Therawada (pāli: थेरवादtheravāda;sanskr. स्थविरवादsthaviravāda; dosł. „doktryna starszych”) – najdłużej istniejąca szkoła buddyjska spośródwczesnych szkół buddyjskich. Jej zwolenników zwiemy therawadinami (sanskr. theravādin, dosł. „głoszącymi (-vādin)) [to, co nauczają] starsi” (thera), czyli mistrzowie, nauczyciele wywodzący swą naukę bezpośrednio od Buddy.[1]
Czasami tej tradycji przyczepia się etykietkę „hināyāna”[3] („Niższy Wóz”, „Gorszy Wóz”) w opozycji domahāyāny („Wielkiego Wozu”). Jednak nie jest to właściwe zarówno ze względu na poprawność merytoryczną, jak i historyczną. Theravāda nigdy bowiem w historii sama siebie nie określała tym mianem, a zwolennicy mahāyāny tę nazwę stosowali łącznie do 18 szkół wczesnego buddyzmu, w tym i wymienionych poniżej.
ZdaniemAndré Bareau („Les sectes bouddhique du Petit Vehicule”, s. 205), theravāda określa siebie jako szkołę odrębną od ok. 30 szkół, zwł. odmahāsaṃghiki,sarvāstivādy ivātsīputrīyi-saṃmitīyi – szkół, które rozwinęły się między II a V wiekiem w. po śmierci Buddy (czyli między III wiekiem p.n.e. a I wiekiem n.e.). Dzisiaj theravāda liczy sobie ponad 100 milionów wyznawców na całym świecie[4]. W zeszłych dekadach XX w. theravāda zaczęła rozwijać się na Zachodzie. WPolsce Therawada pojawiła się około lat 70, praktykowana przez pojedyncze osoby. Obecnie theravāda zyskuje coraz większe zainteresowanie, jednak nikt nie zna dokładnej liczby osób deklarujących jej wyznawanie.
Szkoła theravādy wywodzi się ostatecznie z grupyvibhajjavāda[5], która wyłoniła się ze starszej grupy sthavira w czasie Trzeciej Rady Buddyjskiej (około roku250 p.n.e.), podczas rządów Cesarza Aśoki w Indiach. Po Trzeciej Radzie, vibhajjavādini stopniowo rozwinęli się w cztery grupy:mahīśāsaka,kāśyapīya,dharmaguptaka oraztāmraparnīya. Theravāda pochodzi od tāmraparnīya, co oznacza „linię lankijską”. Z drugiej strony,niektóre źródła twierdzą, że mahīśāsaka, kāśyapīya i dharmaguptaka nie wywodzą się prosto od vibhajjavādinów.
Nazwa tāmraparnīya została nadana lankijskiej linii w Indiach i nie ma oznak, że oznaczało to jakiekolwiek zmiany w doktrynie lub świętych pismach, ponieważ nazwa odnosi się tylko do położenia geograficznego. Theravādini oceniając swoje pochodzenie wspominają, że przyjęli nauki, w sprawie których porozumiano się podczas trzeciej rady buddyjskiej i które to nauki znane były jako vibhajjavada.
Vibhajjavādini postrzegają siebie jako kontynuatorów ortodoksyjnych sthavirów i po Trzeciej radzie kontynuują odnoszenie się do swojej szkoły jako sthavira/thera („Starsi”), pomimo tego, że ich doktryna jest prawdopodobnie podobna do starszych sthavirów, ale raczej nieidentyczna. W VII wieku chińscy pielgrzymi:Xuanzang iYi Jing nazywali buddyjskie szkoły na Sri Lance „sthavira”[6][7]. W Starożytnych Indiach te szkoły które używały sanskrytu jako religijnego języka nazywały swoją szkołę „sthavira”, ale te które używały pāli jako języka religijnego odnosiły się do swojej szkoły „thera”. Zarówno sthavira (w sansktrycie), jak i thera (w pāli) oznacza dosłownie „starsi”. Szkoła używała dla siebie nazwy theravāda co najmniej od czwartego wieku[8].
