Tetragram – czteryhebrajskie litery będące zapisem imienia własnegoBoga wBiblii: jod, he, waw, he (hebr.יהוה). Termin „tetragram” pochodzi z języka greckiego i składa się z członówtetra, „cztero-” lub „cztery”, igrámma, „litera”; dosłownie znaczy więc „czteroliterowy”[1]. WBiblii hebrajskiej tetragram pojawia się ponad 6800 razy. Różne formy jego zapisu można spotkać w źródłach pozabiblijnych, niektórych rękopisachSeptuaginty orazrękopisach qumrańskich. Choć czterokrotnie pojawia się w zwrocie „Hallelujah”, nie występuje w podstawowej formie wNowym Testamencie, wspominają jednak o nimojcowie Kościoła.
Etymologia i pierwotna wymowa tetragramu jest nieznana. W literaturze naukowej można spotkać liczne próby ustalenia prawidłowej wymowy tetragramu; obecnie większość uczonych opowiada się za formąJahwe.
Według jednej z teorii na temat Księgi Wyjścia 3:13-15 Stary Testament podejmuje w tym miejscu próbę wyjaśnienia znaczenia tetragramu[a]. Czytamy tam:
Mojżesz powiedział: „Przypuśćmy, że pójdę do Izraelitów i oznajmię im: Bóg waszych ojców posyła mnie do was. Jeśli jednak spytają mnie: «Jak On się nazywa?», co im odpowiem?”. 14 Bóg odrzekł: „Jestem tym, kim jestem. Tak masz powiedzieć Izraelitom: «Jestem» posyła mnie do was”. 15 Następnie Bóg powiedział: „To właśnie oświadczysz Izraelitom: PAN, Bóg waszych ojców, Bóg Abrahama, Bóg Izaaka, Bóg Jakuba posyła mnie do was. To jest moje imię i takim ma pozostać w pamięci wszystkich pokoleń[2].
Najpopularniejsza teoria zakłada, że werset 14 stanowi interpretację imienia Boga. Fraza „Jestem tym, kim jestem” jest tłumaczeniem hebrajskiego’ehjeh ’ăšer ’ehjeh. Większość polskich przekładów oddaje ją jako „Jestem, który jestem” lub podobnie.Biblia gdańska orazIzaak Cylkow przekładają na „Będę, który będę”, natomiastPismo Święte w Przekładzie Nowego Świata – „Stanę się, kim zechcę się stać”[3]. Słowo’ehjeh pochodzi od czasownikahājâ(h) i jego starszej wersjihăwâ(h), które znaczy „być, istnieć”, ale również „być obecnym, czynnym”[4].
Septuaginta tłumaczy ten zwrot naegō eimi ho ōn, „Jestem Istniejącym”. W przekładzieAkwili orazTeodocjona przełożono je naesomai hos esomai, „Jestem Jestem”. WWulgacie – naego sum qui sum, czyli „Jam Jest, Którym Jest”.
Wtargumach można zaobserwować różne sposoby oddania’ehjeh ’ăšer ’ehjeh[5].Targum Onkelosa oraz Targum Neofiti w ogóle go nie tłumaczą. Targum Neofiti trzecie’ehjeh występujące w wersecie 15 parafrazuje jako: „Ten, który powiedział i świat był od początku i znów powiedział: »Niech będzie!« I będzie”, natomiast Targum Onkelosa pozostawia niesparafrazowanym.Targum Fragmentaryczny parafrazuje: „Ten, który powiedział do świata: »Niech będzie!« I było; I powiedział jeszcze do świata: »Niech będzie!« I będzie”. W innej wersjiTargumu Fragmentarycznego czytamy: „On, który powiedział do świata na początku: »Niech będzie!« i było, i który mówił: »Niech będzie!« i będzie”.Targum Pseudo-Jonatana oddaje tę frazę tak: „Ten, który powiedział i stał się świat; który rzekł i wszystko poczęło istnieć”. Ten sam targum trzecie’ehjeh występujące w wersecie 15 parafrazuje: „Jestem, który jestem i który będzie”.
Interpretacja ta zakłada, że rdzeńhjh (hājâ(h)) oraz jego starsza wersjahwh znaczy „być, istnieć”. Tetragram znaczy więc: „Który jest”, „on Jest”, „Będący”[6]. Za takim rozumieniem przemawia świadectwo Septuaginty, która przekładahjh na imiesłówho ōn (od czasownikaeinai) oraz Wulgaty, która oddajehjh przez formę czasownikaesse. Tłumacze najwyraźniej pozostawali pod wpływem greckiej myśli filozoficznej, sięgającejPlatona iArystotelesa, i z jej punktu widzenia czytali i rozumieli tekst[7]. Ich tłumaczenie zakładało absolutne istnienie Boga, jego niezależność i samoistność. Wywarło ono ogromny wpływ na późniejszych myślicieli:Filona z Aleksandrii,patrystykę grecką i łacińską, uczonych średniowiecznych i późniejszych[8].
Ich wnioski można streścić następująco: Bóg określił siebie jako „Jam jest Będący”, co należy rozumieć jako: a) Czyste Istnienie Samoistne (Ipsum Esse Subsistens), b) jako Pleromę Bytu, egzystencji i życia; c) jako Osobę, będącą źródłem, treścią i celem wszystkich istnień i osób; d) jako Bóstwo istniejące dla człowieka[6].
Podstawą tej interpretacji, podobnie jak interpretacji ontologicznej, jest uznanie że tetragram pochodzi od rdzeniahjh (hājâ(h)), „być, istnieć”. W przypadku koncepcji ontologicznej wyjaśnienie koncentruje się na tym, kim jest Bóg sam w sobie. W interpretacji fenomenologicznej – kim jest dla innych.
