Nazwa kraju pochodzi od nazwykrólestwa Buganda, które obejmowało część terenów dzisiejszej Ugandy. Brytyjczycy objęli królestwoprotektoratem i przyjęli tę nazwę w swoim języku.
Na początku naszej ery część ludów zamieszkujących obecne tereny północnej Ugandy, głównie luduBantu, prowadziły osiadły tryb życia i zajmowały się rolnictwem. W pierwszej połowie I tysiąclecia plemiona te podporządkowali sobie zbrojnieNiloci przybyli z północy. W X-XI wieku powstało tu państwo Kitwara, którego szczyt rozwoju przypadł na wiek XIV-XV. Po rozpadzie Kitwary powstało wiele małych państw plemiennych[4]. Najważniejszymi z plemiennych państw były królestwaAnkole, Bunjoro,Toro iBuganda. W XIX wieku Buganda objęła hegemonię w regionie. Wraz z XIX wiekiem pojawili się tuArabowie, którzy szerzyli tuislam i arabską kulturę[5]. Szczególny rozkwit nastąpił podczas panowaniaMutesy I (1860-84). Monarcha ten przyjął islam i nawiązywał kontakty z innymi państwami (w tym zEgiptem iZanzibarem), a także z przybyszami zEuropy (głównieBrytyjczycy).
Od połowy XIX wieku zaczęli pojawiać się misjonarze. W 1888 roku rozpoczęła działalnośćBrytyjska Kompania Wschodnioafrykańska[4]. W 1894 roku kompania objęła Bugandęprotektoratem[5]. Do 1909 roku obszar całego kraju objęto protektoratem a wyznaczone granice objęły wiele różnych grup językowych i kulturowych (co rzutowało i rzutuje na przemiany w Ugandzie po uzyskaniu pełnej niepodległości)[1]. Na początku XX wieku do kraju licznie przybywaliHindusi, którzy stali się gospodarczą i finansową elitą kraju[5]. W trakcieII wojny światowej Ugandyjczycy walczyli w szeregach armii brytyjskiej[4].
W 1945 roku w radzie prawodawczej po raz pierwszy zasiedli Afrykanie[4]. Po zakończeniu II wojny światowej zaczęły powstawać pierwsze afrykańskie organizacje polityczne. Zdelegalizowano je w 1949 roku za działalność antykolonialną. W 1952 roku utworzony został niepodległościowy Narodowy Kongres Ugandy, w 1955prawicowa Partia Demokratyczna, a w 1958 Narodowy Związek Ugandy. W 1960 Narodowy Kongres Ugandy uległ przekształceniu w Ludowy Kongres Ugandy (UPC), który przyjął doktrynęlewicową[5].
9 października 1962 proklamowano niepodległość, a rok później ogłoszono kraj republiką[5]. Pierwszym prezydentem kraju zostałEdward Mutesa, a premieremMilton Obote z UPC[4][5]. Uganda początkowo była państwem federalnym, co zmieniło się w 1966 roku, gdy Obote odsunął od władzy Mutesę i zlikwidował system federalny. W 1969 roku Obote wprowadził rządy jednopartyjne oraz zapowiedziałnacjonalizację przemysłu i handlu[5].
W 1971 roku rządy Obote zlikwidował drogązamachu stanu samozwańczy generałIdi Amin. Obalony Obote schronił się w sąsiedniejTanzanii. Rządy Amina szybko przerodziły się w brutalną dyktaturę. W wyniku działań dyktatora życie straciło około 300 tysięcy Ugandyjczyków. Polityka wojskowego reżimu była zmienna i pełna sprzeczności. Początkowo Amin pozostawał w przyjaznych relacjach z Wielką Brytanią,Izraelem iRPA, po czym uznał te kraje za największych przeciwników Ugandy, a za sojuszników obrał kraje arabskie. W 1972 roku wysiedlił wszystkichHindusów, co przyczyniło się do załamania handlu[4][5]. Rządy Amina doprowadziły do coraz większego chaosu i kryzysu gospodarczego. Sytuacji nie polepszały liczne konflikty z sąsiadami podsycane przeznacjonalistyczną retorykę rządu. W 1979 wybuchła wojna domowa. Wojska tanzańskieweszły do Ugandy, zajęły Kampalę i obaliły reżim Amina, który ratował się ucieczką z kraju. W wyniku wyborów w 1980 urząd ponownie objął Milton Obote[5]. Jego rządom przypisuje się ok. 100 000 ofiar śmiertelnych[1].
