku 1338 siostrzeniec[d] i następca Lwa i Andrzeja, bezpotomnyBolesław Jerzy II,książę i pan Rusi, szukając pomocy przeciwbojarom, zawarł układ zKazimierzem Wielkim i uznał go za dziedzica Rusi. W 1339, w układzie wyszehradzkim, Królestwo Polskie i Królestwo Węgier zawarły porozumienie w sprawie podziału ziemksięstwa halicko-wołyńskiego w przyszłości[22]. W 1340 Bolesław Jerzy zmarł otruty przez bojarów, a Kazimierz Wielki wyprawił się naRuś Czerwoną, by objąć ją w posiadanie. Zajął na krótkoLwów, „z którego wkrótce się wycofał, zagarnąwszy spore łupy i uprowadziwszy część ludności”[23]. W 1344 opanował ziemię przemyską i sanocką, a w 1346 wtytulaturze królewskiej Kazimierza pojawił się człon:pan i dziedzic Rusi, wyprzedzający stan faktyczny[23]. Namiestnikiem Rusi Czerwonej był w latach 1340–1349 miejscowy bojarDymitr (Detko), uznający zwierzchnictwo Polski i Węgier. W 1349 roku, po ponownej wyprawie zbrojnej, Kazimierz Wielki przyłączył Ruś Czerwoną ze Lwowem i Haliczem do Korony. Wołyń zŁuckiem iWłodzimierzem zajął książę litewskiLubart, również spowinowacony ze zmarłym księciem halickim[e].
O ziemie Księstwa Halicko-Wołyńskiego do końca XIV wieku trwały zatargi i wojny najpierw pomiędzyKoroną i sprzymierzonym z niąKrólestwem Węgier aWielkim Księstwem Litewskim (które po serii najazdów zajęłoWołyń iPodole kamienieckie, a ze względówdynastycznych pretendowało do całości terytorium księstwa), a następnie pomiędzy Koroną a Królestwem Węgier[23]. Po śmierci Kazimierza WielkiegoLudwik Węgierski wcielił Ruś Czerwoną do Królestwa Węgier[24]. Trójstronny konflikt o przynależność państwową ziem Księstwa Halicko-Wołyńskiego (Rusi Halicko-Włodzimierskiej) zakończył się ostatecznie po zawarciu przezJagiełłę małżeństwa z królową PolskiJadwigą Andegaweńską i samodzielnym objęciu tronu polskiego po jej śmierci[f]. Jadwiga jako królowa Polski i spadkobierca Ludwika Andegaweńskiego w 1387 usunęłastarostów węgierskich i ogłosiła akt przyłączeniaRusi Halicko-Włodzimierskiej doKorony[25].
W wyniku ostatecznych rozgraniczeń dawne terytoria księstwa zostały podzielone pomiędzyKoronę (Ruś Czerwona) iWielkie Księstwo Litewskie (które zatrzymało Wołyń i Podole kamienieckie), zaś król Polski przyjął tytułksięcia Rusi, co podkreślało odrębny status wcielonych terytoriów (tytuł ten królowie Polski nosili aż do 1795 roku). Terytorialnestatus quo utrzymało się dounii lubelskiej (1569), gdy do Rusi Koronnej dołączyły Wołyń, Podole i pozostałe ziemie ukrainne[26].
W latach 1331–1362 Księstwo Kijowskie znajdowało się we władzy Rurykowiczówputywelskich podporządkowanychZłotej Ordzie. W 1362 r. wielki książęOlgierd Giedyminowicz pobitwie nad Sinymi Wodami zajął i wcielił do Wielkiego KsięstwaKijów. Bezpośrednie wcielenie księstw ruskich do struktury Wielkiego Księstwa (usunięcie książąt lokalnych) nastąpiło dopiero po zawarciuunii polsko-litewskiej (1385 r.).
W tym samym czasie władcyWielkiego Księstwa Moskiewskiego[h], przyjmując tytuł „Cara Wszechrusi” (nie uznawany przezWielkie Księstwo Litewskie iKoronę), rozpoczęli rywalizację z Rzecząpospolitą o władzę nad ziemiami dawnej Rusi Kijowskiej, wchodzącymi w skład Korony i Litwy.
W drugiej połowie XVI wieku na pograniczuNaddnieprza, tzw.Dzikich Polach uformowała się społeczność wojskowaKozaków zaporoskich, chroniąca pogranicze przed Tatarami i uczestnicząca w wojnach pierwszej połowy XVII w. w ramach wojsk Rzeczypospolitej. Kozaczyzna od końca XVI wieku była jednocześnie ośrodkiempowstań kozackich w obronie swego niezależnego statusu, a z czasem i statusu ludności ruskiej w Rzeczypospolitej.
Wojny, rzezie, deportacje ludności wjasyr i na terytoriumCarstwa Rosyjskiego i epidemie towarzyszące wojnom doprowadziły terytorium do ruiny,wyludniły je i zatrzymały rozwój.
Dwudziestoletnie (1687–1708) rządy hetmanaIwana Mazepy wlewobrzeżnym, podporządkowanym MoskwieHetmanacie były okresem stabilizacji gospodarczej i społecznej, rozwoju kulturalnego (popierana przez hetmanaAkademia Kijowsko-Mohylańska), przekształcania się starszyzny kozackiej w warstwę szlachecką i tworzenia się elity urzędniczej Hetmanatu. Nastepowym pograniczu Carstwa Rosyjskiego (Ukraina Słobodzka) trwało intensywne osadnictwo wychodźców z terytorium Hetmanatu i zrujnowanejUkrainy Prawobrzeżnej.
Popokoju karłowickim (1699)sejm zdecydował o rozwiązaniu oddziałówkozaków rejestrowych w służbie Rzeczypospolitej. Po dwóch latach bezskutecznych prób uchylenia tej decyzji wybuchłopowstanie Paleja, ostatnie zorganizowane powstanie kozackie na terytorium Rzeczypospolitej, stłumione w 1704 przez wojska koronne i wojska podporządkowanego Rosji Hetmanatu, wprowadzone do Rzeczypospolitej w związku z toczącą się od roku 1700III wojną północną, w której Rzeczpospolita,Saksonia iRosja tworzyły koalicję przeciw Szwecji. Znaczna część terenówUkrainy Prawobrzeżnej została wówczas zajęta przez wojskaMazepy, który dążył do włączenia ich do Hetmanatu.
Wobec dążeńPiotra I do ograniczenia w ramachgruntownych reformCarstwa Rosyjskiegoautonomicznego statusu Hetmanatu, hetman Mazepa prowadzący od 1704 roku tajne rokowania zeStanisławem Leszczyńskim, a za jego pośrednictwem z królem SzwecjiKarolem XII, opowiedział się w roku 1708, wraz ze starszyzną Hetmanatu i częścią jego wojsk przeciwko Rosji, a po stronie Szwecji i obozu szwedzkiego w Rzeczypospolitej. Karola XII poparła wówczas równieżSicz Zaporoska. Klęska armii szwedzko-kozackiej wbitwie pod Połtawą (1709) oznaczała porażkę próby usamodzielnienia podjętej przez Mazepę i była początkiem stopniowego ograniczania autonomii Hetmanatu w ramach Carstwa (od 1721Imperium Rosyjskiego), aż do jego całkowitej likwidacjiukazemKatarzyny II w 1764 r.
III wojna północna (1700–1721) doprowadziła do zasadniczej zmiany układu sił w Europie Wschodniej. Status mocarstwa regionalnego uzyskała zreformowana przez Piotra I Rosja, zaś Rzeczpospolita utraciłasuwerenność i stała się faktycznymprotektoratem Rosji i przechodziłaokres długotrwałego wewnętrznego paraliżu politycznego (czasy saskie).Traktat adrianopolski między Rosją a Turcją (1713) i potwierdzenie pokoju karłowickiego w 1714 między Rzecząpospolitą a Turcją ustalały statusUkrainy Prawobrzeżnej jako nieodłącznej części Rzeczypospolitej. Między jesienią 1713 a wiosną 1714 ludność terenów Prawobrzeża, z których ustępowało wojsko rosyjskie, została po raz kolejny siłą przesiedlona zaDniepr. Do połowy XVIII wieku nastąpiła odbudowa gospodarcza terenów, gospodarka została oparta w pełni na systemie wielkichlatyfundiówmagnackich wykorzystujących gospodarkępańszczyźnianą[29]. Formą oporu społecznego chłopstwa wobec wzrastających systematycznie obciążeń pańszczyźnianych był rozpowszechniony do lat 70. XVIII wieku bandytyzm społeczny (hajdamacy).
