Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych (1775–1792) – drugie poTowarzystwie Literatów w Polszcze polskie towarzystwo naukowe zajmujące się opracowaniem i wydawaniem podręczników oraz programów szkolnych, instytucja utworzona przezKomisję Edukacji Narodowej 10 lutego 1775 roku wWarszawie. W sumie TdKE przez 17 lat pracowało nad stworzeniem nowego zestawu książek szkolnych przeznaczonych dla polskich szkół[1][2][3].
Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych było fachowym organem doradczym Komisji Edukacji Narodowej. Głównym zadaniem Towarzystwa było opracowywanie programów ipodręczników szkolnych zgodnych z nowym programem edukacyjnym. Jego dziełem były też w dużej mierzeUstawy Komisji Edukacji Narodowej, ono także rozpatrywało raporty Szkół Głównych i wizytatorów generalnych. Zebraniom Towarzystwa przewodniczył zawsze jeden z członków Komisji Edukacji Narodowej[1].
Według pierwszego paragrafu statutu organizacji zadaniem TdKE jego miało być: „układanie, egzaminowanie i wydawanie dla szkół ksiąg elementarnych i ksiąg klasycznych”[4]. Do jego zadań należało również: oznaczenie liczby godzin dziennej nauki w szkołach wojewódzkich, „ułożenie tablicy na przemiany i przechody nauczycielów z jednej do drugiej szkoły lub klasy, na uczenie umiejętności jednejże tak, aby wyznaczenie na to godzin ani porządkowi przez za mieszanie nie szkodziło ani równości pracy przy równej nagrodzie nie zepsuło”. Najważniejszym z zadań, poleconych towarzystwu przez Komisję, było ułożenie zbioru ustaw dla szkół narodowych i dla całego stanu akademickiego[4].
Osobny artykuł:Towarzystwo Literatów w Polszcze.Pomysł utworzenia instytucji pojawił się w trakcie posiedzeń Komisji Edukacji Narodowej. Współpracujący z niąpisarz wielki koronnyFranciszek Onufry Bieliński oraz pedagodzy ks.Antoni Popławski, i ks.Adolf Kamieński opracowali projekt pt. „Rady i uwagi co do nowego urządzenia szkół narodowych”, w którym pojawiły się postulaty napisania nowych książek do nauczania w języku polskim, ponieważ do tej pory edukacja wRzeczypospolitej Obojga Narodów odbywała się wjęzyku łacińskim[4]. Uczeń, którego powszednim językiem byłjęzyk polski, musiał najpierw opanować łacinę aby nauczyć się konkretnej dziedziny naukowej, co znacznie wydłużało proces edukacji i czyniło go drogim oraz elitarnym[4][5].
Inicjatorem powstania towarzystwa był ks.Grzegorz Piramowicz, który brał udział w pracach Komisyi jako jej sekretarz do „ekspedycyi zagranicznych”. Z oficjalnym wnioskiem utworzenia „Towarzystwa” wystąpił jednak inny członek komisji, współpracujący z Piramowiczem –Ignacy Potocki. Na jednym z posiedzeń Komisja, która przyjęła ten projekt mianowała Potockiego przewodniczącym nowo powstającego towarzystwa, a Piramowicza, któremu poleciła wypracowanie statutu, „sekretarzem Komisyi edukacyi narodowej w Towarzystwie elementarnem”. Statut przygotowany został niezwłocznie i trybie pilnym zatwierdziła go „Komisya na sesyi” dnia 10 lutego r. 1775 jednocześnie mianując 10 członków nowego towarzystwa nakazując je uroczyście otworzyć[4].
Uroczyste otwarcie nastąpiło we wtorek dnia 7 marca wBibliotece Załuskich z udziałem trzech komisarzy KEN Ignacego Potockiego,Adama Kazimierza Czartoryskiego iAndrzeja Zamoyskiego oraz ośmiu członków Towarzystwa i licznych gości, na ten akt zaproszonych. W imieniu Komisji Edukacji Narodowej przemówił Ignacy Potocki odczytując ustawy towarzystwa, które w imieniu tego towarzystwa przyjął Grzegorz Piramowicz[4].
