Tyana, Tiana (gr. Τύανα) – starożytne miasto wKapadocji, położone u podnóżagór Taurus jedno z najstarszych miastAzji Mniejszej, dzisiejszeKemerhisar w południowejTurcji.
Ośrodek miejski istniejący pod nazwą Tuwanuwa już w połowie II tysiąclecia p.n.e. jako jedno z ważnych miast państwastarohetyckiego, wymienione w tzw.edykcieTelepinu[1]. Znane później podluwijską nazwą Tuwana, było istotnym punktem na szlaku wiodącym przezWrota Cylicyjskie do Syrii i w VIII w. p.n.e. stolicą jednego z państw neohetyckich rządzonego przez króla Warpalawasa.Ksenofont wymienia je pod nazwą Dana mówiąc o mieście „wielkim i bogatym” (Anabasis II, 7)[2].
Wokresie hellenistycznym przybrało nazwę Tyana (pierwotnie Thoana), którąArrian wyjaśnia jako pochodzącą od mitycznego założyciela –trackiego króla Thoasa (Periplus Ponti Euxini 7). Stąd okoliczne terytorium zaczęto określać jako Tyanitis. W królestwie Kapadocji Tyana była drugim z dwóch właściwych miast na jego terytorium.Strabon w swym dziele – znaną mu także jako Eusebeia Tauryjska (Εὐσέβεια ἡ πρὸς Ταύρῳ), a przemianowaną tak na cześć królaAriaratesa Eusebesa – umiejscawia ją w Kapadocji, u podnóża gór Taurus i nieopodal Wrót Cylicyjskich (Geographia XII, 537; XIII, 587). W wykazie miast kapadockich wspomina o niej teżPliniusz (Naturalis historia VI 3, 3)
OpróczCezarei była również najważniejszym miastemrzymskiej Kapadocji, którego świetność podkreślał wybudowany za panowaniaTrajana iHadriana okazałyakwedukt. Za rządówKarakalli zyskało ono dodatkowo statuskolonii (Antoniana Colonia Tyana), a od 372 pełniło funkcję stolicy odrębnej prowincjiCappadocia Secunda.
Miasto sławne było ze świątyniZeusa Asbamejskiego (późniejJowisza, rzym.Iuppiter Asbamaeus) koło źródła Asbamaion.Owidiusz w jego okolicy (mylnie sytuując je weFrygii) umieszcza akcjęmitu o Filemonie iBaucis (Metamorfozy VIII, 616-715). W 175 r. w pobliżu zmarłaFaustyna Młodsza[3]. Od czasów starożytnych miasto słynęło także jako miejsce rodzinneneopitagorejczykaApoloniusza[4], zwanego Cudotwórcą (Thaumaturgos), który swym wstawiennictwem ocalił je przed rzezią mieszkańców i spustoszeniem po zdobyciu przez wojskaAureliana w 272 r.[5] Po krótkim panowaniu zmarł w Tyanie cesarzTacyt (276)[6]. W IV wieku poniósł tam śmierć męczeńską św. Orestes[7].
DlaBizantyjczyków była to ważna twierdza dzięki strategicznemu usytuowaniu na szlakucylicyjsko-syryjskim i na pograniczu zkalifatemUmajjadów, co sprawiło, że miasto stało się częstym celem niszczących najazdówmuzułmańskich. Po długotrwałym oblężeniu przezArabów (707-09) spustoszone i wyludnione, potem częściowo odbudowane, lecz ponownie zajęte przezAbbasydów w 806 i 831, od pierwszej połowy X w. podupadało coraz bardziej. W XI wieku znalazło się w granicach państwaSeldżuków, przyjmując turecką nazwę Kilisehisar (Kilis Hisar), a w późniejszych czasach – Kemerhisar, nawiązującą do łuków rzymskiego akweduktu.
Wchrześcijaństwie stolicametropolii kościelnejutworzonej w 372, w czasach bizantyjskich zwana także Chrystupolis (Χριστούπολις), skąd znani są biskupi z okresu IV-XI w. Obecniebiskupstwo tytularneKościoła rzymskokatolickiego[8].
Ruiny Tyany dokładniej opisane zostały dopiero w XIX wieku przez angielskiego geologa Williama J. Hamiltona (Researches in Asia Minor, Pontus and Armenia, 1842). Najokazalszą pozostałość z czasów antycznych wciąż stanowi zbudowany z kamienia ciosanego akwedukt o licznych łukach zachowanych na przestrzeni 1,5 km. Sprowadzano nim wodę z Köşk Pınar, gdzie znajduje się źródło, ujęte już w czasach rzymskich w prostokątny basen, wspominany przezAmmianusa Marcellina (Rerum gestarum libri XXIII 6,19)[9]; obecnie w pełni odsłonięte i odrestaurowane.
Do istotnych znalezisk dokonanych w Kemerhisar należy tzw.stela zBor, zapisana w języku luwijskim i pochodząca z czasów panowania neohetyckiego władcy Warpalawasa (2 poł. VIII w. p.n.e.). Liczne fragmenty architektoniczne i inskrypcje zgromadzono w muzealnymlapidarium w Kemerhisar.
W okolicy odnaleziono też pozostałości cmentarzysk jaskiniowych oraz skalnychkrypt grobowych. W odległym o 4 km na wschódBahçeli (stanowiącym część antycznej Tyany) zachowały się ruiny wielkichłaźni rzymskich. Koło Bahçeli znajduje się również stanowisko archeologiczne Köşk Höyük –neolitycznykurhan ze śladami osadnictwa sięgającymi 5000 p.n.e.
 | Zobacz multimedia związane z tematem:Tyana |