Niektórzy filozofowie żydowscy sprzyjają tej interpretacji.Franz Rosenzweig uważa, że czasownikehjeh występujący w Księdze Wyjścia 3:14 należy rozumieć w sensie dynamicznym, jako coś co się staje i działa. Zniewolony naród izraelski nie potrzebował wykładu wskazującego na istnienie Boga, lecz słów rozpraszających wątpliwości, co do ich losu. Należy więc tłumaczyć słowoehjeh nie „Jestem” w sensie odwiecznego bytu, ale „Będę obecny”, to znaczy który jest i który staje się dla narodu Izraelskiego.Moses Mendelssohn uznaje czasownik „być” za obejmujący przeszłość, teraźniejszość i przyszłość. Bóg jestehjeh, „Jestem wieczny” w tym sensie, że jest zawsze obecny obok ludzkich cierpień i zawsze będzie za każdym razem, gdy ludzie do niego przyjdą w potrzebie.Ehjeh aszer ehjeh według niego wskazuje zarówno na „konieczność istnienia”, jak i na „trwały przejaw opatrzności”[9].
WedługMartina Bubera „zazwyczaj słowa Mojżesza rozumiane są w ten sposób, że pragnie się on dowiedzieć, co ma odpowiedzieć ludowi, gdy zapytają go, jak się nazywa Bóg, którego posłanie im przynosi”. Następnie Buber zwraca uwagę na formę pytania Mojżesza: Mojżesz zapytał Boga „Co (ma) jest jego imieniem?” inaczej mówiąc „Co jest twoim imieniem?”. Gdyby Mojżesz chciał poznać imię Boga, to forma pytania byłaby następująca: „Kim (mi) jesteś?”, „Kto (mi) jest twoim imieniem?”. Konkluduje więc: „Tam gdzie słowo „co" pojawia się w połączeniu ze słowem „imię", pyta się o to, co się w tym imieniu objawia lub ukrywa”. Następnie wyjaśnia, dlaczego Bóg wyjawił, co się kryje za jego imieniem. Tetragram pierwotnie był traktowany jako okrzyk – reakcję organizmu na widzialną, słyszalną czy wyczuwaną w inny sposób obecność Boga. W ciągu dłuższego czasu „nie tylko słabnie związany z tym imieniem element pobudzenia i wyładowania, ale samo imię przeradza się w pusty i obcy zarazem, na wpół przebrzmiały twór dźwiękowy”. Bóg więc w formuleehjeh aszer ehjeh wyjaśnia prawdziwy sens swego imienia: „»JHWH« jest »tym, który będzie« albo »który jest«, tym Obecnym nie tylko kiedyś i gdzieś, lecz w każdym teraz i w każdym tutaj. Imię wyraża już jego istotę i daje wiernemu ludowi pewność opiekuńczej obecności Pana”[10].
Niektórzy uczeni, w oparciu o rozumieniehjh jako „być, istnieć”, uważają, że tetragram miał być skróconą wersją imienia jednego z ubóstwianych przodków proto-Izraelitów, które można zrekonstruować jakoJahwe-El, „Mój El (Bóg), który jest obecny (jako pomagający)”[11].
Inni optują za pochodzeniemjhwh od formy sprawczejhjh. Imię Boże mogło więc znaczyć „Sprawiający istnienie wszystkiego, co się staje”, „Ten, który sprawia istnienie zastępów”, czy „Spełniający obietnice”[12].
Ludwig Koehler stał na stanowisku, że tetragram wywodzi się od formy rzeczownikowej rdzeniahjh. Znaczyłby więc „byt”, „istota”, „istnienie”[13].
Jeszcze inni uważają, że tetragram pochodzi od rdzeni następujących arabskich słów:hwj, „dmuchać”, co znaczyJHWH dmuchnął lubJHWH dmucha/dmie[26],hww – „spadać” w znaczeniu „Ten, który powoduje zniszczenie”[27],whwh – „ryczeć”, w znaczeniu „Ten, który ryczy”[28],hwh, „wydarzyć się” co sugeruje, że Bóg może się pojawić kiedy i jak chce[29], od formy sprawczej rdzeniahwj, która może znaczyć „Ten, który żarliwie kocha”[30], od formy prostejhwj, co znaczy „Żarliwy”[31].
Niektórzy etymologii tetragramu szukają w języku ugaryckim. Według nich pochodzi od rdzeniahwj, „mówić”, dzięki czemu oryginalne znaczenie imienia to „Mówiący”[32]. Inni wskazują na rzeczownikową formęhwj, „dowódca” z przedrostkiemj, stąd znaczenie imienia to „Rozkazujący”[33].
Niektórzy uważają, że początkowo tetragram funkcjonował jako digrammatonJa-, który był emocjonalnym okrzykiem używanym w celach kultycznych[34]. Tetragram mógł mieć też źródło w okrzykuja wznoszonym podczas obrzędów ku czci boga Księżyca Sina, którego ośrodek kultowy znajdował się w Ur. Według Biblii w Ur mieszkał patriarchaAbraham, który zaadaptował ten okrzyk do nazwania Boga, którego mieli czcić jego potomkowie[35]. Inna interpretacja wskazuje na pochodzenie od formy zaimkaja huwa, „O On”, lub „O Ów!”[36].
Poniżej podano liczbę występowań tetragramu w poszczególnych księgach wedługtekstu masoreckiego[40].
W Księdze Estery co prawda nie ma tetragramu, ale występuje on w czterech różnych miejscach tekstu hebrajskiego jakoakrostych: początkowe litery czterech kolejnych słów składają się na JHWH. Litery te wyróżniono w co najmniej trzech starożytnych manuskryptach hebrajskich na czerwono[41][c]. Na akrostych zawierający tetragram składają się również cztery pierwsze wyrazy Psalmu 96:11[42].
Forma skróconaJāh występuje 50 razy[43]: 43 razy w Psalmach, po jednym w Wyjścia 15:2; 17:16; Izajasza 12:2; 26:4, a dwukrotnie w Izajasza 38:11. W Pieśni nad Pieśniami 8:6 jest jako składnik wyrażeniašalehebeteja(h), „płomieniem Jah”[44].
Imię Boże występuje także w Biblii jako składnikteoforycznychimion hebrajskich. Niektóre mogły mieć na początku formy:jô- albojehô- (29 imion), natomiast inne na końcu:-jāhû albo-jāh (127 imion). Jedno imię ma formęjehô- jako drugą sylabę (Elioenaj, hebr.ʼelj(eh)oʻenaj[45]). Badaniaonomastyczne wskazują, że imiona teoforyczne zawierające tetragram były bardzo popularne w okresie monarchicznym (VIII – VII wiek p.n.e.)[d]. W czasach powygnaniowych popularność imion z prefiksemjô-/jehô- słabła, natomiast z sufiksemjāhû-/jāh- wzrastała[46].