Od momentu powstania do 1788 towarzystwo obchodziło uroczyste rocznice otwarcia. W obecności króla polskiego i jego dworu, a także przed członkami Komisji Edukacji Narodowej oraz przed licznie zgromadzoną publicznością sekretarz towarzystwa zdawał w „Mowach” zwięzłą sprawę z „rozrządzeń i trudów” Towarzystwa oraz Komisji. Mowy te na kilka dni przed posiedzeniem drukowano. Takich uroczystych posiedzeń odbyło się w sumie jedenaście: dnia 7 marca w latach 1776, 1778, 1781, 1782, 8 marca 1777,1779,1780,1783, 1786, a także 10 marca 1785 roku i 15 marca 1788 roku[4][6][5].
Towarzystwo prowadziło swoją działalność do 1792 roku, ostatnie posiedzenie odbyło się 19 kwietnia[6][4].
Towarzystwo składało się pierwotnie z dziesięciu, a później mniej więcej od r. 1778 z dwunastu osób „głos mających”[4].
Przewodniczącym Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych, w latach 1775–1791 byłIgnacy Potocki, a w roku 1792Julian Ursyn Niemcewicz. Głównym sekretarzem, w latach 1775–1787, byłGrzegorz Piramowicz, późniejFranciszek Zabłocki. Znaczne zasługi w działalności Towarzystwa położyłHugo Kołłątaj. Zwyczajnymi członkami Towarzystwa byli także:Jan Chrzciciel Albertrandi,Józef Bogucicki,Paweł Czempiński,Jędrzej Gawroński,Szymon L’Huillier,Szczepan Hołowczyc, Adam Jakukiewicz, Grzegorz Kniażewicz,Józef Koblański,Onufry Kopczyński,Feliks Łojko,Daniel Kazimierz Narbutt,Antoni Popławski,Stefan Roussel,Sebastian Alojzy Sierakowski,Józef Wybicki oraz dyrektorzy naukowi wSzkole Rycerskiej –Chrystian Pfleiderer (niemiecki profesor matematyki) iMichał Jan Hube. Członkami honorowymi Towarzystwa byli natomiast:Jan Dubois de Jancigny,Piotr Samuel Dupont de Nemours iScipione Piattoli[6][4].
Dużą grupą członków towarzystwa stanowili przedstawicieleduchowieństwa należący do dwóch zakonów zajmujących się w I Rzeczypospolitej szkolnictwem. Dziesięciu z nich było eksjezuitami: Jan Chrzciciel Albertrandi,Andrzej Gawroński, Stefan Hołowiczyc,Adam Jakukiewicz,Grzegorz Kniażewicz,Józef Koblański,Jan Piotr Łoyko,Stefan Roussel, Sebastian Alojzy Sierakowski, Józef Świętorzecki. Było w nim także trzechpijarów: Antoni Popławski, Daniel Kazimierz Narbutt oraz Onufry Kopczyński[7].
Towarzystwo, w ciągu 17 lat działalności, odbyło 631 posiedzeń (średnio 3 posiedzenia miesięcznie). W sumie przygotowano i wydano ok. 30. elementarnych pozycji książkowych przeznaczonych dla uczniów bądź nauczycieli, w tym 5 opracowanych przez zagranicznych uczonych. Efektem jego prac było m.in. stworzenie takich podręczników jak:Elementarz dla szkół parafialnych orazGramatyka dla szkół narodowych z przypisami[6].
W 1775 roku Komisja Edukacji Narodowej ogłosiła „Obwieszczenie względem napisania książek elementarnych na szkoły wojewódzkie” skierowane do autorów, którzy mieli kwalifikacje do ich napisania. Obwieszczenie przetłumaczono dla zagranicznych autorów na język łaciński oraz najęzyk francuski[4]. Jego treść ogłaszała konkurs międzynarodowy napublikacje elementarne do nauczania początkowego, w którym ustalono następujące nagrody finansowe: za matematykę i za wiadomości potrzebniejsze z nauk obiecano po 100czerwonych złotych, za fizykę i mechanikę, książkę o gospodarstwie po 150 cz.zł., za historię naturalną, logikę, książkę o wymowie i poezji po 50 czerwonych złotych[4][5].