Po zawiązaniukonfederacji barskiej w 1768 roku prawobrzeżnymNaddnieprzem wstrząsnęłakoliszczyzna – krwawy bunt chłopski, którego kulminacją byłarzeź humańska. Bunt, o którego inspirację podejrzewanoPetersburg, został stłumiony bezwzględnie przez wojska koronne i rosyjskie.
W 1764 r.Katarzyna II zlikwidowałaHetmanat i jego autonomię, przekształcając go wgubernię małorosyjską[30], w 1765 zlikwidowała ustrój kozackiUkrainy Słobodzkiej, również przekształcając ją wgubernię (słobodzko-ukraińską). W 1775 roku, po zwycięskiej dla Rosjiwojnie z Turcją, Katarzyna II zburzyłaSicz Zaporoską i zakazała używania nazwykozactwa zaporoskiego. Tytuł hetmana wojsk kozackich przysługiwał od tego czasu wyłączniepanującej rodzinie carskiej. Starszyzna Siczy została zesłana na Syberię, starszyzna Hetmanatu została zrównana w prawach ze szlachtą rosyjską (tzw.dworianstwem) i wpisana dotabeli rang Imperium Rosyjskiego, a wolni Kozacy otrzymali status równoważny wolnym chłopom rosyjskim. Chłopi Hetmanatu zostali ukazem z 1783 przypisani do miejsca pobytu, częśćKozaków zaporoskich jakoKozacy czarnomorscy została przesiedlona naKubań, część zbiegła na terytorium tureckie, tworząc istniejącą do 1829Sicz Dunajską. Całe archiwum zlikwidowanych Kozaków Ukraińskich (30 tys. dokumentów z XVI–XVIII w.) przez długi czas przechowywano wtwierdzy św. Elżbiety, który między innymi odegrał decydującą rolę w zwycięstwach Imperium Rosyjskiego w wojnach z Imperium Osmańskim o kontrolę nad wybrzeżami Morza Czarnego i Azowskiego.
Armaty i ziemne fortyfikacje twierdzy św. Elżbiety we współczesnym mieście Kropywnycki
Język ukraiński w Imperium Rosyjskim według spisu ludności z 1897 rokuJęzyki Imperium Rosyjskiego według spisu ludności z 1897 roku (powiaty i miasta z przewagą ludności ukraińskojęzycznej na żółto)
W końcu XIX wieku tereny obecnej Ukrainy miały charakter zdecydowanie rolniczy. Bezpośrednio po zniesieniupoddaństwa iuwłaszczeniu chłopów (1861) na wchodzącej w składImperium Rosyjskiego części kraju w rękach 1,95 mln rodzin chłopskich znajdowało się 20 mlndziesięcin ziemi uprawnej, 32 200 polskich i rosyjskich rodzin szlacheckich posiadało 17 mln dziesięcin ziemi.
W 1897 r. chłopi stanowili 86,4% ogółu ludności guberni ukraińskich Imperium. W 1905 użytki rolne wynosiły łącznie 45 mln ha, w tym 97 majątków ziemskich obejmowało ok. 2 mln ha, 2355 majątków – 7 mln ha, a 17 793 majątki – 6 mln ha. Jednocześnie 2 640 000 gospodarstw chłopskich było w posiadaniu ok. 15 mln ha. Reszta ziemi znajdowała się w posiadaniu zamożnych gospodarstw chłopskich, kupców, państwa oraz klasztorów i kościołów. NaUkrainie Prawobrzeżnej własność szlachecka stanowiła 24,8%, naUkrainie Lewobrzeżnej 20,4%, wguberniach stepowych 19,4%, a własność chłopska odpowiednio – 49,8%, 68,5% i 58%. Przeciętnie na własność szlachecką przypadało 24,5%, na chłopską- 58,5% całej ziemi[31].
W 1897 r. w miastach żyło 13% ludności, a największymi ośrodkami miejskimi były:Odessa (404 000 mieszkańców),Kijów (248 000),Charków (174 000) iKaterynosław (121 000), które znajdowały się wśród dziesięciu największych miast całego Imperium Rosyjskiego i w których skupiało się 35% ogółu ludności miejskiej guberni ukraińskich. Mimo że przemysł istniał tylko w kilku ośrodkach, z Ukrainy pochodziło 52% produkcji surówki żelaza i 70% wydobytego węgla kamiennego wImperium Rosyjskim[32].
MiastaGalicji Wschodniej miały wówczas zdecydowanie żydowski charakter – Żydzi stanowili 40–45% ludności miejskiej tego obszaru (Polacy i Ukraińcy stanowili po 25–30%)[54].
W latach 90. XIX w. rozpoczyna się masowa emigracja zarobkowa chłopów ukraińskich z Galicji do Ameryki, przede wszystkim doKanady iUSA, w mniejszym stopniu doBrazylii,Argentyny i innych krajów. Jest to początek zorganizowanejdiaspory ukraińskiej w Ameryce, zwłaszcza w Kanadzie[55].
W konsekwencjiWiosny Ludów wCesarstwie Austrii zniesionopańszczyznę, zaś w 1848 r. powstała pierwsza ukraińska organizacja polityczna wGalicji –Główna Rada Ruska (istniejąca do 1851, rozwiązana w ramachpolityki reakcji porewolucyjnej). KlęskaImperium Rosyjskiego wwojnie krymskiej (1856) była bodźcem dla rozwoju ukraińskiego ruchu narodowego w Imperium (Hromady), w związku z osłabieniem Imperium i liberalizacją stosunków politycznych w Rosji w okresie reformAleksandra II.Carat po wybuchupowstania styczniowego, równolegle do represji skierowanych przeciw Polakom, podjął kroki mające zapobiec przeobrażeniu ukraińskiego ruchu narodowego w zjawisko masowe, zagrażające spoistości Imperium.Cyrkularz wałujewski (1863) zakazał druku w języku ukraińskim (poza utworami poetyckimi).Ukaz emski (1876) zabronił używania nazwyUkraina, drukowania książek, broszur, prasy i przekładów (nawet z rosyjskiego) w języku ukraińskim i wwożenia z zagranicy na terytorium Imperium Rosyjskiego wszelkich wydawnictw wydrukowanych w tym języku. Zabraniał także wystawiania ukraińskich spektakli teatralnych i drukowania ukraińskich tekstów do utworów muzycznych. Nauka w szkołach, w tym w szkołach elementarnych, miała być odtąd prowadzona wyłącznie w języku rosyjskim. Z bibliotek szkół wszystkich szczebli usunięto książki w języku ukraińskim. Akty te, zmierzające dorusyfikacji Ukraińców, w połączeniu z represjami policyjnymi zablokowały rozwój ukraińskiego życia kulturalnego i społecznego na obszarze Imperium Rosyjskiego do lat 90. XIX w., gdy w konsekwencji modernizacji i uprzemysłowienia kraju powstały nielegalne ukraińskie organizacje polityczne (Bractwo Tarasowców,Ogólnoukraińska Bezpartyjna Organizacja Demokratyczna,Ukraińska Partia Rewolucyjna,Ukraińska Partia Ludowa i in.) – narodowo-demokratyczne i socjalistyczne. Postanowienia ukazu emskiego przestały obowiązywać porewolucji 1905 roku w Rosji, pojawiła się wówczas po trzydziestu latach możliwość druku w języku ukraińskim, powstawały ukraińskie organizacje naukowe i kulturalne. Do upadkucaratu (marzec 1917) ukraińskie gubernie Imperium były określane urzędowo jakoMałorosja, a język ukraiński jakomałorosyjskidialektjęzyka rosyjskiego.