Wkrótce w kraju wybuchławojna domowa wywołana konfliktami plemiennymi, rywalizacją między partiami i represjami wobec przeciwników politycznych. W 1985 roku Obote został obalony w puczu, a prezydentem zostałTito Okello. W 1986 roku odbył się kolejny pucz, w wyniku którego rządy objąłYoweri Museveni. Doprowadził on do względnej stabilności politycznej i gospodarczej kraju[1]. W latach 1986–1991 nasiliła się walka pomiędzy rządem a partyzantami popierającymi Okello, Amina i Obote. Walki zakończyły się sukcesem rządu, a w 1994 roku największe zgrupowania partyzanckie wycofały się z konfliktu na mocyamnestii. W połowie lat 80. utworzona ponadto została partyzanckaArmia Bożego Oporu prowadząca od 1987 rokuantyrządową rebelię. Walki ze sfanatyzowanymi partyzantami trwają do dziś. Oddziały Armii Bożego Oporu wymordowały około 100 tysięcy mieszkańców Ugandy. W ostatnich latach postępuje stabilizacja kraju oraz liberalizacja polityczno-gospodarcza. W 1996 w pierwszych, od uzyskania niepodległości, wyborach prezydenckich wygrał urzędujący Yoweri Museveni. Od tamtego czasu Museveni sukcesywnie zyskuje kolejne reelekcje[4][5]. W grudniu 2017 parlament usunął górny limit wieku urzędującego prezydenta, umożliwiając Museveniemu dalsze rządy.
10 października 2019 r. Simon Lokodo, ugandyjski minister ds. etyki i uczciwości ogłosił zamiar wprowadzenia ustawy o zwalczaniuhomoseksualizmu. Ustawa ta przewidywałabykarę śmierci za „kwalifikowany homoseksualizm”. 24 października 2019 r.Parlament Europejski podjął rezolucję, w której została ona potępiona[6].
Uganda zmaga się z wieloma wyzwaniami, takimi jak, gwałtowny wzrost liczby ludności, ograniczenia infrastruktury (w tym energetycznej), korupcja, słabość instytucji demokratycznych czy naruszenia praw człowieka[1].
Obecnym prezydentem jestYoweri Museveni. Prezydent powołujepremiera (obecnieRuhakana Rugunda) i rząd, którego jest szefem i w skład którego wchodzi również wiceprezydent. Członkiem rządu może zostać członek Zgromadzenia Narodowego lub osoba mająca bierne prawo wyborcze do Zgromadzenia[1].
Obecnie prezydent wybierany jest absolutną większością głosów w głosowaniu powszechnym na 5-letnią kadencję, bez limitu kadencji. W przypadku nieuzyskania ponad 50%+1 głosu, przeprowadzana jest II tura[1].
Jednoizbowy parlament tworzyZgromadzenie Narodowe, na które składa się 445 członków. Dwudziestu pięciu z nich nominowanych jest przez grupy interesów (10 – reprezentanci wojska, 5 – niepełnosprawnych, 5 – młodzieży, 5 – pracowników). Reszta wybierana jest w powszechnych, odbywających się co pięć lat wyborach. 112 mandatów przysługuje wyłącznie kobietom. 18 członków mianuje prezydentex-officio[1].
Partie polityczne Ugandy były represjonowane od 1986. Mogły teoretycznie istnieć, lecz nie były w stanie dotrzeć do elektoratu poprzez środki masowego przekazu. Trwająca cały czas wojna pogłębiała przepaść między partią rządową a innymi. W 2005 po przeprowadzonym referendum konstytucyjnym został przywrócony system wielopartyjny. Następnego roku został wybrany w pośrednich wyborach prezydenckichYoweri Museveni (przez kolegium elektorskie), pomimo sprzeciwu społeczności międzynarodowej.
W kraju obowiązuje zestawienie anglosaskiego systemu prawnego i prawa zwyczajowego[1].
Sądem najwyższej instancji jest Sąd Najwyższy Ugandy, z prezesem i co najmniej 6 sędziami[1].