Autorzy proponowali książki wysyłając je na adres korespondencyjny towarzystwa. Wyniki nie były początkowo zadowalające. Nie przesłano wystarczającej liczby podręczników i dodatkowo w większości były one słabej jakości. Termin konkursu dwukrotnie przedłużano: najpierw do stycznia 1776 roku, a po raz drugi w marcu tego roku. Dodatkowo towarzystwo zdecydowało się na podwyższenie nagród za wybrane publikacje o 50 czerwonych złotych[4].
Nadesłane projekty książek czytał każdy członek towarzystwa; przy książkach nadesłanych w języku obcym dokonywano tłumaczenia. Recenzenci prezentowali swoje zdanie na posiedzeniu towarzystwa. Po skończeniu szczegółowych omówień jednego z rodzaju projektów wybierano trzech członków towarzystwa, którzy dokonywali wyboru najlepiej ocenionych propozycji. Po tym następowała kolejna prezentacja na następnym posiedzeniu gdzie poddawano je pod obrady na walnym zebraniu oraz ostatecznemu głosowaniu decydującym o wygranej[4].
Komisja oraz towarzystwo przykładały wielką wagę do jakości przygotowywanych podręczników, a ich napisaniem i poprawianiem zajęli się naukowcy z poszczególnych dziedzin – wybitni przedstawiciele polskiego oraz europejskiegooświecenia. Przesłane rękopisy książek były poprawiane i przeredagowywane, a komitet redakcyjny często znacząco wpływał na ostateczny kształt podręczników. Praca nad wieloma z nich miała charakter zespołowy:Elementarz dla szkół parafialnych przygotowywało 5 osób, a nad jego projektem pracowała aż 7-osobowa grupa.Wypisy z autorów klasycznych opracował 6-osobowy zespół, aSłownik starożytności pisały 3 osoby[7][2].
Towarzystwo w latach 1777–1792 wydało ok. 30 podręczników do nauki początkowej różnych nauk[8][4]. Wydrukowano w sumie 17 publikacji mających charakter podręczników, 6 książek pomocniczych, takich jaksłowniki, wypisy oraztablice logarytmiczne:
Towarzystwo zajęło się także opracowaniem oraz publikacją podręczników metodycznych dla nauczycieli. Było to w sumie siedem pozycji[7]:
Po akceptacji podręczników następował druk, którym zajęła się krakowska drukarnia przySzkole Głównej Koronnej, jak nazywano wówczas Uniwersytet Jagielloński. Książki elementarne sprzedawane były po kosztach druku, a ich ceny celowo utrzymywane były na niskim poziomie. Arkusz druku w oktawce małej samego tekstu, nie licząc obszernych czasem wstępów, spisów, tablic kosztował od 1,30 do 4 groszy[4].
Dystrybucja podręczników odbywała się w oparciu o szkoły narodowe,konwikty orazuniwersytety. Komisja Edukacji Narodowej ułatwiała nabywanie nowych książek uczniom oraz szkołom. Znaczną część niektórychpodręczników rozdała, zaopatrując nimi konwikty z przeznaczeniem dla uboższych uczniów oraz jako nagrody dla najlepszych. Za darmo rozdawano książki profesorom akademickim, a później takżezakonom pijarów prowadzącym swoje szkoły. Z wydawnictw książek szkolnych komisja nie czerpała żadnych zysków. W odezwie, przesłanej w 1785 roku przez Szkołę Główną Koronnąrektorom,prorektorom i przełożonym podległych sobie szkół, zaznaczono z naciskiem, że „Szkoła główna, przyjąwszy obowiązek drukowania i dostarczania książek elementarnych podług potrzeby na wszystkie szkoły w Koronie, nie założyła sobie w sprzedaży innych pożytków prócz odzyskania znacznych nakładów i kosztów corocznych, które tak rozległe wyciąga przedsięwzięcia”[4].
Oprócz zaakceptowanych przez TdKE książek elementarnych, w edukacji szkół narodowych używano również wypisów zawierających zalecane cytaty z literatury klasycznej oraz innych książek pozytywnie ocenionych i zalecanych przez Komisję Edukacji Narodowej[4].