W konsekwencji klęsk ponoszonych przezImperium Rosyjskie wI wojnie światowej 8 marca 1917 roku wPiotrogrodzie wybuchłarewolucja, która doprowadziła do obaleniacaratu i wprowadzenia rządów demokratycznych w Rosji. Proklamowane swobody liberalne i demokratyczne, w szczególności wolność słowa, druku, stowarzyszeń i zgromadzeń, pochodów i manifestacji, a takżeamnestia dla więźniów politycznych z czasów caratu, przyczyniły się do rozwoju ukraińskiego ruchu narodowego, co znalazło oficjalny wyraz w powołaniuUkraińskiej Centralnej Rady, a w późniejszym czasie w wyodrębnianiu wojskowych jednostek złożonych z żołnierzy ukraińskich w ramach armii rosyjskiej. Postulatem ukraińskiego ruchu narodowego była wówczasautonomia terytorialna Ukrainy w ramach demokratycznej republiki rosyjskiej.
3 stycznia 1919Armia Czerwona zajęłaCharków, który stał się pierwszą siedzibą rządu i stolicą USRR. 25 stycznia 1919 Rząd Tymczasowy uchwalił połączenie Ukrainy z Rosją na zasadachradzieckiej federacji, a 29 stycznia został przemianowany naRadę Komisarzy Ludowych USRR. 10 marca 1919 roku uchwalono konstytucję USRR. Jej stolicą został Charków. USRR formalnie brała udział w negocjacjach pokojowych zPolską prowadzonych wMińsku iRydze w 1920 roku. Została uznana przez rząd Polski za jedyne istniejące państwo ukraińskie, Polska złamała tym samymsojusznicze zobowiązania wobecUkraińskiej Republiki Ludowej. Żołnierzearmii URL zostaliinternowani, nadal natomiast istniał i funkcjonowałrząd Ukraińskiej Republiki Ludowej na emigracji, na terenie Polski.
Po klęsce militarnejMonarchii Austro-Węgierskiej wI wojnie światowej nastąpił jesienią 1918 roku rozpad państwa austro-węgierskiego na tworzące się niepodległe państwa sukcesyjne poszczególnych narodowości monarchii. 1 listopada 1918 roku na obszarzeGalicji Wschodniej została proklamowanaZachodnioukraińska Republika Ludowa. Ludność polska Lwowa i Przemyśla wystąpiła zbrojnie na rzecz przynależności tych miast do odradzającej sięPolski. Po kilkumiesięcznej wojnie z udziałem regularnych sił wojskowych Polski (Wojska Polskiego) i ZURL (Ukraińskiej Armii Halickiej), armia ZURL została wyparta przez Wojsko Polskie w lipcu 1919 roku zaZbrucz, a Zachodnioukraińska Republika Ludowa przestała istnieć[i].
Na ziemiach znajdujących się po polskiej stronie nie pozwalano Ukraińcom na swobodny rozwój ich aspiracji narodowych. Wówczas obowiązująca polityka państwa polskiego dążyła donarodowej asymilacji mniejszości, które doświadczałydyskryminacji we wszystkich sferach życia publicznego. Zjawisko to dotyczyło nie tylko Ukraińców, lecz także innych mniejszości narodowych, takich jak Białorusini, Niemcy czy Żydzi. Chociaż stosunki między zwykłymi obywatelamiII Rzeczypospolitej narodowości polskiej i ukraińskiej układały się różnie, to polityka narodowościowa władz państwa polskiego w stosunku do Ukraińców była czystonacjonalistyczna, a po śmierci marszałkaJózefa Piłsudskiego w drugiej połowie lat 30. XX w. częściowo wręczfaszystowska irasistowska[62]; mimo to II Rzeczpospolita zachowywała podstawowe atrybutypaństwa prawa,prawa obywatelskie nie były systemowo łamane, a działacze ukraińscy mieli możliwość propagowania swoich poglądów. Po przegranej przezZachodnioukraińską Republikę Ludową wojnie część Ukraińców w Polsce zdecydowała się działać środkami pokojowymi na rzecz społeczności ukraińskiej (po 1931 rokuUNDO), domagając się od władz polskich m.in. zrealizowania międzynarodowych zobowiązań państwa polskiego, przyjętych w roku 1923 jako warunek zatwierdzeniasuwerenności Polski nadGalicją Wschodnią, o stworzeniuautonomicznego statusu tego terytorium (złożonego z województw:lwowskiego,tarnopolskiego istanisławowskiego) poprzez wdrożenie ustawy o samorządzie wojewódzkim tych województw z 26 września 1922 r., uchwalonej w intencji uzyskania korzystnego dla Polski rozstrzygnięcia mocarstw[63], nigdy nie uchylonej i nigdy nie wdrożonej w życie w II Rzeczypospolitej (pomimo iż jej postanowienia miały zostać zrealizowane nie później, niż w dwa lata od opublikowania w Dzienniku Ustaw RP)[64], jednak druga część wybrała działalność terrorystyczną i dywersyjną przeciw państwu polskiemu (UWO, późniejOUN). Działania te w pewien sposób podsycały represje (jak np.pacyfikacja Małopolski Wschodniej w 1930 roku), czy też nacisk polonizacyjny (np.akcja polonizacyjno-rewindykacyjna 1938 roku). Mimo że stosunek Ukraińców do II Rzeczypospolitej był bardzo zróżnicowany: od umiarkowanego niezadowolenia i aspiracji do autonomii po nacjonalizm i antypolskie postawy, niezależnie od afiliacji politycznej czy ideologicznej dominowało negatywne postrzeganie Polski jako zaborcy lub okupanta, co wynikało z polityki polonizacji, braku autonomii, konfliktów granicznych i negatywnychstereotypów[65].
Na Ukrainie sowieckiej w latach 20. prowadzono tzw.politykę ukrainizacji, czyli formę narodowego komunizmu ukraińskiego, zarzuconą w 1929 roku wraz z rozpoczęciem przezWKP(b) pod kierownictwemStalina polityki przymusowejkolektywizacji. Konsekwencją tej polityki, a szczególnie związanych z nią represjiNKWD iArmii Czerwonej, była sprowokowanaklęska głodu. Podczas gdy z głodu umierały miliony ludzi, rząd ZSRReksportował na Zachód odebrane im siłą zboże, sprzedając je wobecwielkiego kryzysu po cenachdumpingowych. Klęska głodu doprowadziła w latach 1932–1933 do śmierci około 6–7 milionów ukraińskich chłopów, z czego minimum 3,3 mln na terytoriumUkraińskiej SRR[66], zaśterror NKWD z lat 30. zniszczył fizycznie ukraińską inteligencję na terenie USRR[67].
Najbardziej rozpowszechniony język ojczysty w obwodach i miastach Ukraińskiej SRR według spisu powszechnego z 1926 roku
Poataku Niemiec na ZSRR 22 czerwca 1941 roku na Ukrainie zginęło i zostało zamordowanych ok. siedmiu milionów ludzi różnej narodowości.OUN-B ogłosiła we Lwowie 30 czerwca 1941 rokuakt odnowienia państwa ukraińskiego. Obie frakcje nacjonalistyczne (OUN-B iOUN-M) były gotowe w 1941 roku do współpracy z Niemcami przeciwko ZSRR w celu uzyskania autonomii bądź niepodległości Ukrainy.
Po niepowodzeniu próby ogłoszenia niepodległościOUN-B przeszła do podziemia i utworzyła jesienią 1942 partyzantkę –Ukraińską Powstańczą Armię, która toczyła walkę z partyzantką polską i radziecką oraz niemiecką administracją okupacyjną i niemieckimi siłami policyjnymi, a po okupacji terenów Wołynia i Galicji Wschodniej – z oddziałamiArmii Czerwonej i NKWD. UPA w latach 1943–1944 dokonałaczystki etnicznej – masowej zbrodniludobójstwa na polskiej ludności cywilnej na terenie obecnej zachodniej Ukrainy (Wołyń,Galicja Wschodnia). OUN-M była politycznym promotorem powstania w 1943 rokuDywizji SS-Hałyczyna (Galizien).