Tetragram na inskrypcjach hebrajskich występuje głównie w formułach błogosławieństw i przekleństw, a także jako składnik tytułów używanych do celów kultowych. W kolejności chronologicznej występuje: nasteli Meszy (około 830 rok p.n.e.)[49], dzbanach z twierdzyKuntillet Ajrud (około 800 rok p.n.e.)[50], na ścianach grobowca II na południowym stoku wzgórzaChirbet el-Qom (VIII wiek p.n.e.)[51], na pieczęci ze zbiorów Harvard Semitic Museum (VIII wieku p.n.e.)[52], na ostrakonach ze zbiorów Shlomo Moussaieffa (VII wiek p.n.e.)[53], na srebrnych rolkach zKetef Hinnom (VII wiek p.n.e.)[54], na inskrypcjach w grobowcach wChirbet el-lei (VIII – VII wiek p.n.e.)[55], naostrakonie 18 zTel Arad (2 połowa VII oraz początek VI wieku p.n.e.)[56], nalistach z Lakisz (587 p.n.e.)[57], na kamieniu z góryGarizim (III lub na początku II wieku p.n.e.)[58].
Wśród Żydów w okresieDrugiej Świątyni bardzo popularne stały się amulety magiczne. Pojawiał się na nich tetragram w pełnej formie, w postaci J, JJ, JJJ, JJJJ albo połączenia JH, JHW, jako słowo ’HJH, oraz w długiej serii permutacji: ’, H, W oraz J[59].
NaElefantynie odkrytopapirusy, na których pojawia się formajhw, orazostrakony z formąjhh[60]. Pojawia się również jednorazowojh, ale pierwotnie była to formajhw, w której zanikła końcowa literaw (hebr.waw)[61]. W ośmiu przypadkach tetragram występuje w formule przysięgi: „na Bogajhh”[62].
Imię Boże pojawia się w greckich tekstach magicznych, których powstanie ustalono w granicach między II wiekiem p.n.e. a V n.e. Przybiera następujące formy:Ieoa,Iaoa,Iaoai,Iaoouee,Ioa,Iao,Iaeo,Iaee,Ieou,Iaba,Iabas,Iabo,Iabe,Iaon[63].
W większości kopii Septuaginty datowanych na II i III wiek n.e., zamieniono tetragram nakyrios pisane jakonomina sacra. W kilku przypadkach pisanotheos jako nomina sacra (Papirus Vindobonensis Greek 26035B, Papirus Amherst 1, Papirus Oxyrhynchus 1167, Papirus Elangen 2). W dwóch wypadkach – w postaci liter paleohebrajskich (Papirus Vindobonensis Graecus 39777,Codeks Cambridge), a wPapirus Oxyrhynchus 1007 – jako dwie literyjod[65].
W kompletnych wersjach Septuaginty, pochodzących z IV i V wieku n.e., tetragram zastąpiono słowemkyrios lubho kyrios, czasamitheos orazkyrios ho theos[66].
Do lat 40. XX wieku panowała powszechna opinia, że we najwcześniejszych kopiach Septuaginty zamieniano tetragram nakyrios.Wolf Wilhelm Friedrich von Baudissin w swojej 4 tomowej pracyKyrios als Gottesname im Judentum und seine Stelle in der Religionsgeschichte uznał, żekyrios bez rodzajnika występowało wszędzie tam, gdzie w tekście hebrajskim widniał tetragram. Być może miało to wpływ na późniejszą praktykę czytania w synagogach tetragramu jakoAdonaj[67].
Odkrycie wczesnych kopii Septuaginty zakwestionowało powyższy pogląd. W 1944 roku W.G. Waddell opublikowałPapirus Fouad 266, w którego tekście występował tetragram, a niekyrios[68]. Paul Kahle zbadał dostępne przedchrześcijańskie kopie Septuaginty, wersjeAkwilii,Symmachusa oraz świadectwaOrygenesa iHieronima i stwierdził, że w pierwotnym tekście Septuaginty występował tetragram pisany literamipaleohebrajskimi lub aramejskimi. Późniejsze pojawienie siękyrios było efektem pracy chrześcijańskich kopistów[69]. Niektórzy uczeni przychylili się do tych wniosków, a Elias Bickerman posunął się wręcz do stwierdzenia: „Hipoteza Baudissina została obalona bez możliwości odwołania”[70].
Albert Pietersma w artykule napisanym w 1984 roku twierdzi, że zwolennicy pierwszeństwa tetragramu przedkyrios zbyt szybko uznali tę tezę za prawdziwą. Podał dwa argumenty przeciwko niej:
Teksty, na których opierają się zwolennicy pierwszeństwa tetragramu, noszą ślady poprawek zbliżających je do tekstu hebrajskiego. Wstawianie tetragramu miało więc charakter wtórny i prawdopodobnie świadczyło o pewnym niezadowoleniu z wcześniejszych przedstawień imienia w greckich rękopisach biblijnych.
Dowody wewnątrz tekstu Septuaginty wskazują na to, że późniejsi kopiści wstawili tetragram w miejscekyrios. Na przykład w Septuagincie unikano powtórzeniakyrios kyrios, gdy w tekście hebrajskim występowało połączenieadonaj jhwh,Pan jhwh (np. Rodzaju 15:3; 15:8; Wyjścia 23:17; 34:23; Jeremiasza 1:6; 1:24; 3:1; 4:10; 10:33). Wskazuje to na świadomą decyzję tłumaczy, a nie na mechaniczne zamienianie tetragramu nakyrios[71].
Niektórzy uczeni uzupełnili wnioski Pietersmy. Martin Rösel powołał się na tekst z Księgi Kapłańskiej 24:16: „Skoro wymówił imię Pana, musi umrzeć”[72]. Według Rösela niemożliwe, żeby tłumacz Septuaginty w tak dosadnym nakazie umieścił imię Boże w postaci tetragramu. Zauważył też konsekwentne stosowanieho Theos w odniesieniu do potężnych czynów Boga, aKyrios – do okazywania współczucia wobec Izraela, co sugeruje świadomą decyzję tłumacza. Powołuje się też na obecnośćkyrios wksięgach deuterokanonicznych oraz na fragmentListu Arysteasza, cytującyKsięgę Powtórzonego Prawa 7:18 w wersji Septuaginty[73].