Najważniejszym dziełem towarzystwa było przygotowanieUstawy Komisji Edukacji Narodowej, która określała organizację oraz program nauczania według wytycznych komisji. Ustawy ukończono w 1783 roku i ustaliły one ostatecznie plan nauczania. Według nich nauka odbywała się w szkołach wojewódzkich, w których nauczało sześciu profesorów, a nauka w nich trwała 7 lat. Natomiast w szkołach wojewódzkich, mających mniej wykładowców: pięciu, czterech lub trzech nauka trwała sześć lat[4][5].
Na przedmioty główne wyznaczono w każdej klasie tygodniowo po 20 godzin, a mianowicie po 2 godziny rano i po południu, z wyjątkiem dwu wolnych dni w tygodniu, w które nauki popołudniowej nie było. Obowiązkowych przedmiotów uczono codziennie od 8–10 oraz od 14–16; nadobowiązkowe następowały po obowiązkowych[4].
W klasie pierwszej wszystkich przedmiotów obowiązkowych uczył ten sam nauczyciel, zwany profesorem pierwszej klasy; tak samo było w drugiej klasie gdzie wszystkie przedmioty obowiązkowe wykładał profesor drugiej klasy. W czterech następnych klasach podzielono przedmioty obowiązkowe pomiędzy czterech nauczycieli, uczących tygodniowo po 20 godzin: pomiędzy profesora wymowy, matematyki, fizyki, moralnej nauki oraz prawa[4].
Program pierwszej i drugiej klasy obejmował naukęgramatyki, języka łacińskiego i polskiego,arytmetykę, naukę moralności, początkigeografii, pierwszych wiadomości zhistorii naturalnej orazkaligrafii. W nauce wykorzystywano materiały źródłowe, najczęściej wypisy łacińskie z literatury klasycznej[4].
W programie edukacyjnym połączono według zaleceń KEN naukę łaciny z językiem polskim. Nauka bez użycia łaciny była wówczas niemożliwa, ponieważ wszystkie dzieła naukowe oraz źródła były napisane w tym języku. Dodatkowo do rozbiorów Polski łacina była w Rzeczypospolitej Obojga Narodów językiem urzędowym. Profesor wymowy uczył w klasie III. jednocześnie gramatyki łacińskiej oraz polskiej, wskazując podobieństwa. Łaciny uczono na podstawie wypisów z literatury klasycznejStarożytnego Rzymu lubStarożytnej Grecji „najbardziej przez tłumaczenie wypisów z autorów”. Wykorzystywano cytaty zKorneliusza Neposa, niektóre Żywoty, ListyCycerona iPliniusza. W klasie IV. kontynuowano naukę łaciny na podstawie wypisów z tych samych autorów, co w poprzedniej klasie. W klasie V. nauczyciel prezentował wybrane miejsca zHoracego,Juwenalisa i innych oraz niektóre mowy w wypisach wyznaczone, a także różne wypisy z poetów klasycznych i niektóre mowy. Na koniec w klasie VI. dawał wiadomości i uwagi o wymowie i poezji, wykładając wybrane mowy Cycerona,Liwiusza,Salustiusza,Tacyta,Kurcjusza oraz w całości list Horacego „de arte poetica”[4].
W klasie III. profesor matematyki powtarzałarytmetykę z klas poprzednich, dodając podstawygeometrii. W klasie IV. powtarzał część geometrii nauczanej w poprzedniej klasie i przystępował do dalszego ciągu nauczania tego przedmiotu, dodając elementyalgebry. W klasie następnej wykładał drugą część geometrii oraz kontynuował nauczanie algebry, dodając naukę rysunków mierniczych. W VI klasie wprowadzałnaukę logiki[4].