W 1944 rokuStalin uznał, iż w czasie okupacji niemieckiejTatarzy krymscykolaborowali jako naród zIII Rzeszą i zadecydował odeportacji całego narodu Tatarów krymskich doUzbekistanu. Główną akcję wysiedleńczą przeprowadzono 18 maja 1944 roku. W miejsce Tatarów przybyli osadnicy rosyjscy. Wtedy też przeprowadzono wielką akcję zmiany nazw miejscowości na rosyjskie. Była to jedna z wielkich deportacji narodów w ZSRR w latach II wojny światowej (oprócz Tatarów Krymskich objęła m.in.Czeczenów,Inguszy,Kałmuków, a w 1941 rokuNiemców Nadwołżańskich). WedługNikity Chruszczowa Stalin rozważał deportację wszystkich Ukraińców na Syberię i odstąpił od tego tylko ze względu na skalę przedsięwzięcia[70].
Ukraina, obok Rosji i Białorusi, była jedną z trzechrepublik związkowych ZSRR posiadających prawo głosu w ONZ. Pod koniec lat 50., wskutek odwilży, odrodził się ruch niepodległościowy.
26 kwietnia 1986 r. w ukraińskiej elektrowni atomowej wCzarnobylu doszło do jednej z największych na świeciekatastrof atomowych.
12 lutego 1991 r., tuż przed rozwiązaniem ZSRR, na obszarze Ukrainy utworzonoKrymską ASRR.
Podpisanie Porozumienia o Likwidacji ZSRR i założeniu WNP
16 lipca 1990 roku ukraiński parlament przyjął Deklarację suwerenności państwowej Ukrainy[71]. Ustaliło to zasady samostanowienia, demokracji, niezależności i pierwszeństwa prawa ukraińskiego nad prawem sowieckim. 24 sierpnia 1991 parlament przyjąłdeklarację niepodległości[72].Referendum i pierwszewybory prezydenckie odbyły się 1 grudnia 1991 roku. Ponad 90% głosujących poparło niepodległość Ukrainy, a pierwszym prezydentem został wybranyŁeonid Krawczuk. 8 grudnia 1991 roku zawartoukład białowieski. Traktat ten głosił, że ZSRR jako podmiotprawa międzynarodowego i byt geopolityczny przestał istnieć, a powstałe w jego miejsce suwerenne kraje powołują Wspólnotę Niepodległych Państw. Układ podpisali: ze strony Ukrainy – Łeonid Krawczuk, ze strony Rosji –Borys Jelcyn, a ze strony Białorusi –Stanisłau Szuszkiewicz.
Protesty na Placu Niepodległości w Kijowie, 18 lutego 2014 roku
30 marca 2012 roku zostało zaplanowane podpisanie umowy stowarzyszeniowej z Unią Europejską podczas szczytuPartnerstwa Wschodniego. 21 listopada 2013 roku Prezydent Ukrainy Wiktor Janukowycz odłożył podpisanie umowy stowarzyszeniowej z Unią Europejską i prowadził politykę zbliżenia z Rosją, co zapoczątkowało protesty zwolenników integracji z UE. Podczas Euromajdanu przez Ukrainę przeszła fala protestów, co w ostateczności doprowadziło do obalenia rząduMykoły Azarowa, a następnieprezydenta Wiktora Janukowycza.
Po obaleniu prezydenta Janukowycza i rządu Azarowa po nieuznawanym przez rządArsenija Jaceniukareferendum rząd krymski jednostronnie ogłosiłniepodległość, a następnie został wcielony do Rosji. Na wschodzie Ukrainy separatyści, którzy wzniecili powstanie przeciwko ukonstytuowanym w lutym 2014 nowym władzom kijowskim, ogłosili suwerenność samozwańczejDonieckiej Republiki Ludowej iŁugańskiej Republiki Ludowej, które militarnie wspierane były przez Federację Rosyjską.
1 stycznia 2016 roku Ukraina przystąpiła do DCFTA[7], której celem jest modernizacja i rozwój gospodarki Ukrainy, sprawowanie rządów i praworządności zgodnie ze standardami UE oraz stopniowe zwiększanie integracji z rynkiem wewnętrznym UE. 11 maja 2017 Unia Europejska zatwierdziła ruch bezwizowy dla obywateli ukraińskich, który wszedł w życie 11 czerwca[73]. Ukraińcy zostali uprawnieni do podróży do strefy Schengen w celach turystycznych, rodzinnych i biznesowych, przy czym jedynym wymaganym dokumentem jest paszport biometryczny.
26 listopada 2018 prezydent Ukrainy Petro Poroszenko podpisał dekret o wprowadzeniu stanu wojennego na okres 60 dni[74]. Tego samego dnia został on zatwierdzony przez Radę Najwyższą Ukrainy[75].
24 lutego 2022 o godzinie 5:55czasu moskiewskiego prezydent RosjiWładimir Putin ogłosił, że podjął decyzję o rozpoczęciu operacji wojskowej na Ukrainie[76][77]. O godz. 5:00czasu lokalnego (4:00 czasu polskiego) rozpoczęła się inwazja Rosji na Ukrainę[78]. Tego samego dnia prezydent UkrainyWołodymyr Zełenski podpisał dekret o wprowadzeniu stanu wojennego na okres 30 dni[79] w związku z militarną agresjąRosji. Późnym wieczorem podpisał także dekret opowszechnej mobilizacji[80].
Flagą Ukrainy jest prostokąt podzielony na dwa poziome pasy:niebieski iżółty.
Oficjalnym godłem Ukrainy jestTryzub (Trójząb), który pojawił się po raz pierwszy na monetach bitych przezWłodzimierza I Wielkiego. Godło występuje w odmianie małej jako herb państwowy. Znane są także projekty tzw. odmiany wielkiej herbu. Projekty te jednak jeszcze nie zostały oficjalnie zatwierdzone.
Od proklamowania niepodległości 24 sierpnia 1991 roku Ukraina jestrepubliką parlamentarną. 8 grudnia 1991 roku wraz z Federacją Rosyjską i Białorusią podpisała porozumienie o utworzeniuWspólnoty Niepodległych Państw. Zgodnie z konstytucją uchwaloną w czerwcu 1996 roku przez Radę Najwyższą głową państwa jest prezydent wybierany w głosowaniu powszechnym na 5-letnią kadencję. Najwyższym organem władzy państwowej jest jednoizbowy parlament –Rada Najwyższa Ukrainy, w której skład wchodzi 450 deputowanych wybieranych w wyborach powszechnych na 5 lat (od 2006 roku, wcześniej kadencja trwała 4 lata). Organem władzy wykonawczej jest rząd (Gabinet Ministrów), na którego czele stoi premier powoływany przez Radę Najwyższą na wniosek prezydenta. Na mocy konstytucji rząd jest podporządkowany bezpośrednio prezydentowi. 1 stycznia 2006 roku nabrała mocy prawnej nowa redakcja Konstytucji Ukrainy, która część uprawnień prezydenta przeniosła na rząd, zbliżając system władzy do polskiego, jednak nadal z mocniejszą pozycją głowy państwa. Niejednoznaczne, nieprzemyślane, a miejscami wzajemnie sprzeczne mechanizmy ustrojowe doprowadziły w następnych latach do sporów kompetencyjnych, a w rezultacie niemal do paraliżu ukraińskich instytucji państwowych[81]. 1 października 2010 rokuTrybunał Konstytucyjny orzekł, że zmiany w konstytucji z 2004 roku odbyły się z naruszeniem obwiązującego porządku prawnego i tym samym przywrócił Konstytucję z 1996 roku[82]. 21 lutego 2014 Rada Najwyższa Ukrainy w trybie ustawy przywróciła moc obowiązującą postanowień konstytucji z 2004 roku. Ustawa weszła w życie 22 lutego 2014 popromulgacji[83].
Proces kształtowania się sceny partyjnej na Ukrainie można podzielić na kilka etapów:
Etap przedpartyjny – obejmuje lata funkcjonowaniaZSRR. Jest to okres, w którym pojawiły się pierwsze inicjatywy społeczne o charakterze demokratycznym. Rok 1987 przyniósł protesty w gronie ukraińskiejinteligencji. Domagano się m.in. obowiązkowego nauczaniajęzyka ukraińskiego w szkołach i protestowano przeciwkozrusyfikowanym nazwom miejscowości. Etap ten charakteryzuje się powstaniem wielu formalnych proreformatorskich organizacji i stowarzyszeń, a także utworzeniemRuchu na rzecz Przebudowy, który był najpopularniejszą i najsilniejszą organizacją opozycyjną, gromadzącą bardzo szerokie spektrum ideowe.
