Tyrol (niem.Tirol,wł.Tirolo) – region geograficzny, historyczny i etnograficzny w północnychWłoszech i w zachodniejAustrii, graniczący zNiemcami iSzwajcarią. Rozciąga się wAlpach Wschodnich, w dolinie górnegoInnu, górnejAdygi i górnejDrawy. Głównyregion turystyczny Austrii. Liczne uzdrowiska, ośrodki wypoczynkowe i sportów zimowych. Rozwinięte energetyka wodna i przemysł drzewny.
W latach 16–15 p.n.e. tereny późniejszego Tyrolu zajęliRzymianie, dzieląc je między prowincjeRecja iNoricum na północy oraz Italię na południu. W VI wieku powstałolongobardzkie Księstwo Trydentu, które objęło m.in. południowy fragment Tyrolu z rejonem miastMerano iBolzano, a północna część weszła w składKsięstwa Bawarii[1].
Odśredniowiecza obszar poddany zostałgermanizacji, głównie przezBawarów. W 1027 roku cesarzŚwiętego Cesarstwa RzymskiegoKonrad II udzielił biskupomTrydentu iBressanone przywileju sprawowania w swych diecezjach także władzy świeckiej. Z czasem zaczęły rosnąć wpływyHrabstwa Tyrolu, powstałego ok. 1100 r. – z ośrodkiem w zamku Tirol pod Merano.Hrabstwo wzmacniało się okrawając władzę świecką biskupów, a wzmocnione tymi zwycięstwami uzyskało w 1180 r. niezależność od Księstwa Bawarii[1].
W 1814 r. ponownie włączony do Austrii jako kraj koronny ze stolicą w Innsbrucku. Po wybuchuI wojny światowej Włochy zaczęły sondować możliwość koncesji terytorialnych ze strony Austro-Węgier, zarówno z Austro-Węgrami, jak i państwamiEntenty. 10 maja 1915 roku wyrazili jedynie gotowość przekazania Trydentu, zmianę granicy naSoczy oraz powołanie włoskiego uniwersytetu wTrieście, jednak już 26 kwietnia 1915 roku Włochy zawarły układ z Ententą gwarantujący im większe zdobycze terytorialne niż terytoria, które gotowi byli oddać Austriacy. Na mocyukładu pokojowego z St. Germain (1919)Południowy Tyrol i region trydencki przyłączono do Włoch[2].
DojścieMussoliniego do władzy w 1924 r. spowodowało przymusową italianizację Południowego Tyrolu (zakaz używania języka niemieckiego, przymusowe przesiedlenia i inne szykany stosowane w odniesieniu do rdzennej ludności). Polityka narodowościowa kontynuowana początkowo przez władze włoskie po II wojnie światowej spowodowała czynny opór miejscowej ludności i związane z tym represje władz. Sytuacja w Południowym Tyrolu przez wiele lat stanowiła przedmiot sporu włosko-austriackiego.
W latach1946 i1969 podpisano porozumienia regulujące uprawnienia kulturalne ludności niemieckojęzycznej. W ich wyniku parlament włoski zatwierdził „Statut Autonomiczny Prowincji Bozen” zwany też „Pakietem”, w którym zagwarantowano zrównanie praw języka włoskiego i niemieckiego, dwujęzyczność napisów w miejscach publicznych, nauczanie w języku niemieckim w szkołach, możliwość tworzenia niemieckojęzycznych instytucji kulturalnych.
Wyraźną granicę między Alpami Centralnymi i Alpami Wapiennymi tworzy potężny, regionalny, równoleżnikowo położonyuskok Salzach-Aniza. Masy skalne znajdujące się po południowej stronie uskoku wydźwignięte zostały kilka kilometrów w górę, a następnie poddane intensywnejerozji. Spowodowało to odsłonięcie pierwotnie głęboko położonych starychskał metamorficznych (główniegnejsy iłupki krystaliczne), z których zbudowane są poszczególne grupy górskie wchodzące w skład Alp Centralnych.
Południowe obrzeżenie Tyrolu zbudowane jest ze skałdolomitowych, tworzącychDolomity, na które składają się odmienne krajobrazowo od innych części Alp olbrzymie gniazda skalne ze strzelistymi skalnymi iglicami i kilkusetmetrowymi pionowymi ścianami. Krajobraz Tyrolu jest typowy dla wysokogórskiej formacji alpejskiej z dużymi różnicami poziomów, wysokimi, ostro zarysowanymi szczytami, i głęboko wciętymi dolinami. W najwyższych partiach górlodowce (największe w Alpach Ötztalskich) oraz wysokie, częściowo pokryte lodem ściany skalne.
Obecna, wysokogórska rzeźba gór Tyrolu ukształtowana została ostatecznie przez intensywną działalność lodowców, która trwa do dnia dzisiejszego. W rezultacie ich aktywności wytworzyły siędoliny U-kształtne, progi dolinowe, oraz licznemoreny boczne,denne iczołowe, które spotkać można w wielu dolinach alpejskich.