Sędziów powołuje prezydent w porozumieniu z 8-osobową niezależną Komisją Służby Sądowniczej, a wybór zatwierdza parlament. Sędzia przechodzi w stan spoczynku z ukończeniem 70 roku życia[1].
najwyższy sąd apelacyjny –Court of Appeal – pełniący również funkcję sądu konstytucyjnego (w liczbie co najmniej 5 sędziów, lub większej liczbie nieparzystej, do 15 włącznie) – rozpatruje apelacje z sądu wysokiego.
sąd pracy –Industrial Court – sąd oparty na prawie słuszności i arbitrażu.
sąd wysoki –High Court – jurysdykcja nieograniczona w zakresie wartości i powagi przestępstwa – rozpatruje apelacje z sądów grodzkich; posiada 8 wydziałów (I antykorupcyjny, II cywilny, III gospodarczy, IV kryminalny, V egzekucyjny i komorniczy, VI rodzinny, VII przestępstw międzynarodowych, VIII gruntów i nieruchomości) i 20 jednostek terenowych.
sądy grodzkie I stopnia –chief magistrate courts, grade I – sądom przewodniczą sędziowie I klasy, którzy muszą być wykwalifikowanymi prawnikami. Sąd obejmuje zwykle jeden dystrykt. Mają ograniczoną jurysdykcję karną, do przestępstw, których maksymalną karą nie jest kara śmierci/dożywocia. jurysdykcja cywilna jest ograniczona do spraw, w których wartość przedmiotu sprawy nie przekracza 20 mln szylingów ugandyjskich; jurysdykcja jest również ograniczona w sprawach cywilnych, których przedmiot lub przyczyna podlega wyłącznie cywilnemu prawu zwyczajowemu.
sądy grodzkie II stopnia –chief magistrate courts, grade II – przewodniczy im sędzia pokoju mający dyplom prawniczy. Mają ograniczoną jurysdykcję karną, cywilną i terytorialną. Mieszczą się zwykle w siedzibach okręgów, które obejmują. Ich jurysdykcję karną określa ustaw o sądach grodzkich, i obejmuje, m.in. udział w zamieszkach i bezprawnych zgromadzeniach, nadużycia urzędu, czypodstęp. W sprawach cywilnych wartość przedmiotu sprawy nie może przekraczać pół miliona szylingów ugandyjskich.
Oprócz tego funkcjonują są sądykadi, sądy rad lokalnych, sądy rodzinne i dziecięce, oraz inne instytucje sądownicze i kwazi-sądownicze podlegające sądowi wysokiemu.
Wojska ugandyjskie w 2014 roku liczyły 45 tys. żołnierzy zawodowych oraz 2 tys. rezerwistów. Według rankinguGlobal Firepower (2014) ugandyjskie siły zbrojne stanowią 88. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 280 mln dolarów (USD)[8].
Kraj ten jest jednym z najwyżej położonych państw Afryki. 84% powierzchni kraju obejmuje północno-zachodnia część prekambryjskiejWyżyny Wschodnioafrykańskiej.Najniższym punktem jestNil Biały, 614 m n.p.m. Najwyższym –Góra Stanleya, 5110 m n.p.m.
Do największych problemów i wyzwań związanych ze środowiskiem i ekologią należą: osuszanie terenów podmokłych, deforestacja, nadmierny wypas i erozja gleb, zanieczyszczenie wód przez przemysł, kłusownictwo[1].
Ludność Ugandy jest jedną z najmłodszych i najszybciej przyrastających na świecie, z dzietnością ok. 5,54 dziecka/kobietę. Poza miastami, faktyczna dzietność przewyższa dzietność oczekiwaną przez kobiety o 1-2 dzieci. Oznacza to szeroki brak pokrycia potrzeb antykoncepcji, niewystarczające wsparcie państwowe dla planowania rodziny, i kulturowe oczekiwanie posiadania dużej rodziny[1].
Na duży wskaźnik umieralności wpływa duża liczba ciąży, krótki czas między nimi, oraz wczesny wiek rozpoczęcia współżycia (średnia wieku pierwszego porodu wyniosła niespełna 19 lat w 2011 roku). Z powodu nierówności społecznych, słabej edukacji i silnego patriarchatu kobiety często mają żaden lub niewielki wpływ na swoją dzietność. Śmiertelność noworodków wyniosła 32,6 zgonu na 1000 żywych urodzin[1].
Przyrost naturalny szacowany na 2020 rok wyniósł 3,34% i był 5. najwyższy na świecie, z liczbą urodzin 42,3/1000 mieszkańców, przy 5,3 zgonu/1000 mieszkańców. Migracja w kraju jest ujemna i wynosi ok. -3,5/1000 mieszkańców[1].
Gęstość zaludnienia jest nierównomierna. Najwyższa jest w południowej części kraju, szczególnie przy jeziorach Wiktorii i jez. Alberta. Najmniejsza – na północnym wschodzie. Na terenach miejskich mieszka 1/4 ludności. Urbanizacja w latach 2015–2020 postępowała w tempie 5,7% rocznie[1].