Etap wielopartyjności – dla tego etapu najważniejsze są dwa wydarzenia. Pierwszym z nich jest przyjęcie w październiku 1989 r. przezRadę Najwyższą decyzji o bezpośrednich wyborach do rad wszystkich szczebli. Drugim jest ogłoszenieniepodległości przez Ukrainę 24 sierpnia 1991 r. Zdemokratyzowanaordynacja wyborcza otwierała drzwi dlaopozycji do legalnego przejęcia władzy.
Etap postkomunistyczny – to okres od ogłoszenia niepodległości do pierwszych wolnych wyborów w roku 1994. Cechuje go przede wszystkim kryzys tworzącego się systemu partyjnego spowodowany delegalizacjąKomunistycznej Partii Ukrainy. Jej likwidacja spowodowała chaos, gdyż zniknął głęboki podział na komunistów i opozycję. Etap ten wyróżnił się także powstaniem znacznej liczby nowych partii. Chociaż partii politycznych było kilkadziesiąt, to żadna z nich nie miała ani poziomu liczebności umożliwiającego utworzenie skutecznych organizacji partyjnych w terenie, ani poziomu popularności umożliwiającego chociaż połowie potencjalnych wyborców znać partie i rozróżniać je między sobą, ani też poziomu wpływu pozwalającego frakcjom w parlamencie lub w lokalnych organach przedstawicielskich wpływać na tworzenie rządu lub struktur wykonawczych w terenie.
Etap strukturyzacji – rozpoczął się wyborami, które odbyły się 27 marca 1994 r. Przeprowadzone zostały wedługordynacji większościowej, która nie sprzyjała tworzeniu stabilnej sceny politycznej.
W niższych jednostkach administracyjnych (obwody, miasta wydzielone) władze dzielą się na państwowe (obwodowa administracja państwowa, ukr.oбласна державна адміністрація,ОДА) i samorządowe (rada obwodowa, ukr.oбласнa рада). Taki sam podział występuje wrejonach.
Od 2014 roku na Ukrainie trwa procesdecentralizacji władzy, rozpoczęty zaproponowaną, a następnie przyjętą przezGabinet MinistrówKoncepcją reformy miejscowego samorządu i terytorialnej organizacji władzy w Ukrainie[88]. Zgodnie z nią, Ukraina otrzymała nowy, trójstopniowy podział administracyjny, a najmniejsza jednostka samorządowa otrzymała nazwęhromada. Jednocześnie zredukowano liczbęrejonów z 490 do 136[87]. Wybory dorad wiejskich,sełyszcznych i miejskich odbyły się we wrześniu 2020 roku. Samorządy otrzymały większość z podatku od dochodów osób fizycznych, natomiast przekazany im spadek w postaci znacznej ilości szkół, placówek medycznych i zakładów kultury wymaga optymizacji.
Siły Zbrojne Ukrainy (ukr.Збройні сили України (ЗСУ), Zbrojni Syły Ukrajiny (ZSU)) powstały wraz z ogłoszeniem niepodległości Ukrainy w 1991 roku. Składają się z następującychrodzajów sił zbrojnych:
Agresja Rosji na Ukrainę spowodowała, że zaostrzeniu uległ kryzys demograficzny w kraju. Poza granice wyjechało około 8 milionów obywateli, a zwłaszcza wiele matek z dziećmi, 3/4 pracujących, połowa z wykształceniem wyższym. Połączenie dużej liczby ofiar wśród mężczyzn, niejasnych perspektyw powrotu uchodźców i zmiany planów prokreacyjnych przyczynia się do depopulacji kraju tak, że w 2030 roku populacja tego kraju może być jedną z najstarszych w Europie i dodatkowo z wysokim odsetkiem osób schorowanych, inwalidów, cierpiących na zespół stresu pourazowego czy depresję. Utrata w ciągu 30 lat pozycji jednego z liderów wśród krajów Europy pod względem liczby ludności spowoduje najprawdopodobniej zahamowanie rozwoju i powojennej odbudowy[89].
W wyniku sowieckiej polityki narodowościowej w latach 1959-1989 odsetek etnicznych Ukraińców na Ukrainie zmniejszył się z 76,81% do 72,73%, podczas gdy odsetek etnicznych Rosjan wzrósł z 16,94% do 22,07%[90].
Odsetek etnicznych Rosjan w obwodach Ukrainy według spisu powszechnego z 1959 roku.
Odsetek etnicznych Rosjan w obwodach Ukrainy według spisu powszechnego z 1989 roku.
Odsetek etnicznych Rosjan w obwodach Ukrainy według spisu powszechnego z 2001 roku.
Odsetek uczniów w szkołach ukraińskojęzycznych w roku szkolnym 1991/92.
Stosunek odsetka uczniów w szkołach ukraińskojęzycznych w roku szkolnym 1991/92 do odsetka ludności, która w spisie powszechnym z 1989 r. podała język ukraiński jako język ojczysty.
Najbardziej rozpowszechniony język ojczysty wrejonach i miastach Ukrainy według spisu powszechnego z 2001 roku.
Najbardziej rozpowszechniony język ojczysty w lokalnych radach Ukrainy według spisu powszechnego z 2001 roku.
Odsetek ludności regionów Ukrainy, która uważa język ukraiński za swój język ojczysty, według danych spisu ludności przeprowadzonego w latach 1959, 1970, 1979, 1989 i 2001.
Rusyfikacja Ukrainy(inne języki), która przybrała szczególnie dużą skalę po zakończeniu II wojny światowej, doprowadziła do znacznego spadku udziału ludności ukraińskojęzycznej na Ukrainie, zwłaszcza w jej zurbanizowanych obwodach południowych i wschodnich oraz, w mniejszym stopniu, w obwodach centralnych. Odsetek ludności ukraińskojęzycznej wzrósł tylko w niektórych zachodnich obwodach[90]. 78% mieszkańców deklarujenarodowość ukraińską, ale tylko 67% respondentów deklaruje, że posługuje sięjęzykiem ukraińskim, choć odsetek ten zwiększa się od momentu ogłoszenia niepodległości.
Język ukraiński dominuje w życiu codziennym zachodniej części kraju, a na Ukrainie środkowej oraz w stołecznym Kijowie jest on używany równolegle wraz z rosyjskim. Z kolei wśród ludności miejskiej Ukrainy wschodniej, południowej orazKrymu wyraźnie przeważajęzyk rosyjski. Na całym obszarze współczesnego państwa aż prawie 30% obywateli Ukrainy posługuje się językiem rosyjskim, jako swoim ojczystym[91]. Podczas m.in. kryzysu krymskiego wśród ludności rosyjskojęzycznej wystąpiły tendencjeseparatystyczne.
Ludność południowo-wschodniej Ukrainy pozostajezrusyfikowana, dominuje wśród niej przeświadczenie, iżUkraińcy iRosjanie są częścią jednej wspólnoty cywilizacyjnej, a w interesie obu narodów leży ścisła współpraca[potrzebny przypis]. Potwierdza to przeprowadzony w marcu 2011 przezResearch & Branding Group(inne języki) sondaż według którego aż 47% Ukraińców chciałaby pozostania w strukturachZwiązku Radzieckiego, 43% uważa, że upadek ZSRR byłnajwiększą geopolityczną katastrofą XX wieku, a 54% wskazuje, że zmianą na lepsze byłby powrót ZSRR (tylko co trzecia osoba wskazała odwrotnie)[92]. Mieszkańcy Ukrainy środkowej a zwłaszcza zachodniej podkreślają w zdecydowanie większym stopniu swoją odrębność kulturowo-cywilizacyjną od Rosjan. Silne są wśród nich tendencje proeuropejskie, ale takżenacjonalistyczne.
Inwazja Rosji na Ukrainę wywołała nowy wzrost zainteresowania ukraińskim językiem, kulturą i historią w ukraińskim społeczeństwie, jednocześnie zwiększając odrzucenie, a czasem wrogość wobec języka rosyjskiego[93][94][95]. Poparcie dla uczynienia języka rosyjskiego językiem urzędowym w całej Ukrainie lub w jej części osiągnęło najniższy poziom od czasu uzyskania przez Ukrainę niepodległości w 1991 roku[96][97].