Inni uczeni uważają, że tetragram w pierwotnym tekście Septuaginty transkrybowano jakoἸαῶ. Jedynym świadectwem występowania tej praktyki jest rękopis4Q120. Hartmut Stegemann na podstawie analizy tego rękopisu wysnuł cztery wnioski:
Ἰαῶ jest zapisem fonetycznym;
Ἰαῶ było najwyraźniej odwzorowaniem wymowy tetragramu w egipskim judaizmie;
Ἰαῶ użyto co najmniej wTorze, a może i w księgach prorockich;
Zwyczaj ten kontynuowano do pierwszej połowy II wieku p.n.e., kiedy został zastąpiony praktyką używania hebrajskich liter do pisowni tetragramu[74].
Patrick Skehan próbował prześledzić proces przedstawiania tetragramu w Septuagincie[75]. Według niego miał on cztery etapy:
Transkrybowanie tetragramu jakoἸαῶ, o czym świadczy: obecnośćἸαῶ w manuskrypcie4Q120, w dzieleDiodori Bibliotheca HistoricaDiodora Sycylijskiego, w komentarzu Orygenesa doEwangelii Jana 1:1, wmarginaliach doKsięgi Ezechiela 1:2; 11:2 wkodeksie Marchalianus, jako cząstka imion wymienionych w papirusie Oxyrhynchus 2745 (8 przykładów) oraz w papirusie publikowanym przez Adolfa Deissmana (10 przykładów), obecność formyJaho w komentarzu Hieronima do Psalmu 8:2;
Pisownia tetragramu aramejskimi literami, co poświadcza: zapis w papirusie Fouad 266, wAmbrosiano O 39 sup., nawiązanie przez Hieronima do praktyki zamiany tetragramu na formę ΠΙΠΙ (PIPI) –Taylor-Schechter 12.182, formapypy w Syro-heksapli, formaPopi wGemarze traktatuNedarim XI,1;
Pisownia tetragramu literami paleohebrajskimi, co poświadcza: rękopis Proroków Mniejszych skatalogowany jako8HevXII a oraz8HevXII b, wPapirus Vindobonensis Graecus 39777, wKodeksie Cambridge, wPapirus Oxyrhynchus 1007, którym tetragram przedstawiono jako dwie paleohebrajskie literyjod, oraz wzmianki u Orygenesa i Hieronima o pisaniu tetragramu najdawniejszymi literami (Orygenes, Komentarz do Psalmu 2:2; Hieronim,Prologus galeatus);
Pisownia tetragramu jakokyrios w chrześcijańskich kopiach Septuaginty.
Kristin De Troyer uważa, że to raczejtheos było pierwotnym zamiennikiem tetragramu. Zauważyła, że wpapirusie Oxyrhynchus 656, datowanym na III wiek p.n.e., kopista wpisałtheos w miejsce, gdzie tekst hebrajski miał tetragram. Inne miejsca z pierwotnymtheos to: fragment zKsięgi Rodzaju w Fouad 266a, fragment zKsięgi Powtórzonego Prawa w Fouad 266c; Papirus Oxyrhynchus 4443 z grecką wersjąKsięgi Estery[76].
Robert Wilkinson opowiada się za różnorodnością w sposobie zapisu tetragramu. Skoro mamy niewielką liczbę dowodów na używanie którejś formy tetragramu oraz trudności z precyzyjnym datowaniem rękopisów, lepiej przyjąć, że różne grupy przepisywaczy stosowały własne sposoby pisania tetragramu, nawet w tym samym okresie[77].
Imię Boże zapisane jakoIao na greckim zwoju 4Q120 z Qumran
Społeczność z Qumran otaczała imię Boga czcią i szacunkiem. WRegule Błogosławieństw powiedziano: „Niech cię ustanowi diademem Najświętszego, gdyż uświęcasz go i czcisz jego święte imię i jego świętych” (4, 28). W innym tekście napisano: „Niech błogosławione będzie twoje imię, łaskawy Boże (…) My zaś, twój święty lud, będziemy chwalić twe imię za twe prawdziwe dzieła” (Reguła Wojny 14:8, 12). Zgodnie zDokumentem Damasceńskim prawi „zobaczą jego zbawienie, gdyż schronili się w jego świętym imieniu” (4Q265 20, 34). Inny tekst opisuje członków społeczności jako tych, którzy są „nazywani jego świętym imieniem” (4Q418 81, 12)[78].
W odkrytych biblijnych i pozabiblijnychrękopisach qumrańskich można zauważyć kilka sposobów szczególnego traktowania imienia Boga[79]:
W niektórych miejscach nie pisanoJHWH, a odpowiednio zmieniano formę czasownika, lub dodawano przyrostek, aby czytelnik mógł się zorientować, że jest mowa o Bogu (np. „jego” w 1QS 8, 13 czy w 4Q511 10, 12);
Zastępowanie słowem’Elohim (np. 4Q375) czy’El (np.: 11Q13 Melchizedek 4, 11). W niektórych rękopisach zapisano je pismem paleohebrajskim (np. 6Q15 3, 5);
Zastępowanie słowemAdonaj (np.: 1QH 7, 28;1QIsaa) lubAdon (1QH 10, 8). W innych miejscach można zaobserwować odwrotną praktykę (np.: 4Q111; 4Q174);
Stosowanie parafrazy, np. „najchwalebniejsze imię” (1QS 6, 27);
Zostawianie pustych miejsc w celu późniejszego wpisania tetragramu literami paleohebrajskimi (np.:11Q5 3, 4).