Odmiennie od dzisiejszej wyglądała nauka fizyki. Pod tą nazwą kryła sięarchaiczna obecnie pod względem naukowym tzw.historia naturalna, zajmująca się całością przemian przyrody wraz ze zjawiskami przyrodniczymi, elementamiastronomii,chemii,fizyki orazzoologii ibiologii. Zawierała ona w sobie elementy mieszczące się w pojęciu dzisiejszej fizyki, jakmechanika, jak również te, których obecnie w nauczaniu tego przedmiotu nie znajdziemy. Związane to było ze stanem wiedzy naukowej XVIII wieku, a dzisiejszym najbliższym odpowiednikiem tej dziedziny byłobyprzyrodoznawstwo. Profesor fizyki wykładał w klasie III. historię naturalną oogrodnictwie. W klasie IV. omawiał historię naturalnąrolnictwa oraz prezentował wstęp do fizyki. W klasie V. powtarzał wstęp do fizyki i prezentował wiedzę o surowcach kopalnych zbotaniką. Dodatkowo wykładał też „naukę o zachowaniu zdrowia”. W klasie VI uczył „historyi sztuk oraz kunsztów” skupiając się nagospodarczym wykorzystaniu bogactw przyrody. Również ten przedmiot był bogato ilustrowany na przykładzie stosownych wypisów łacińskich[4].
Profesor moralnej nauki oraz prawa w III klasie rozpoczynał naukę moralną z wypisami z łaciny. Przedmiot ten łączył w sobie elementyetyki, historii, prawa oraz geografii. Nauczyciel początkowo wykładał dziejeasyryjskie iperskie zgeografią. W klasie IV. kontynuował tę naukę dodając dziejeGrecji starożytnej z geografią. W klasie V. przechodzono do dziejówStarożytnego Rzymu z geografią oraz wypisami do tychże dziejów oraz powtarzano cały materiał, dodając naukę prawa. W VI klasie kontynuowano naukę moralną oraz prawo, dodając dzieje narodowe z geografią. Nauczyciel zadawał też do czytania jako zadanie domowe lektury z zakresu historii powszechnej, z których później zdawali uczniowie egzaminy[4].
Obowiązkowym przedmiotem dla wszystkich klas szkół wojewódzkich była nauka chrześcijańska, czylireligia. Uczniowie dwóch pierwszych klas uczyli się początków wiary oraz historii religii, którą rozumiano jako naukę starego i nowego testamentu. Od klasy III. uczniowie brali udział w kazaniach lub wykładach na temat chrześcijaństwa[4].
Oprócz przedmiotów obowiązkowych we wszystkich szkołach wojewódzkich uczono języków obcych. Zatrudniano do tego osobnych nauczycieli, a na naukę tego przedmiotu wyznaczono 12 godzin w tygodniu. Nauka ta nie była obowiązkowa, w praktyce jednak odbywało ją z woli rodziców większość dzieci. Uczniów dzielono na trzy grupy: „poczynających, postępujących i doskonalących się”, wyznaczając dla każdej z nich po 4 godziny lekcyjne. Najczęstszymi językami obcymi w programie byłyjęzyk niemiecki orazjęzyk francuski. W całym procesie nauczania początkowego oprócz języka ojczystego uczeń nabywał znajomości dwóch języków obcych: łaciny jako obowiązującego języka naukowego i urzędowego oraz języków niemieckiego lub francuskiego[4].
Książki opublikowane przez TdKE były później wielokrotnie dodrukowywane wKrakowie,Warszawie,Wilnie i weLwowie, zarówno w Rzeczypospolitej Obojga Narodów jak wKsięstwie Warszawskim, a późniejKrólestwie Polskim.Reprinty publikowano również w całym późniejszym okresiezaborów Polski[4].
Do przerwanej w kwietniu roku 1792 działalności nawiązywała później takżeRedakcja Ksiąg Elementarnych – organ oświatowy Księstwa Warszawskiego, a późniejKrólestwa Polskiego w latach 1810–1826 działający w ramachIzby Edukacji Publicznej[9]. Jej dyrektorem zostałKonstanty Wolski, autorNauki początkowego czytania, pisania y rachunków,elementarza polskiego opartego na fonetycznej (głoskowej) metodzie nauki czytania, który 8-krotnie wydawany był w latach 1811–1825[10].
Kilku członków towarzystwa m.in.Jan Chrzciciel Albertrandi czyOnufry Kopczyński prowadzili działalność naukową także w innych polskich towarzystwach naukowych powstałych pod zaborami, np.Towarzystwie Warszawskim Przyjaciół Nauk[11].