Jednocześnie Rosja prowadzi politykę przymusowejrusyfikacji terytoriów Ukrainy, które okupuje: szkoły uczą wyłącznie w języku rosyjskim, nawet w całkowicie ukraińskojęzycznych osadach, a ukraińskie podręczniki są zakazane[98][99][100][101]. Według raportu organizacji praw człowiekaHuman Rights Watch, Rosja indoktrynuje uczniów na okupowanych terytoriach antyukraińską propagandą, a rosyjscy urzędnicy podjęli i nadal podejmują działania mające na celu wyeliminowanie języka ukraińskiego, co stanowi naruszenie szeregu przepisów prawa międzynarodowego[102].Ukraińskie dzieci przymusowo deportowane do Rosji są również poddawane rusyfikacji[103][104][105].
Gospodarka Ukrainy ma najniższywskaźnik wolności gospodarczej w Europie, a zarazem jeden z najgorszych w ogóle na świecie[109]. Według danychMFW nominalne PKB Ukrainy w 2015 roku to 90,62 miliarda dolarów, co w przeliczeniu na osobę wynosi 2002 dolarów rocznie, jest to najniższy poMołdawii wynik w Europie, porównywalny z takimi krajami jakKongo,Wietnam czySudan[110].
Ukraina była największą poRosyjskiej FSRR iKazachskiej SRR republikąZSRR. Wartość produkcji Ukrainy czterokrotnie przewyższała produkcję następnej w kolejności republiki. Żyzne ukraińskieczarnoziemy dawały ponad 25% rolniczej produkcji Związku Radzieckiego. Stąd pochodziły też znaczące ilości mięsa, mleka, zboża i warzyw, przeznaczone dla innych republik. Analogicznieprzemysł ciężki Ukrainy dostarczał wyposażenie i surowce do ośrodków przemysłowych i wydobywczych pozostałych republik. Aktualnie Ukraina zależna jest od importu energii, zwłaszczagazu ziemnego.
Krótko porozpadzie Związku Radzieckiego rząd Ukrainy uwolnił większość cen i ustanowił prawne zasadyprywatyzacji, ale opór w kołach rządowych spowodował zaniechanie reform i doprowadził do pewnego uwstecznienia. W latach 1992–1999 produkcja spadła o 40% poniżej poziomu produkcji z 1991 r. Swobodnapolityka pieniężna doprowadziła pod koniec 1993 r. dohiperinflacji. Od momentu objęcia prezydentury w 1994 rokuLeonid Kuczma wprowadził reformy gospodarcze, zaprowadził dyscyplinę finansową i starał się o zniesienie kontroli cen ihandlu zagranicznego.
Kryzys finansowy w Rosji w 1998 roku spowodował gwałtowny spadek eksportu oraz popytu krajowego, niwecząc tym samym nadzieje Ukrainy na przewidywany po raz pierwszy od uzyskania niepodległościwzrost gospodarczy. W 1999 roku produkcja nadal zmniejszyła się nieznacznie. Rząd nie był też w stanie zmniejszyć olbrzymich zaległości w wypłatach pensji oraz rent i emerytur.
Ukraina jest największym po Rosji państwem europejskim (604 tys. km²). Blisko 42,5 miliona mieszkańców powoduje, iż jest torynek o dużym potencjale. Od 2000 do 2008 roku Ukraina była w fazie dynamicznego wzrostu (5–6% wzrostuPKB średniorocznie). W 2002 r. PKB wzrosło o 4,6%, w 2003 r. – o 8,5%. W latach następnych ukraińska gospodarka cierpiała na skutekkryzysu finansowego, niestabilności politycznej orazrosyjskiej agresji na Krymie iw Donbasie. W 2009 r. PKB spadło o 15%, zaś w 2015 r. – o 10%.
5 lutego 2008 roku zakończyły się negocjacje o członkostwo tego państwa wWTO[111].16 maja 2008 roku Ukraina oficjalnie została członkiem WTO.
Electron E14101 – elektryczny autobus, wyprodukowany przez przedsiębiorstwo Elektrontrans, producenta ze LwowaAn-124 Rusłan – samolot transportowy zaprojektowany w Kijowie, w głębiAn-225 Mrija
niesprzyjający klimat inwestycyjny, o czym świadczy niski poziom inwestycji zagranicznych (w I i II kwartale 2015 r. odpowiednio 0,63 i 0,54 mld USD)[113];
brak stabilności produkcji rolnej (wzrost o ok. 10% w 2001 r., o 1,9% w 2002 r. i gwałtowny spadek o ponad 10% w 2003 r. spowodowany niskimi zbiorami zbóż).
Gospodarka ukraińska opiera się głównie na przemyśle metalurgicznym (ok. 23% produkcji przemysłowej), spożywczym (18%), maszynowym (ok. 12%) i wydobywczym (ok. 11%). Wpływy z eksportu surowców i nisko przetworzonych wyrobów metalowych dostarczają ok. 70% wpływów do budżetu.
Wskaźnik produkcji przemysłowej spadł w 2008 roku o 3,1% i o 28,4% w pierwszych 9 miesiącach 2009 roku[116].
W 2008 roku realna zmiana PKB wyniosła +2,1%, ale według danych za trzeci kwartał 2009 roku odnotowano spadek o 15,9%[116].
Niestabilnykurshrywny: 5 listopada 2008 roku kurs USD/UAH wynosił 5,825, zaś 5 listopada 2009 roku 8,23 (wzrost o około 41%)[117]. Obserwowana jest również deprecjacja kursu hrywny wobec polskiego złotego. Między 6 listopada 2008 roku a 6 listopada 2009 rokuzłoty umocnił się względem hrywny o 29,03%[118].
Inflacja w 2008 roku (r/r) wyniosła 25,20% i była jedną z najwyższych na świecie (214. miejsce na 222 notowane państwa)[119].
W 2009 roku zanotowano załamanie w imporcie oraz eksporcie towarów i usług[116].
W 2015 roku kraj ten odwiedziło 12,428 mln turystów (2,2% mniej niż w roku poprzednim), generując dla niego przychody na poziomie 1,082 mlddolarów[121].
Sportowcy z Ukrainy osiągają wyniki w wielu (zwłaszcza letnich) dyscyplinach sportu. Najważniejsze karty lekkoatletyczne zapisał dla tego państwaSerhij Bubka. BraciaWołodymyr iWitalij Kłyczko są najbardziej znanymi przedstawicielami kraju w boksie zawodowym, a ukraińskie kluby piłkarskie, takie jakSzachtar Donieck czyDynamo Kijów, regularnie grają w rozgrywkachLigi Mistrzów UEFA i innych rozgrywkach europejskich. Ukraina razem z Polską współorganizowałaEuro 2012. Była to pierwsza tych rozmiarów impreza sportowa zorganizowana we wschodniej części Europy.
↑Emigracyjny rząd ZURL rozwiązał się w marcu 1923 roku po decyzjiRady Ambasadorów przyznających Polsce bezwarunkową suwerenność nad Galicją Wschodnią.
↑Reforma administracyjna przewiduje podział Republiki Autonomicznej Krymu na 10 rejonów z wydzielonym miastem Sewastopol, jednak została zawieszona do czasu odzyskania kontroli nad półwyspem[85].
↑„Ukraina, to każda ziemia na kraju, czyli na krańcu, u granicy, u kraju państwa położona”,Zygmunt Gloger,Geografia historyczna ziem dawnej Polski, Kraków 1903.
↑Zygmunt Gloger,Geografia historyczna ziem dawnej Polski, Kraków 1903.
↑Pojęcie Ukrainy, ukrain równoznaczne było najczęściej z pojęciem pogranicza państwowego. Były tedy ukrainy tatarskie, moskiewskie, litewskie, polskie, a nawet w samej Rzptej polskiej (...) były różne „ukrainy”, czyli krańce państwowe Por.Franciszek Rawita-Gawroński,Nazwa Ukrainy: jej początek i charakter, „Ruś”, 1911, z. 1.
↑Zbigniew Wójcik,Wojny kozackie w dawnej Polsce, Kraków 1989, s. 1.
↑„Стара ся назва, уживана в староруських часах в загальнім звачінню погранича”[1]Mychajło HruszewskiІсторія України-Русиt. I rozdz. I.Термінологія, українське імя, затемненнє понятія української національності, звичайна історична схема, спори про самостійність.
