Obecnie Ujgurzy w większości zamieszkują Ujgurski Autonomiczny Region Sinciang, jednakżemigracja na to terytorium odbyła się dopiero w drugiej połowie IX wieku. Wstarożytności Ujgurzy byli uważani za członkówrasy tureckiej, która miała duży wpływ między innymi na stosunki chińskich imperiów, szczególnie za czasów panowaniadynastii Tang (618–907). Nie tylko chińskie źródła zawierają informacje o Ujgurach, ale takżearabskie,perskie oraz europejskie, zebrane wśredniowieczu. Zapiski wjęzyku Ujgurów również są dostępne, ale są to głównie fragmentaryczne ręcznie wykonane inskrypcje[2].
Pierwsze wzmianki o Ujgurach pojawiają się w odniesieniu doplemion Tiele w czasiePółnocnego Wei (386–584), do których mieliby pierwotnie należeć. Byli opisywani jako ludzie nie posiadający stałych mieszkań, prowadzącykoczowniczy tryb życia. Między V a VI wiekiem lud ujgurski zaczął przemieszczać się z wcześniej zajmowanego terenu, na północny zachód od rzekiOrchon wgórnej Mongolii, na wschód, w pobliże rzekiTula. Mniejsza grupa wyemigrowała w okolice górTienszan. W połowie VI wieku znowu się przenieśli, tym razem w pobliże rzekiSelenga[4]. W VII i VIII wieku stali się potężną nacją. Współpracowali z dynastią Tang w celu pokonaniaTujue – grupy, z którą Ujgurzy walczyli już wcześniej. Gdy ustanowili swójwłasny chanat, ich sposób życia zmienił się z koczowniczego na osiadły[5]. W roku 840 ujgurski chanat upadł a Ujgurzy przemieścili się na południe oraz zachód. Większość osiedliła się w pobliżu górTienszan. Następnie podzielili się na trzy grupy: pierwsza przeniosła się naWyżynę Pamirską, zakładając królestwo, którego panowanie trwało od IX do XIII wieku; druga ulokowała się wKorytarzu Gansu (później podbita przezZachodnie Xia w pierwszej połowie XI wieku); trzecia natomiast wyemigrowała do dzisiejszej prefekturyTurfanu, tworząc królestwo podbite przez mongolskądynastię Yuan w XIII wieku[6].
W 1759dynastia Qing podbiła większość północno-zachodniego terytorium dzisiejszego Sinciangu i włączyła je do swojego imperium[7].
W 1864 Ujgurzy zbuntowali się i wyparli Qingów ze Wschodniego Turkiestanu i utworzyli niepodległe państwoYettishar(inne języki). W 1876 Qing zaatakowało królestwo ujgurskie, ponownie przyłączając je do Chin. Dynastia zawarła wówczas układ z Rosjanami i zaanektowała państwo Ujgurów, nadając terytorium nazwę Prowincja Sinciang.
Ujgurski Region Autonomiczny Sinciang w Chińskiej Republice Ludowej powstał oficjalnie 1 października 1955 roku, zastępując wcześniejszą nazwę Prowincja Sinciang. Po rozłamie między rządami ZSRR i Chin wzmocniło się ponownie poparcie ZSRR dla tamtejszego ruchu separatystycznego[12]. Czynniki takie jak masowa, sponsorowana przez państwo migracjaChińczyków Han od lat 50. do 70. XX wieku, polityka rządu promująca chińską jedność kulturową i karanie przejawów tożsamości ujgurskiej oraz ostre reakcje na separatyzm przyczyniły się do napięć między Ujgurami a policją stanową i Chińczykami.
Po ogłoszeniu rozpadu Związku Radzieckiego i powstaniu nowych, niezależnych państw, Ujgurzy także zaczęli domagać się oddzielenia Sinciangu od Chin. Przy narastających ruchach separatystycznych, na początku XXI wieku miały też miejsce działaniaterrorystyczne, wymierzone w ludność Han. Tendencje separatystyczne tym razem połączone zostały z radykalnymislamizmem. Na czele ruchu stanął terrorystycznyIslamski Ruch Wschodniego Turkiestanu posiadający powiązania zAl-Kaidą,talibami iIslamskim Ruchem Uzbekistanu, który rozpoczął serię zamachów przeciwko władzom Sinciangu[13]. W odpowiedzi na to, władze chińskie nasiliły strategię przymusowej asymilacji; w ostatnich latach zachodnie media donosiły o masowej inwigilacji i uwięzieniu bez procesu ponad miliona Ujgurów i innych mniejszości muzułmańskich w „obozach reedukacyjnych” porównywanych do radzieckichgułagów. Zachodni obserwatorzy nazwali kampanięsinizacji przykładem demograficznego ikulturowego ludobójstwa (zob.ludobójstwo Ujgurów)[14][15][16][17][17][18][19][20].