Powyższe sposoby zapisuJHWH wcale nie muszą świadczyć, że wśród tamtejszej społeczności głośno wypowiadano imię Boga. Niektórzy uczeni twierdzą, że zastępowanie imienia czterema kropkami lub kreskami miało na celu ostrzeżenie przed wymówieniem imienia Bożego[80]. Poza tym w zaleceniu zapisanym wRegule Zrzeszenia czytamy: „Kto wspomni najchwalebniejsze imię, będące ponad wszystko […]” (6, 27). Tekst co prawda w tym miejscu się urywa, ale kontekst wskazuje, że osoba, która wymawiała owo imię, miała być „wyłączona” ze zrzeszenia[81].
W żadnym z dostępnych manuskryptówNowego Testamentu nie ma tetragramu. W czterech miejscach występuje imię Boże w skróconej formieJah w słowieHallelujah (Apokalipsa 19:1, 3, 4, 6).
ProfesorGeorge E. Howard, wykładowca religioznawstwa i języka hebrajskiego naUniversity of Georgia wAthens (Stany Zjednoczone), uważa, że pisarze Nowego Testamentu zachowywali tetragram w cytatach z Biblii hebrajskiej[82]. Przemawia za tym fakt, że w niektórych przedchrześcijańskich rękopisach Septuaginty, Żydzi mieli zwyczaj pisać imię Boże literamipaleohebrajskimi albo aramejskimi literami kwadratowymi, albo transliterowali je naJao. Widać to w następujących rękopisach:Papirus Fouad 266,8HevXII a,4Q120 oraz w przekładachAkwili,Teodocjona orazSymmachusa.
Howard próbuje też wyjaśnić, dlaczego w późniejszych kopiach pism Nowego Testamentu pojawiają się w miejsce tetragramu skrócone postaci słówkyrios oraztheos, tzw.nomina sacra. Chrześcijanie pochodzenia żydowskiego otaczali szacunkiem imię Boże, więc mało prawdopodobne wydaje się, że mogli je usuwać ze sporządzanych przez siebie kopii pism. Świadczyć może o tym fragment z traktatuSzabbat, w którym poruszono problem niszczenia ksiąg heretyków –minim – ze znajdującymi się w nich tetragramami (XIII, 5). Sugeruje to, że chrześcijanie pochodzenia żydowskiego nie tłumaczyli tetragramu na język grecki. Zamiana tetragramu nanomina sacra prawdopodobnie była więc efektem pracy chrześcijańskich kopistów pochodzenia pogańskiego. Nie znali oni języka hebrajskiego, więc trudno było im napisać hebrajskie litery tetragramu. Postanowili więc zastosować skróconeΚΣ (κυριος – Pan) orazΘΣ (θεος – Bóg), upodobniając je w ten sposób do oryginalnej bezsamogłoskowej pisowni tetragramu. Gdy coraz więcej pogan nawracało się na chrześcijaństwo, malała motywacja do zachowywania imienia Boga i w chrześcijańskich kopiach Septuaginty zastępowano go słowamikyrios itheos. Zaczęto również usuwać tetragram z cytatów z Biblii hebrajskiej znajdujących się w pismach Nowego Testamentu, a zastępować je zamiennikami. Według Howarda niektóre teksty Nowego Testamentu stały się w ten sposób dwuznaczne i zacierały oryginalne rozróżnienie Pana Boga i Chrystusa Pana (np. Marka 1,3 czy w 1 Koryntian 1, 31). Nie wiadomo, czy i jaki wpływ miała ta praktyka na późniejsze dyskusjetrynitarne.
Dokładne przeanalizowanie tekstów znad Morza Martwego pokazuje, że nie we wszystkich miejscach pisano tetragram[83]. Stosowano różne jego zamienniki takie jak:el,elohim,adonaj czyszaddaj. Zachowały się również świadectwa o głośnym wymawianiuadonaj zamiast tetragramu. WWielkim Zwoju Izajasza w wersecie 3,17 kopista najpierw napisaładoni, a następnie u góry wpisał tetragram, natomiast w 3, 18 napisał odwrotnie. Orygenes potwierdził istnienie praktyki wymawianiaadonaj zamiast tetragramu w komentarzu do Psalmu 2, 2. Poza tym Żydzi w mieszanej społeczności mogli nie tolerować głośne wymawianie tetragramu z obawy przed skalaniem przez pogan. Świadczyć o tym może wzmianka u zachowującego tradycje żydowskie Józefa Flawiusza, który w komentarzu do opisu objawienia przez Boga swojego imienia Mojżeszowi, napisał: „I wyjawił mu Bóg swoje imię, którego dotąd nie znał żaden człowiek; tego imienia nie wolno mi tu podać”[84].
Inny argument pochodzi z pism Filona z Aleksandrii. Filon w cytatach z Biblii hebrajskiej pisałkyrios w miejscach, gdzie w tekście hebrajskim widniał tetragram. Są dwa możliwe wyjaśnienia tego zjawiska: Albo w tekście, z którego czerpał cytaty, nie było tetragramu, albo korzystał z tekstów, w których widniał tetragram pisany paleohebrajskimi lub aramejskimi literami, ale zgodnie z ówczesnym zwyczajem zamieniał nakyrios[85].
W języku aramejskim I wieku używano słowaPan w odniesieniu do Boga. Na przykład w targumie do Księgi Hioba, znalezionym w 11 grocie w Qumran, Boga określono aramejskim słowemMarja (Pan). Przypuszczalnie takie użycie mogło ułatwić pierwszym chrześcijanom zastosowanie tego terminu do Chrystusa. Sugeruje też, że początek używania słowakyrios należy umieścić w I wieku n.e. w czasie formułowania się chrześcijaństwa[86].
Wzięcie pod uwagę nowych badań dotyczących relacji między pierwszymi chrześcijanami a Żydami, stawia pod znakiem zapytania sformułowaną przez Howarda genezę unikania wymawiania tetragramu. Chrześcijanie po roku 70 n.e. za wszelką cenę starali się dystansować od Żydów. Najwyraźniej nie chcieli być oskarżeni o sprzyjanie żydowskim buntownikom. Być może uznali, że ochroni ich przed tym: a) powoływanie się na imię Jezusa oraz unikanie wymawiania imienia żydowskiego Boga; b) sporządzanie istotnych pism w języku greckim, a nie hebrajskim, czy aramejskim. W późniejszych czasach rozwinęła się tradycja redagowania pism wymierzonych przeciwko Żydom (np.Adversus Judaeos Jana Chryzostoma). Niektórzy również całkowicie odrzucali nauki Starego Testamentu. Na przykładMarcjon nie podzielał poglądu jakoby Bóg ze Starego Testamentu był Ojcem Jezusa Chrystusa oraz nie uznawał Starego Testamentu za część Pisma Świętego.