↑Wydane w 1651 dzieło Beauplana nosiło oryginalny tytuł:Déscription de l’Ukrainie, qui sont plusieurs provinces du Royaume de Pologne, Contenuës depuis les confins de la Moscovie, jusques aux limites de la Transilvanie. Ensemble leurs moeurs, façcons de vivres et de faire la Guerre. Par le Sieur de Beauplan –Opisanie Ukrainy, którą tworzą liczne prowincje Królestwa Polskiego leżące pomiędzy granicami Moskowii i Transylwanii. Wraz z wiadomościami o zwyczajach, sposobie życia i prowadzenia wojny jej mieszkańców. Przez Jaśnie Wielmożnego Pana de Beauplan.
↑Na mapie generalnej znalazły się Wołyń, Podole, Kijowszczyzna, ziemia czernihowsko-siewierska i karpackie Pokucie, czyli całe terytorium ukraińskie z wyjątkiem ziemi halickiej (oznaczonej jako „Russia”).Natalia Jakowenko,Historia Ukrainy do 1795 roku, Warszawa 2011,Wydawnictwo Naukowe PWN,ISBN 978-83-01-16763-9, s. 24.
↑„Król Ludwik stopniowo oderwał Ruś Czerwoną od Polski iinkorporował ją do korony węgierskiej. W 1372 roku osadził na RusiWładysława Opolczyka w charakterzena wpół namiestnika na wpół dziedzicznego lennego księcia, a w 1378 r. przejął ją pod bezpośredni zarząd węgierski”Henryk Łowmiański,Polityka Jagiellonów, Poznań 2006,Wydawnictwo Poznańskie, s. 26,ISBN 83-7177-401-X.
↑„Dziełem rzeczywistych twórców unii polsko-litewskiej i kierowników polskiej polityki był akt formalnego objęcia Rusi Halicko-Włodzimierskiej pod władzę Polski (1387). Aktu tego dokonała Jadwiga jako sukcesorka Ludwika, a chodziło w nim przede wszystkim o uchylenie zwierzchności węgierskiej nad tym krajem, utrwalonej po śmierci Kazimierza Wielkiego”,Jerzy Wyrozumski,Historia Polski do roku 1505, Warszawa 1978,Państwowe Wydawnictwo Naukowe, s. 250.
↑Z drobnymi modyfikacjami w wieku XV –Księstwo bełskie,lenno książąt mazowieckich iPodole zachodnie (kamienieckie) – dożywocie wielkiego księcia litewskiegoWitolda zostały wcielone bezpośrednio do Korony.
↑Białą Cerkiew iPawołocz pozostawiono w rękach polskich,Kamieniec w tureckich.Bar,Międzybóż,Niemirów iKalnik formalnie przyznane Turkom umyślił Sobieski mimo wszystko zatrzymać przy sobie. Jasyru nie dano, haracz poszedł w zapomnienie, a cały spór o Podole i Ukrainę został odesłany do załatwienia w drodze dyplomatycznej przez wielkie poselstwo polskie wCarogrodzie, a przy dalszym pośrednictwie Francji.Władysław Konopczyński,Dzieje Polski nowożytnej, wyd. IV krajowe, Warszawa 1999, Wyd.Instytut Wydawniczy „Pax”,ISBN 83-211-0730-3, s. 465.
↑Wszelka odrębność struktur administracyjnych guberni małorosyjskiej została zniesiona w 1781 wraz ze zniesieniem ustroju pułkowego, wszelkich organów kozackich iKolegium Małorosyjskiego wPetersburgu (które w latach 1764–1781 sprawowało kompetencje zniesionego urzędu hetmana).
↑Karoly Kocsis and Eszter Kocsis-Hodosi,Hungarian Minorities in the Carpathian Basin Toronto – Buffalo 1995,ISBN 1-882785-04-5, tabela 11.wersja elektroniczna.
↑„27 XII 1917 w Charkowie samozwańczy Zjazd Rad Delegatów proklamował utworzenie sowieckiej UNR. Przywłaszczenie przez bolszewików tej nazwy świadczy o natężeniu nastrojów niepodległościowych – sugerowali oni w ten sposób, że nie są przeciw odrębności państwowej. Rosja Sowiecka uznawała istnienie Republiki Ukraińskiej tylko w granicach potwierdzonych przezrząd tymczasowy, ale po utworzeniu samozwańczych władz w Charkowie zaakceptowała istnienie sowieckiej UNR w granicach proponowanych przezUkraińską Radę Centralną.”Robert Potocki:Idea restytucji Ukraińskiej Republiki Ludowej (1920–1939). Wydawnictwo: Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, Lublin 1999; s. 29,ISBN 83-85854-46-0. Por też:Jan Jacek Bruski,Petlurowcy, Kraków 2004, Wyd. Arcana, s. 37–40,ISBN 83-86225-03-3.
↑„Uzupełniając warunki traktatu pokojowego w połowie kwietnia, Moskwa zaproponowała rządowi ukraińskiemu przystąpienie do rokowań prowadzących do wzajemnego uznania się.(…) 14 czerwca 1918 rządy Rosji Radzieckiej i Republiki Ukraińskiej podpisały tymczasowy traktat pokojowy, w ślad za którym miało dojść do ostatecznych rokowań pokojowych, które jednak nigdy się nie odbyły.”Richard Pipes:Rewolucja Rosyjska. Warszawa 1994; Wyd.PWN; s. 470,ISBN 83-01-11521-1, przypis.
↑Po opanowaniu przez Polaków Kijowa (przewidzianego na stolicę URL) zgodnie z porozumieniami polsko-ukraińskimi przybył tam zKamieńca Podolskiego rząd Ukraińskiej Republiki Ludowej, który przystąpił do organizowania administracji centralnej i terenowej. Jednak główne założenia rządu pozostały niezrealizowane. Według profesoraAndrzeja Chojnowskiego„o porażce zadecydowała przede wszystkim niedojrzałość narodowa Ukraińców” –Jan Jacek Bruski,Andrzej ChojnowskiUkraina, Warszawa 1997, s. 63.
↑„Tymczasem 11 XI 1918 r. w Moskwie zapadła decyzja o rozpoczęciu interwencji zbrojnej pod pozorem obrony zdobyczy rewolucji proletariackiej:pomimo iż robotnicy, oraz wielu włościan (…) jest po naszej stronie, bez rzucenia znacznych sił Armii Czerwonej nie można liczyć nie tylko na powodzenie ruchu rewolucyjnego na Ukrainie, ale nawet na jego zapoczątkowanie. 20 listopada armia sowiecka rozpoczęła działania wojenne. Równolegle z akcją wojskową Moskwabawiła się w papierową dyplomację”.Robert Potocki:Idea restytucji Ukraińskiej Republiki Ludowej (1920–1939). Wydawnictwo: Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, Lublin 1999; s. 29,ISBN 83-85854-46-0 i następne. Patrz teżJan Jacek Bruski: „Po upadkuHetmanatu Rosja Radziecka ogłosiła, że w związku z anulowaniemtraktatu brzeskiego przestaje uznawać niepodległość Ukrainy. Ponownie jednak nie zdecydowano się działać otwarcie. Ofensywa przeciwko wojskom Dyrektoriatu prowadzona była pod firmą utworzonego 20 listopada 1918 r. w Kursku Tymczasowego Robotniczo-Chłopskiego Rządu Ukrainy. Na czele tego organu postawiono kolejno dwie osobistości, o których powiedzieć można by wiele, nie to jednak, że współczuły ukraińskim aspiracjom narodowym.Gieorgij Piatakow, teoretyk luksemburgizmu, zasłynął jako gorący oponent leninowskiego hasła o prawie narodów – a w szczególności narodu ukraińskiego – do samookreślenia.Chrystian Rakowski – z pochodzenia Bułgar, z zawodu międzynarodowy rewolucjonista – był postacią nową na terenie rosyjskim, dał się już jednak poznać jako teoretyk sprawy ukraińskiej, głoszący m.in. tezy o szczególnej roli języka rosyjskiego na Ukrainie i nieistotnym charakterze różnic etnograficznych między Ukraińcami a Rosjanami. Funkcjonowanie fasadowego rządu dawało Piotrogrodowi wolną rękę w stosunkach z Ukrainą. W odpowiedzi na protestacyjną notę Dyrektoriatu komisarz spraw zagranicznychCziczerin spokojnie odrzucał zarzut zaangażowania wojskowego Rosji przeciw URL, stwierdzając, żena Ukrainie toczy się wojna domowa – między robotnikami i biednym chłopstwem z jednej strony a ukraińską burżuazją z drugiej. Podobne wyjaśnienia przyjąć za dobrą monetę mogły osoby albo bardzo naiwne, albo zdesperowane.”Jan Jacek Bruski:Petlurowcy, Kraków 2004, Wyd. Arcana, s. 60,ISBN 83-86225-03-3 p. Opis sytuacji i szczegółowe źródła tamże s. 59–64.