W 2008 roku Ujgurów w Sinciangu było 9,8 mln. Migracje Ujgurów odbywają się przede wszystkim w obrębie samego Sinciangu, z obszarów wiejskich (południe) na obszary miejskie (północ)[21]. Małe grupy Ujgurów zamieszkują również na terenie prowincjiHunan iHenan[22].
Południowy Sinciang to obszar, na którym rezyduje zdecydowana większość populacji ujgurskiej, podczas gdy w miastach położonych w obszarze północnym dominuje ludność Han (90%)[23].
Ujgurzy wiedli nomadyczny tryb życia, jednak w połowie IX wieku zajęli się rolnictwem oraz hodowlą roślin i zwierząt. Dużo handlowali z Chińczykami, najwięcej swoimi wyrobami rzemieślniczymi[24].
Ujgurska gospodarka oparta jest na przemyśle lekkim oraz uprawie owoców,bawełny,zboża orazryżu. Ujgurska ziemia jest bogata wropę i złoża mineralne[25]. Wytwarzają takżedywany, charakterystyczne nakrycia głowy oraz noże[26].
Ujgurzy od starożytności byli powiązani zszamanizmem orazanimizmem. Wierzyli, że wszystko na ziemi zesłane zostało przezTengri, najwyższego boga. Obiektami kultu były m.in. Słońce, Ziemia, ogień. Najważniejszym kierunkiem był wschód – tam pojawiało się Słońce każdego dnia, namioty były skierowane w tym kierunku, tak samo jak ich kamienie nagrobne. Maj był miesiącem ku czci bogów[27].
Manicheizm to połączenie dualistycznej filozofiizoroastryjskiej zbuddyzmem,chrześcijaństwem,gnostycyzmem oraz posiadające elementyfolkloru starożytnegoBabilonu[28]. Ujgurzy przeszli na tę religię w VIII wieku[29]. Pomimo sprzeciwu ze strony buddystów Ujgurzy nie byli prześladowani ze względu na nową religię, gdyż pomoglicesarzowi podczas jednej z wojen, co zaowocowało udzieleniem łaski wyznawcom[30].
Buddyzm, zanim przybył do centralnego terytorium Chin, musiał przejść przez obecny Sinciang, co oznacza, że Ujgurzy poznali go jako pierwsi i manicheizm został wyparty przez buddyzm w X wieku. To samo stało się z buddyzmem w XIV wieku, który powoli został zastąpiony przezislam. Zabytki buddyjskie przetrwały w niektórych miejscach do dziś, w tym naścienne malowidła imanuskrypty.
Prześladowanie zachodnich religii rozpoczęło się w 843 roku i pierwszą religią, która padła tego ofiarą był manicheizm. W 840 Ujgurzy zostali pokonani przezKirgizów i dlatego skończyło się poparcie dla Ujgurów i ich religii[31]. Islamizacja rozpoczęła się już w IX wieku[32].
Podczas trwaniaImperium mongolskiego, Ujgurzy mogli się cieszyć wolnością wyznania, co sprzyjało pluralizmowi religijnemu. Ujgurzy wyznawali wtedy islam, buddyzm,nestorianizm[33]. Jednak w XVI wieku cały Sinciang wyznawał już islam[22].
Święta, które obchodzą Ujgurzy, to m.in.Id al-Fitr iId al-Adha. Podczas obchodów obecne są nie tylko pieśni i tańce, ale także łapanie owiec, zapasy, oraz wyścigi łyżwiarskie i narciarskie[24].
Manichejczycy inestorianie przedstawili elementy kultury zachodniej Ujgurom, m.in. greckiej, centralnej i wschodniej Azji, a także malarstwo naścienne i sztukęiluminacji[34].
W czasie panowania dynastii mongolskiej, istniały dwa ośrodki kulturalne: islamski z centrum wKaszgarze oraz buddyjski z centrum w Turfanie. W obszarze kultury islamskiej używano języka arabskiego, natomiast w buddyjskim staroturecki (ujgurski) był nadal w użyciu.