Euzebiusz z Cezarei:Jeuo[97],Jeou[98],Jao[99]. W dzielePraeparatio Evangelica wspominał o 7 głoskach, które składają się na wymowę tetragramu[100].
Hieronim ze Strydonu:Jao[101];Jaho[102]. W jednym z listów napisał, że niektórzy widząc tetragram w książkach greckich czytali go zwykleΠΙΠΙ (PIPI)[103].
Przekłady starosyryjskie orazPeszitta nigdy nie podają pełnego imienia Bożego. Oddają je w formie Mar-Jah („Pan Jah”), zachowując pierwszą sylabę[110]. W Księdze Wyjścia 15,2 Peszitta stosuje skróconą formę Jah[111].
Przekładystarołacińskie (Vetus Latina) opierały się naSeptuagincie i dlatego we wszystkich miejscach imię Boga zastępują wyrazamiDominus (Pan) orazDeus (Bóg). Tradycję tę podtrzymałaWulgata, która do połowy XX wieku była podstawą katolickich tłumaczeń Pisma Świętego.
Powstałe w średniowieczu przekłady Nowego Testamentu na język hebrajski w niektórych miejscach zawierały imię Boże w formie tetragramu. Najstarszym takim przekładem jestEwangelia Mateusza z dzieła Szem Toba pochodząca z końca XIV wieku, która zawiera substytut imienia Bożego w 20 miejscach[112].
Wedługkabalistów tetragram jest niewymawialnym imieniem, od którego pochodzą inne określenia Boga. Służą one jako środek pomocny w osiągnięciustanu mistycznego[113].
Wgematrii prostej tetragram (lub:szem ha-meforasz, szem hawaja, midat ha-chesed albo midat ha-rachamim) ma wartość liczbową 26 (10 + 5 + 6 + 5)[114].
Imię Boże znano też pod postacią 12 (według traktatuKidduszin 71a), 42 (od początkowych 42 liter Tory) i 72 liter (od trzech wersetów Księgi Wyjścia 14, 19–21). W dzieleSefer Raziel (XIII wiek, znane pod nazwamiSefer ha-Raziel, Sefer Reziel, Sepher Rezial Hemelach oraz Raziel ha-Malach) pojawia się jako 22-literowe[115].
Wydaje się, że w czasach przed i poniewoli w Babilonie swobodnie używano imienia Bożego[116]. Ograniczenia wymowy prawdopodobnie pojawiły się za czasówAntiocha IV Epifanesa. W traktacieRosz ha-Szana podano, że Grecy wydali dekret zakazujący wymawiania imienia Boga. Gdy zostali pokonani przezHasmoneuszy, zakaz ten zniesiono. Ustanowiono nowy przepis, który udzielał pozwolenia na użycie imienia Boga nawet w spisanych umowach handlowych.Rabini zaprotestowali, argumentując: „A jak jutro dłużnik spłaci swój dług, to umowa zostanie wyrzucona na śmietnik i przez to zbezczeszczone zostanie imię Boga?”. Dlatego przestano używać imienia Boga w spisanych umowach (Rosz ha-Szana 18b).
Wraz z upływem czasu coraz bardziej ograniczano wymowę imienia. Za czasówSzymona Sprawiedliwego[e][117] arcykapłan przestał używać imienia podczas wypowiadania błogosławieństw (Joma 49b). Używano imienia tak, jak jest napisane tylko w obrębie świątyni, natomiast na prowincji jego zamiennika –Adonaj (Sota 7:6). Pod koniec istnieniaDrugiej Świątyni nawet kapłani zaczęli niewyraźnie wypowiadać imię Boże. Świadczy o tym relacjarabina Tarfona. W latach swej młodości poszedł razem z wujem do świątyni, zbliżył się „do podium i wytężył słuch, aby uchwycić słowa arcykapłana. Posłyszał tylko, że Imię wymówiono tak, że zagłuszył je śpiew pozostałych kapłanów” (Kidduszin 71a). O używaniu imienia w świątyni, nawet podczas pozdrawiania, Miszna mówiła: „I nakazali, że człowiek ma witać bliźniego Imieniem, jako napisane jest, I oto sam Boaz przybył z Betlejem i pozdrowił żniwiarzy, mówiąc: Imię niech będzie z wami! A oni odpowiedzieli: Imię niech cię błogosławi!” (Berachot 9.5)[118].
Inne teksty kategorycznie zakazują wymawiania imienia Boga. Imię Boże nie mogło być wypowiadane w sądzie przez świadka (Sanhendrin 7.5). Ci, którzy wymawiają Imię według jego liter, nie będą mieć działu w przyszłym świecie (Sanhendrin 10.1). Ponadto jedynie zaufani uczniowie mogli przekazywać tetragram – raz lub dwa razy na siedem lat (Kidduszin 71a). Ograniczono używanie tetragramu wśród uczonych. Dopiero w przyszłym świecie będzie można to czynić bez przeszkód (Pesachim 50a). Rabbi Chanina ben Teradion został spalony na stosie w czasiepowstania Bar-Kochby z powodu publicznego wymawiania imienia bez żadnej przyczyny (Awoda zara 17b).
W innym miejscu natomiast zasugerowano, że można było wymawiać tetragram z wyraźnych powodów: „Co oznacza werset: A wam, bojącym się mego imienia, zaświeci słońce prawości? Chodzi o osoby, które boją się wypowiadać imię Boże bez wyraźnego powodu” (Nedarim 8b).