↑„Elementem tej kampanii dyplomatycznej było uchwalenie przez Sejm (26 września 1922) ustawy o „zasadach powszechnego samorządu wojewódzkiego, a w szczególności województwa lwowskiego, tarnopolskiego i stanisławowskiego”. Ustawa ta, przeprowadzona przez ministraGabriela Narutowicza przy demonstracyjnych protestach sejmowych prawicy, miała wejść w życie w ciągu dwóch lat od jej uchwalenia; świadczyło to o taktycznym charakterze ustawy, jak też dawało nadzieję na możliwość niedopuszczenia do jej realizacji.”Andrzej Chojnowski,Koncepcje polityki narodowościowej rządów polskich w latach 1921–1939, Wrocław 1979, Wyd.Zakład Narodowy im Ossolińskich,ISBN 83-04-00017-2, s. 29–30.
↑Ustawa o „zasadach powszechnego samorządu wojewódzkiego, a w szczególności województwa lwowskiego, tarnopolskiego i stanisławowskiego” – w praktyce swych rozstrzygnięć ustalała dla obszaru Galicji Wschodniej status analogiczny dowojewództwa śląskiego posiadającego autonomię (np. odrębna kuria polska i ukraińska każdego sejmiku wojewódzkiego o uprawnieniach analogicznych doSejmu Śląskiego, powołanie w ciągu dwóch lat uniwersytetu ukraińskiego, język ukraiński jako równorzędny urzędowy w województwach, zakaz prowadzenia państwowej kolonizacji ziemskiej). (Dz.U. z 1922 r. nr 90, poz. 829 za:Odbudowa państwowości polskiej. Najważniejsze dokumenty 1912-1924 pod redakcjąKazimierza W. Kumanieckiego, Warszawa-Kraków 1924, s. 628–631). 15 marca 1923 r.Rada Ambasadorów ostatecznie uznała suwerenność Polski w Galicji Wschodniej, przy zastrzeżeniu wprowadzenia przez Polskę statusu autonomicznego dla tego terytorium, czego surogat stanowiła ustawa z września 1922, stwierdzająca już w samym tytule szczególny charakter terytorium Galicji Wschodniej w ramach państwa polskiego. („Wobec tego iż uznane zostało przez Polskę, że co się tyczy wschodniej części Galicji, warunki etnograficzne czynią koniecznym ustrój autonomiczny” – oficjalny tekst polski decyzji Konferencji Ambasadorów zamieszczony w Dzienniku Ustaw RP z dn. 20 kwietnia 1923 r.Dz.U. z 1923 r. nr 49, poz. 333),Odbudowa państwowości polskiej. Najważniejsze dokumenty 1912-1924 pod redakcją Kazimierza W. Kumanieckiego, Warszawa-Kraków 1924, s. 676 („Considerant qu’il est reconnu par la Pologne, qu’en ce qui concerne la partie orientale de la Galicie, les conditions ethnographiques necessitent un regime d’autonomie” – tekst francuski).
↑Ogółem na sowieckiej Ukrainie wskutek głodu i związanych z nim chorób zmarło nie mniej niż 3,3 miliona obywateli sowieckich, a w całym Związku Radzieckim zmarła w przybliżeniu taka sama (według przynależności narodowej) liczba Ukraińców.Timothy Snyder,Skrwawione ziemie: Europa między Hitlerem a Stalinem, Warszawa 2011, wyd.Świat książki,ISBN 978-83-247-2278-5, s. 75.
↑Robert Conquest,Wielki Terror, Warszawa 1997,ISBN 83-902063-9-0, Podrozdział:Ukraina:spustoszony kraj, s. 255–263.Jarosław Hrycak,Historia Ukrainy 1772–1999: Narodziny nowoczesnego narodu, przeł. Katarzyna Kotyńska, Lublin 2000, s. 181,ISBN 83-85854-50-9: „Represje ogarnęły wszystkie warstwy inteligencji, a niektóre z nich (duchowieństwoUAPC, filologowie i historycy, pisarze, kobzarze, przedstawiciele marksistowskich nauk społecznych) zostały wyniszczone prawie doszczętnie. W innych grupach represje stosowano wybiórczo, ale odsetek ofiar nigdzie nie był niski. Według przybliżonych szacunków w latach trzydziestych w USRR zlikwidowano ok. 80% aktywnej inteligencji”.
↑Henryk StrońskiPolska gehenna za Zbruczem, Biuletyn „Księga Kresów Wschodnich” nr 13, s. 3.
↑Nikita ChruszczowO kulcie jednostki i jego następstwach, referat wygłoszony na XX ZjeździeKPZR, Moskwa 25 lutego 1956: „Тем более вопиющими являются действия, инициатором которых был Сталин и которые представляют собой грубое попрание основных ленинских принципов национальной политики Советского государства. Речь идет о массовом выселении со своих родных мест целых народов, в том числе всех коммунистов и комсомольцев без каких бы то ни было исключений. Причем такого рода выселение никак не диктовалось военными соображениями.Так, уже в конце 1943 года, когда на фронтах Великой Отечественной войны определился прочный перелом в ходе войны в пользу Советского Союза, принято было и осуществлено решение о выселении с занимаемой территории всех карачаевцев. В этот же период, в конце декабря 1943 года, точно такая же участь постигла все население Калмыцкой автономной республики. В марте 1944 года выселены были со своих родных мест все чеченцы и ингуши, а Чечено-Ингушская автономная республика ликвидирована. В апреле 1944 года с территории Кабардино-Балкарской автономной республики выселены были в отдаленные места все балкарцы, а сама республика переименована в Кабардинскую автономную республику. Украинцы избежали этой участи потому, что их слишком много и некуда было выслать. А то он бы и их выселил.”О культе личности и его последствиях. Доклад XX съезду КПСС (Н.С. Хрущёв) Tekst oryginalny opublikowany oficjalnie: „Известия ЦК КПСС”, N 3/1989 Moskwa 1989.
Енциклопедія історії України: Т. 1-10. Редкол.: В. А. Смолій (голова) та ін. НАН України. Інститут історії України. – Kijów 2004–2013, Wyd. «Наукова думка».ISBN 966-00-0632-2wersja elektroniczna
Daniel Beauvois:Trójkąt ukraiński. Szlachta, carat i lud na Wołyniu, Podolu i Kijowszczyźnie 1793–1914, Wydawnictwo:UMCS, Lublin 2005,ISBN 83-227-2377-6.
Władysław Konopczyński:Dzieje Polski nowożytnej, t. I, wyd. I Warszawa 1936, wiele wznowień.
Robert Kuśnierz,Ukraina w latach kolektywizacji i wielkiego głodu (1929–1933), Toruń 2005, s. 336.
Robert Kuśnierz,W świecie stalinowskich zbrodni. Ukraina w latach czystek i terroru (1934–1938) w obserwacjach i analizach MSZ oraz wywiadu wojskowego Drugiej Rzeczypospolitej, Słupsk 2013, s. 428.
↑Naddniestrzańska Republika Mołdawska nie jest uznawana przez żadne w pełni suwerenne państwo.
↑Republika Kosowa jednostronnie ogłosiła niepodległość, którajest uznawana przez 97 ze 193 państw członkowskich ONZ. Obecnie działa tam specjalna misja Unii Europejskiej –EULEX.
_pl.svg)
.jpg)
.jpg)
.svg)
.svg)
.png)
.png)
.jpg)
.jpeg)
.jpg)
.svg)