Uganda była krajem z dużą liczbą uchodźców i migrantów, przybywających i wybywających. W latach 70. XX wieku, pod rządami Idiego Amina, kraj opuściła duża liczba mieszkańców pochodzenia azjatyckiego. Jednocześnie wielu Ugandyjczyków migrowało z kraju (przede wszystkim do RPA i Kenii) w poszukiwaniu pracy. Między innymi z tego powodu kraj zmaga się z brakami personelu medycznego. Kraj przyjmował i przyjmuje uchodźców z krajów sąsiednich, szczególnie z Demokratycznej Republiki Konga, Sudanu Południowego i Rwandy[1].
Społeczeństwo Ugandy jest jednym z najmłodszych na świecie – ponad 2/3 mieszkańców nie skończyło 25 roku życia. Mediana wieku w 2020 roku wyniosła 15,7 roku (mężczyźni: 14,9 roku; kobiety: 16,5 roku) – druga najniższa na świecie po Nigrze[1].
Przewaga mężczyzn nad kobietami występuje tylko w urodzeniach (1,03:1) i w grupie wiekowej do 14 roku życia (1,02:1). Średnia dla całej populacji wyniosła 0,94:1 w 2020 roku[1].
Średnia oczekiwana długość życia wyniosła 68,2 roku. Dla mężczyzn (66 lata) jest znacznie krótsza niż dla kobiet (70,5 roku)[1].
W związku ze zróżnicowaną strukturą etniczną, w kraju używa się wielu języków z różnych grup językowych. Językami urzędowymi jest angielski i swahili. Popularnym językiem w stolicy i okolicach jest lugandyjski (gandyjski)[1].
PKB Ugandy w przeliczeniu na jednego mieszkańca wynosi około 1200 USD. Rozwój kraju hamuje brak podstawowej infrastruktury gospodarczej, np. elektrowni (dostępu do prądu nie ma 90% mieszkańców), dróg czy nawet źródeł czystej wody.
Bezrobocie (w przedziale 15-24 r. życia) w 2017 wynosiło 14,8%[1].
Wykorzystanie gruntów (szacunkowe; na rok 2011)[1]:
Wydatki na edukację w 2017 wynosiły 2,6% PKB. Średni poziom alfabetyzmu wyniósł w 2018 roku 76,5% i jest znacznie wyższy u mężczyzn (83%) niż u kobiet (71%). Oczekiwana długość kształcenia wynosi 10 lat.[1]
Infrastruktura medyczna jest słabo rozwinięta. W 2015 na 10 000 mieszkańców przypadał niespełna 1 lekarz i 5 łóżek szpitalnych. Niecałe 6% ludności (1,4 miliona) jest nosicielami HIV lub choruje na AIDS (11. największy odsetek na świecie). Rocznie umiera z tego powodu ok. 23 000 osób[1].
Co piąty mieszkaniec Ugandy korzysta z improwizowanego lub naturalnego zbiornika jako źródła wody. Aż 4/5 mieszkańców nie ma dostępu do sanitariatów z kanalizacją lub szambem[1].
Co dziesiąte dziecko do 5 roku życia cierpi z niedożywienia. Ponad 5% dorosłych cierpi na otyłość (BMI > 30)[1].
W latach 30. XX wieku w górach Ruwenzori odbyła się ekspedycja badawcza z Uniwersytetu Warszawskiego. Polscy naukowcy nazwali jeden ze szczytów Tatra, a jedną z przełęczy Przełęczą Bamwandżiary na cześć lokalnego tragarza o nazwisku Bamwandżiara. Było to nietypowe dla tego regionu, gdzie dotychczas nowe nazwy geograficzne odnosiły się do kolonialnych władców lub odkrywców[11].
WNyabyeya kołoMasindi w Ugandzie od jesieni 1942 r. do 1949 roku istniało brytyjskie osiedle dla części z 20 tysięcy Polaków (w większości dzieci) przebywających w Afryce, po pobycie na zesłaniu naSyberii i opuszczeniu terytorium ZSRR. Do dzisiaj zachował się tam kościół z 1943 r. zbudowany przez Polaków[12], polski cmentarz i kilka budynków mieszkalnych.
Od 2021 roku w górach Kadam wytyczane są przez Polaków nowe szlaki turystyczne znakowane na wzór szlaków PTTK, których celem jest nie tylko promocja ekoturystyki, ale też stworzenie alternatywnych miejsc pracy dla miejscowych i zatrzymanie wycinki lasu oraz kłusownictwa[13].
_-_UGA_-_UNOCHA.svg)