Masoreci opatrywali tetragram znakami samogłoskowymi innych słów, aby pokazać jakie słowo należało czytać w miejsce tetragramu.Kodeks Leningradzki iKodeks z Aleppo zazwyczaj umieszczał pod literami tetragramu znaki samogłoskowe aramejskiego słowaSzema[119]. Zdarzają się też inne odczytania. W miejscu, gdzie tetragram stoi przyAdonaj, użyto znaków samogłoskowych słowaElohim (305 wypadków)[120], prawdopodobnie w celu uniknięcia zdublowania wokalizacji[121]. W niektórych miejscach Kodeksu Leningradzkiego dano znaki samogłoskowe słowaAdonaj zamiastSzema (na przykład w Wyjścia 3:2)[122]. Niektórzy wnioskują z tego, że masoreci zaznaczali tetragram samogłoskami słowaSzema, ale odczytywano jakoAdonaj, aby uniemożliwić wymowę tetragramu[123].
Diagram przedstawiający Trójcę Świętą z XII-wiecznego manuskryptu traktatu Piotra AlfonsaDialogi Contra Iudaeos, z imieniem Bożym zapisanym w formieIeveFragmentBiblii brzeskiej (1563), z tetragramem w Wj 6:3 oddanym jakoJehowah
Do dzisiaj nie jest znana prawidłowa wymowa tetragramu. Większość współczesnych uczonych opowiada się za formąJahwe. Uważają formęJehowa za efekt niewłaściwej interpretacji funkcji znaków samogłoskowych wstawionych przez masoretów[124]. Pojawiały się na przestrzeni wieków inne propozycje wymowy tetragramu.
Piotr Alfons, żyjący na przełomie XI i XII wieku Żyd nawrócony na chrześcijaństwo, w swoim antyjudaistycznym traktacieDialogi contra Iudaeos zapisał tetragram jakoIeve[125]. Próbował dowieść, że w literach tetragramu można dostrzec trzy osoby Trójcy[126]. Podobny tok rozumowania, wraz z formąIeve, przejąłJoachim z Fiore[127][f].
Niektórzy uważają, że formaJehowa (jako łacińskieIehoua) po raz pierwszyw formie pisanej pojawiła się w dzielefranciszkanina Petrusa Galatinusa, które zostało wydane w 1518 roku[g]. Inni twierdzą, że ta forma znana była co najmniej od roku 1100[120]. Na przykład około 1270 roku w łacińsko-hebrajskim dziele broniącymkatolicyzmu przedjudaizmem zatytułowanymPugio fidei, napisanym przezdominikaninaRaymundusa Martiniego, imię występuje w formieJohouah (w późniejszych przedrukach jakoJehova). Powstałe w 1303 roku dzieło Victora PorchetaVictoria Porcheti adversus impios Hebraeos konsekwentnie stosowało zapisJod, He, Vau, He, dwukrotnieJehova, jeden razJohovha[128]. W wieku XVI, w dobie rozwojuReformacji iprotestantyzmu, upowszechnił się łaciński zapisIehovah (stąd bezpośrednio polskie „Jehowa”). Wielu ówczesnych uczonych, m.in. Nicholas Fuller (1612), Thomas Gataker (1645), Johannes Leusden (1657)[129], opowiadało się za tą formą. Pod koniec XVIII i na początku XIX wieku bronili jej m.in. Joannis Davidis Michaelis[130], Rudolph Stier[131] oraz Hermann Gustav Hoelemann[132]. Uczony George F. Moore przyznaje, że obrońcy formyJehowa posługiwali się słabymi argumentami, a na ich korzyść przemawiało zwyczajowe używanie tej formy[133].
Punktacja samogłoskowa zaproponowana przez Geseniusa
FormęJehowa zaczęto podawać w wątpliwość już w XVI wieku. Gilbertus Genebrardus w 1567 roku zaproponował formęIhué orazIahué, opierając się na zapisieIabe uTeodoreta oraz krótkiej formieJah[134]. W 1604 roku Drusius opublikował dziełoTetragrammaton, w którym sugerował wymowęJahvoh. Opowiadała się za nią większość ówczesnych uczonych. Arias Montanus oraz Cornelius z Lapidy proponowali wymowęJeveh. Spotkać można również propozycjęJehveh[135].
Niektórzy szesnastowieczni uczeni doszli do wniosku, że znaki samogłoskowe tetragramu pochodzą od słowaAdonaj. Zasugerował to na przykład Joannes Mercerus (zaproponował formęJeheveh)[136] czy Arias Montanas[137]. Roberto Bellarmino w swoim słowniku zapewnia, że prawdziwa wymowa pozostaje nieznana, a samogłoski wstawiane do tetragramu należą do słowaAdonaj, i w związku z tym nie powinno się ich wymawiać jakoIehoua[138].
Pod koniec XVIII wieku John Simon zaproponował w swym leksykonie „Lexicon Manuale Hebraico-Chaldaicum Latinitate donatum” (III wydanie 1793), punktację יַהְוֶה. Na początku XIX wiekuWilhelm Gesenius zastosował ją w swoim leksykonie, wydanym w 1815 roku (i w kolejnych edycjach). Propozycja bazowała na greckich transkrypcjach, takich jak ιαβε, pochodzących z I wieku, oraz na imionach teoforycznych. Gesenius szczególną wartość nadaje samarytańskiej wymowie Imienia, przekazanej przez Teodoreta (Ιαβε)[139]. Większość współczesnych biblistów akceptuje propozycję Geseniusa i traktuje ją jako najbardziej prawdopodobną.
Niektóre opracowania podają, że formę wymowy tetragramu jako Jahwe po raz pierwszy podał Heinrich Ewald. Porównanie dat wydania jego dzieł (pierwsze „Die Komposition der Genesis” z 1823 roku) z datami opublikowania prac Simona (III wydanie z 1793) i Geseniusa (I wydanie z 1815) pozwala na skorygowanie tego twierdzenia[140].