Ujgurzy posługiwali się swoim własnym stylem we wzornictwie. Inspiracje czerpali z natury: z kwiatów, zwierząt, krajobrazu, figur geometrycznych. Projekty posiadały unikalne formy, miały zwartą organizację oraz bogate kolory. Wzorów tych używali na porządku dziennym, m.in. na ubraniach, butach, biżuterii, wystroju wnętrz domostw[35].
Dużą rolę w sztuce ujgurskiej odegrałbuddyzm. Istnieją osiemdziesiąt trzy zachowane jaskinie, z których około czterdzieści zdobią malowidła ścienne o powierzchni około tysiąca dwustu metrów kwadratowych[36].
Współcześni uczeni pracowali nad przywróceniem klasycznych pieśni i tańców kultury ujgurskiej, np. do Dwunastu Muqam (typ melodii), które są dobrze zachowane i bardzo popularne w Azji Centralnej. Oryginalne teksty Muqam pochodziły głównie z pieśni ludowych i przekazów ustnych[37].
Typowym strojem dla Ujgurów są w przypadku mężczyzn długie szaty, a w przypadku kobiet – kamizelka założona na suknię. Niezależnie od płci czy wieku Ujgurzy noszą zdobione nakrycia głowy[24].
Podczas panowania dynastii mongolskiej Ujgurzy używali zarówno języka arabskiego, jak i staroujgurskiego, ale prócz tych dwóch powstał także nowyjęzyk czagatajski. Należał do grupy języków tureckich, a jego słownictwo zawierało ujgurski, arabski, perski oraz mongolski[39].
Współczesny ujgurski zalicza się do rodzinyjęzyków turkijskich, najbardziej podobny jest zaś douzbeckiego[40][41]. Język ujgurski od 1955 jest oficjalnym językiem Ujgurskiego Regionu Autonomicznego. Jak wynika ze spisu przeprowadzonego w 2000 roku, osób, dla których ujgurski jest językiem ojczystym, jest blisko 10 milionów, z czego większość mieszka w Sinciangu. Społeczności posługujące się tym językiem znajdują się także wRosji,Mongolii,Pakistanie orazAfganistanie[39].
Lop Nur oficjalnie uznawani są za część narodu ujgurskiego, jednak sami Lop Nur mają poczucie swej odrębności. Używają dialektujęzyka ujgurskiego, a ich zwyczaje upodabniają ich doMongołów. Lop Nur wierzą w swoje pochodzenie od starożytnego luduLoulan. Ich społeczność liczy 34 tysiące.
↑Stanley W. Toops: Where Inner Asia Meets Outer Asia. W: Susan M. Walcott, Corey Johnson.: Eurasian Corridors of Interconnection: From the South China to the Caspian Sea. New York: Routledge, 2013, s. 65.ISBN 1-135-07875-0.
↑LillaL.Russell-SmithLillaL.,Uygur patronage in Dunhuang. Regional art centres on the northern Silk Road in the tenth and eleventh centuries, Leiden: Brill, 2005, s. 33,ISBN 90-04-14241-X,OCLC57429382.
↑Andrew D. W. Forbes (1986). Warlords and Muslims in Chinese Central Asia: a political history of Republican Sinkiang 1911–1949. Cambridge, England: CUP Archive. s. 376.ISBN 0-521-25514-7.
↑„Regions and territories: Xinjiang”. Country Profiles (BBC News).
↑Lüthi, Lorenz M. (2008). The Sino-Soviet split: Cold War in the communist world. Princeton University Press.ISBN 978-0-691-13590-8.
↑Marketos, Thrassy N. (2009). China’s Energy Geopolitics: The Shanghai Cooperation Organisation and Central Asia. Taylor & Francis.ISBN 978-0-415-45690-6.
Gardner Bovingdon: The Uyghurs. Strangers In Their Own Land. New York: Columbia University Press, 2010.ISBN 0-231-14758-9.
Charles Patrick Fitzgerald: Chiny. Zarys historii kultury. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1974.
AnthonyA.HowellAnthonyA.,C. CindyC.C.FanC. CindyC.C.,Migration and Inequality in Xinjiang: A Survey of Han and Uyghur Migrants in Urumqi, „Eurasian Geography and Economics”, 52 (1),2011, s. 119–139,DOI: 10.2747/1539-7216.52.1.119 [dostęp 2021-06-13](ang.).
Dolkun Kamberi. Uyghurs and Uyghur Identity. „Sino-Platonic Papers”. 150, s. 1–44, 2005. Philadelphia: University of Pennsylvania.