Nauki uzgodnione i zaakceptowane przez zgromadzenie zostały określone jako „theravāda”. Na tym soborzeAbhidhāmma Piṭaka została dodana doKanonu i tym samym ustalono jego kształt. Został on później zabrany przez czcigodnegoMahindę naSri Lankę246 p.n.e. wraz z naukami theravādy. Tam spisano Kanon około110 p.n.e. w takiej formie w jakiej się go spotyka dzisiaj. Ze Sri Lanki mnisi-misjonarze przenieśli nauki theravāda naPółwysep Indochiński.
Uczeni są zdania, że theravāda rozwijała się w krajuMagadhy na wschodzie i w mieścieUjjeni na zachodzie. W tamtejszych skałach zachowały się ryty naskalne i filary Aśoki. Zinskrypcji zachowanej w Bhabru wiemy, że szkoła theravāda zajmowała specjalne miejsce w sercuAśoki. Napis poleca, by studiować pewne teksty buddyjskie zapisane w języku pālijskim.
Po szczytowym okresie theravādy, za czasów panowania Aśoki, jej znaczenie zaczęło się zmniejszać w północnych Indiach. W roku 428 do władzy dochodzi potężnaDynastia Guptów. Być może w tym wydarzeniu leży przyczyna upadku „indyjskiej” theravādy. Guptowie byliHindusami i faworyzowalisanskryt. Był to czas ożywienia literatury sanskryckiej i zabrakło tu miejsca dla theravādy – buddyjskiej szkoły używającej wyłącznie języka pāli. Theravādinowie przenieśli się wtedy na południe Indii i osiedlili się na wschodnim wybrzeżu, gdzie narodzili się tacy buddyjscy komentatorzy jakDhammapāla z Kāncīpury (dzisiajKanchipuram) iBuddhadatta zUragapury.
Jednak największym ośrodkiem theravādy, jeszcze na długo przed podróżą na południe, byłaMahāvihāra („Wielki Klasztor”) nieopodalAnuradhapury na Śri Lance. Tam działał słynny BhadantācariyaBuddhaghosa, największy z komentatorów tradycji theravāda. Miejsce to było ostoją świętego języka pāli i miejscem pracy wielu wybitnych pisarzy palijskich. Ówczesne antagonistycznesekty są stosunkowo słabo znane (znamy tylko ich nazwy i krótkie streszczenia doktryn sporządzone przez zwolenników theravādy) – Mahāvihāra była bowiem dość potężna, by zwyciężyć swych przeciwników.
W wyniku wojen prowadzonych naŚri Lance tradycja theravādy okresowo tam zanikała. Wtedy sprowadzano mnichów zBirmy lub zTajlandii, by odnowićtradycję wyświęcania (dlatego istnieje tam kilka tradycji wyświęceń). Podobnie było w Birmie i Tajlandii – kiedy linia wygasała, proszono o pomoc mnichów ze Śri Lanki.
Dzisiaj Śri Lanka wyróżnia się jako kraj mnichów – misjonarzy, którzy nie tylko mają za sobą intensywną praktykę buddyjską, ale także posiadają nowoczesne wykształcenie i tym skuteczniej mogą krzewićDharmę, zwłaszcza na zachodzie.
Theravāda kontynuuje koncepcjęVibhajjavādy (pāli. „Nauka Analizy”), która używa krytycznych metod badawczych w opozycji do ślepej wiary. Dzięki tej metodzie badacz ma odkryć prawdę, po przyjęciu przekonywającej racji popartej własnym doświadczeniem, co poprowadzi na przedsionek ostatecznego celu[9].
Celem theravādinów jest osiągnięcie stanu wyzwolenia od cierpienia zgodnie zCzterema Szlachetnymi Prawdami. Przechodzi się w ten stan osiągając Nibbanę (sanskr.Nirvana) lub „Zdmuchnięcie”[10], kończąc tym samym cykl narodzin, starzenia się i chorób oraz śmierci (pāli. samsara). Theravāda naucza, że obecnie najszybciej można go osiągnąć jakoarahanta (pāli. dosł. „Godzien”, „Zwycięzca Wrogów”). To stan, w którym wszystkie przyszłe narodziny mają się ku końcowi, gdzie „święty żywot się spełnił”, gdzie „wszystko co było do uczynienia zostało uczynione”, gdzie „nie ma już powrotu do ziemskiego życia”. W poglądzie theravādy stan arahanta jest we wszystkim podobny do stanu buddy. Jednak Budda pozostaje wciąż postacią godną szacunku dla arahantów, gdyż osiągnął Oświecenie samodzielnie i jest „Samo-w-pełni-Oświecony” a tym samym przetarł szlak i wskazał drogę innym.