Tyrol posiada znaczne zasoby wodne. Wykorzystywane są one w celachhydroenergetycznych. Licznezapory wodne. Jest najważniejszym regionem Austrii.
Tyrol zamieszkuje około półtora miliona stałych mieszkańców. Pod względem narodowościowym ludność Tyrolu jest mieszana. Północny i Wschodni Tyrol zamieszkują wyłącznieTyrolczycy, mówiący tyrolskim dialektemjęzyka niemieckiego. Południowy skraj Tyrolu – region trydencki zamieszkują w zdecydowanej większościWłosi (nieco ponad 90% ludności), z wyjątkiem kilku niemieckojęzycznych i ladyńskich enklaw.
Sytuacja narodowościowa jest najbardziej skomplikowana w Południowym Tyrolu. Tutaj największą grupą narodowościową są Tyrolczycy, jednak z północy na południe wzrasta odsetek Włochów. Mieszka tu wreszcie niewielka (ok. 30 tys. osób) grupaLadynów, posługujących sięjęzykiem ladyńskim należącym do grupyjęzyków retoromańskich.
Ludność w zdecydowanej większości jest wyznania rzymskokatolickiego. Pod względem kościelnym Tyrol podzielony jest nadiecezje: Innsbruck i Bozen-Brixen. Odrębna diecezja dla prowincji Trentino ma siedzibę w Trydencie.
Tereny Tyrolu są znakomite do uprawiania turystyki górskiej i alpinizmu oraz sportów zimowych. W konsekwencji najważniejszą gałęzią gospodarki jest obsługa turystyki, zarówno letniej jak i zimowej. W każdej alpejskiej dolinie, niemal w każdej wiosce znajdują się hotele, pensjonaty i kwatery prywatne oferujące wysoki standard usług.
Ważną dziedziną gospodarki jest energetyka oparta na znakomitych warunkachhydroenergetycznych.
Górnictwo na terenie Tyrolu, niegdyś bardzo rozwinięte, posiada obecnie charakter jedynie historyczny. Kopalnie srebra (Schwaz), miedzi (Kasern) oraz soli (Hall in Tirol) są od dawna zamknięte. W niektórych z nich urządzono muzea górnicze.
Kamieniołomy marmuru w okolicachLaas (Płd. Tyrol) dostarczają znakomitego materiału służącego do celów dekoracyjnych. Ze względu na minimalną ilość skaz, pęknięć i przeławicowień marmur z Laas stanowi świetny materiał rzeźbiarski.
W Innsbrucku, największym mieście Tyrolu, rozwinął się przemysł włókienniczy i spożywczy. Na południowych przedmieściach Bozen znajdują się duże zakłady hutniczeAccai Bolzano, w których ze względów ekologicznych zastosowano piece elektryczne. Ponadto przemysł drzewny (liczne tartaki i zakłady przeróbki drewna), piwowarski (Meran) oraz spożywczy.
Ze względu na niekorzystne warunki naturalne rolnictwo jest w Tyrolu słabo rozwinięte. W nisko położonych dolinach uprawia się pszenicę i ziemniaki. Ważną rolę odgrywa ogrodnictwo i sadownictwo, zwłaszcza uprawa jabłoni w dolinieWinschgau. W Południowym Tyrolu, na nasłonecznionych stokach uprawa winorośli. Wysokiej jakości wina tyrolskie produkowane są w okolicach miasteczkaKaltern, a także w rejonie Meranu.
W Innsbrucku i Bozen mają swoją siedzibę liczne instytucje kulturalne oraz dwa uniwersytety:Uniwersytet w Innsbrucku (Universität Innsbruck) z niemieckim językiem wykładowym orazWolny Uniwersytet w Bozen (Freie Universität Bozen) z językami wykładowymi niemieckim i włoskim. Głównym ośrodkiem badań nad językiem ladyńskim oraz kulturą Ladynów jestInstitut Ladin Micurá de Rü w miejscowości San Martin (Alta Badia).
Tyrol charakteryzuje się wysokim poziomem kultury muzycznej. W Innsbrucku działa orkiestra symfoniczna. Ponadto niemal każda gmina posiada co najmniej kilkunastoosobową orkiestrę amatorską. Niektóre z nich reprezentują całkiem przyzwoity poziom muzyczny i wykonują często zarównotyrolską muzykę ludową jak i popularne utwory muzyki poważnej.
Tyrol, mimo podobieństw doBawarii oraz pozostałych części Austrii, charakteryzuje się pewną odrębnością kulturową. Charakterystycznetyrolskie ubiory noszone są przez niektórych jego mieszkańców nawet na co dzień. Tradycyjna tyrolska muzyka ludowa z charakterystycznymjodłowaniem jest tu nadal bardzo żywa.