Wyznawcy tej tradycji wierzą, że dzięki zaangażowaniu i oddaniu się praktyce można osiągnąć stan arahanta w ciągu jednych narodzin (w ciągu jednejinkarnacji) – podobnie, jak czynili to uczniowie Buddy w dawnych czasach.
Theravādini odrzucają poglądPudgalavādinów o istnieniupudgala, a także poglądy o rzeczywistym istnieniu dharm.
Świętymi pismami tradycji theravādy jestKanon palijski zwany teżTipiṭaką. Uznaje się, że zawierają oryginalny przekaz słów Buddy. Studiowanie sutt (sanskr.sutra) – świętych tekstów jest bardzo ważnym elementem praktyki nie tylko mnichów, ale także świeckich. We wszystkich krajach wyznających tę tradycję układ ksiąg jest taki sam. Jedynie w Tajlandii do kanonu dodane zostały dwa teksty (komentarze Nettippakarana i Peṭakopadesa), a w Birmie jeden (Milindapanha).
PozaKanonem palijskim istnieje wiele tekstów bardzo ważnych dla tradycji theravādy. Są to głównie zbiorykomentarzy isubkomentarzy doTipiṭaki. Oprócz nich także w poczet ksiąg zaliczane są tekstyquasikanoniczne ikroniki (zwłaszcza te relacjonujące życie klasztoru bądź religijnego życia w kraju).
Językiem świętych pism tradycji theravādy jestjęzyk pāli. Jest on bardzo zbliżony do języka, w którym Budda wygłaszał swe nauki. Theravāda jest bardzo silnie związana z tym językiem – można go uznać za język liturgiczny tej tradycji. Właśnie to przywiązanie do martwego języka wyróżnia ją spośród innych szkół buddyjskich, pozostała większość posiada teksty i „liturgię” w języku narodowym.
W tradycji theravādy istnieje wiele rodzajów szkół, które często odwołują się do różnych aspektów (lub części)Kanonu palijskiego, późniejszych komentarzy, lub różniących się praktyką. Pośród nich pojawiają się także różnice wvinaji – dyscyplinie klasztornej.
Do tradycji theravādy nawiązuje polska "Fundacja Theravāda", która zajmuje się propagowaniem wiedzy z zakresu buddyzmu tej szkoły, oraz upowszechnianiem technik medytacji i relaksacji[11]. Do szkoły theravādy w tradycji leśnego buddyzmu Ajahna Brahma, nawiązuje także Polski Związek Wczesnego Buddyzmu[12]
↑„On the Vibhajjavādins”, Lance Cousins, Buddhist Studies Review 18, 2 (2001).
↑Samuel Beal, „Si-Yu-Ki – Buddhist Records of the Western World – Translated from the Chinese of Hiuen Tsiang AD 629”, Tuebner and Co, London (1884), reprint Oriental Book Reprint Corporation, New Delhi, (1983), Wersja cyfrowa: Chung-hwa Institute of Buddhist Studies, Taipei. Xuanzang pisze o buddystach ze Sri Lanki „Podążają za Naukami Buddhy, zgodnie z Dhammą sthavira (Shangzuobu)”.
↑Samuel Beal, „The Life of Hiuen-Tsiang: By the Shaman Hwui Li. With an introduction containing an account of the works of I-tsing”, Tuebner and Co, London (1911), Wersja cyfrowa: University of Michigan. W książce, Yi Jing opisuje sytuację na Sri Lance: „Na Cejlonie, samotnie rozkwita szkoła sthavira; mahasanghikowie zostali przegnani”.
↑Tak podaje kronikaDipavamsa (cytowana w Debates Commentary, Pali Text society, s. 4), która datuje się na czwarty wiek.
↑Kalama SuttaTo the Kalamas, tłum. z języka pali na angielski przez Thanissaro Bhikkhu.
-buddhist_temple.jpg)