Tetragram przełożony na łacinę jakoJova,Origenis Hexaplorum w opracowaniu Fredericka Fieldsa, 1875Imię Boże przełożone jakoIehouáh w psalmie 83,18 według przekładuBiblii genewskiej, 1560Imię Boże przełożone jakoJEHOVAH w Wj 6,3 według przekładuBiblii króla Jakuba (1611), wydanie z 1671
Używanie imienia Bożego w ważniejszych przekładach na niektóre języki europejskie
Tetragram na witrażu w Grace Episcopal Church wDecorah w stanieIowa
Tetragram jako sposób obrazowania Boga w sztuce ukształtował się pod wpływemreformacji. Po raz pierwszy zastosowany został w 1529 roku w dwóch drzeworytach: w pierwszym zamieszczonym w dziełachanabaptysty Johannesa Bünderlina oraz wdrzeworycieNachfolge Christi autorstwa Hansa Weiditza[141]. Początkowo propagowany był w kręgach anabaptystów iunitarian oraz w sztuce związanej ze środowiskamikalwińskimi, od drugiej połowy XVI w. przejmowały go stopniowo środowiskaluterańskie. Widoczny jest też w twórczości malarzy katolickich, na przykładPetera Paula Rubensa (karta tytułowa do dzieła Tomasza Alvareza De Andrady,De contemplatione divina libri sex z 1620 roku)[142].
Tetragram stopniowo wypierał przedstawieniaantropomorficzneBoga Ojca. Najczęściej występował samodzielnie w postaci formuł hebrajskich, greckich, łacińskich oraz z języków nowożytnych, okolonych promieniami iaureolą z obłoków. Wpisywano go nieraz wewnątrz trójkąta symbolizującegoTrójcę Świętą (w drzeworytach, w zwieńczeniach ołtarzy, na podniebiachbaldachimówambon)[143]. Spotkać można tetragram obok scen biblijnych i kompozycjialegorycznych, na przykład na obrazach przedstawiających tarczęśw. Michała Archanioła,krzew gorejący oraz w połączeniu z symbolami Trójcy Świętej[144].
Łaciński tekstpsalmu 23 na ambonie w kościeleJonstorp wSzwecji, z imieniem Bożym zapisanym w formieJehovah
Kościół katolicki: Od początku istnienialiturgicznejtradycji kościelnej, imię Boże zapisane tetragramem nie było wokalizowane, ani tłumaczone w przekładach Biblii dokonywanych z Wulgaty[145]. Stanowisko to było zgodne z żydowską tradycją niewymawiania imienia Bożego oraz praktyką zastępowania tetragramu greckim słowemKyrios w Septuagincie i łacińskimDominus w pierwszych przekładach na ten język. Kongregacja ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów przypomniała o tym w InstrukcjiLiturgiam authenticam z 28 marca 2001 roku, gdzie napisano: „Zgodnie z niepamiętną tradycją, również we wspomnianym przekładzieSeptuaginty widoczną, imię Boga wszechmogącego, wyrażone po hebrajsku przez święty tetragrammat, po łacinie wyrazemPan, w każdym języku narodowym należy oddać wyrazem o tym samym znaczeniu”[146]. Ze względu na odmienną praktykę, powtórzyła to w liście do Konferencji Biskupów datowanym na 29 czerwca 2008 roku, który dotyczył „tłumaczenia i wymawiania, w środowisku liturgicznym, Imienia Bożego zawartego w świętym tetragramie”. W myśl rozporządzenia „w celebracjach liturgicznych, w śpiewach i w modlitwach, nie należy używać ani wymawiać imienia Bożego w formie tetragramu JHWH”. W tłumaczeniach Pisma Świętego na języki nowożytne przeznaczonych do użytku liturgicznego w Kościele, należy stosować odpowiedniki „Adonaj/Kyrios: «Signore», «Lord», «Seigneur», «Herr», «Señor», itd.”[147]. Poza kontekstem liturgicznym w Kościele katolickim dopuszczalne jest tłumaczenie i wokalizacja tetragramu imienia Boga.
Prawosławie: W teologii prawosławia otacza się imię Jezusa, jako imię Boga, szczególną czcią, odpowiadającą czci świętego tetragramu w Starym Testamencie.Siergiej Bułgakow pisze, że „cześć dla imienia Bożego jest osnową prawosławnej pobożności i liturgii”[148]. Wikonach klasycznych oraz bizantyjskich, ustalono zasadę przedstawiania postaci Chrystusa razem z napisem „Tego, który jest”, będącym greckim odpowiednikiem tetragramu[149].
Świadkowie Jehowy przykładają szczególną wagę do używania imienia własnegoBoga. Używają formy Jehowa (angielskie Jehovah), ze względu na tradycję użycia jej w czasach nowożytnych[150][151][152][3]. Zauważają przy tym, że pierwotna wymowa nie jest znana. Wierzą jednak, że „Bóg oczekuje, że będziemy używać tego imienia, doceniać jego znaczenie oraz żyć zgodnie z tym, co się z nim wiąże”, dlatego używają ogólnie przyjętych form wymowy tetragramu[153][154][155]. Nie używają graficznego przedstawienia tetragramu do celów kultowych.
Wolnomularstwo: Tetragram jest jednym z najważniejszych słów dla tego ruchu. W dzieleEncyclopaedia of Freemasonry, pod hasłem JEHOVAH czytamy, że jest podstawą wolnomularskich poglądów oraz tajemnic[156]. Związany z rytuałamiTrzeciego Stopnia Wtajemniczenia, przy końcu którego Wielki Mistrz wymawia je na głos. Obecny również w innych rytach:Szkockim – 33-stopniowym oraz York – 10- lub 11-stopniowym[157]. Symbolem niewypowiedzianego Imienia jest trójkąt równoboczny. Najczęściej spotyka się trójkąt z wpisaną hebrajską literąJod. Imię Boże funkcjonuje w masonerii pod różnymi nazwami: Słowo, Prawdziwe Słowo, albo Zagubione Słowo, symbol znajomości Boskiej Prawdy albo prawdziwej natury Boga[158].
↑Inna teoria wskazuje że w tym miejscu Bóg jedynie potwierdza swoje istnienie a Jego odpowiedź jest tak naprawdę wymijająca. Dopiero w wersecie 15 wyjawia Mojżeszowi swoje imię.
↑C.D. Ginsburg wThe Massorah. Compiled from manuscripts, London 1880,tom I, s. 25, 26, § 115 wymienia 134 miejsca, w których tetragram zamieniono naAdonaj oraz 7, w których zamieniono naElohim. Porównując tę listę z tekstem wedługBHS można zauważyć, żeBHS stawia tetragram w tekście głównym jedynie w Psalmie 68:28 [68:27].
↑Są to Est 1:20; 5:4, 13 oraz 7:7. Dodatkowo w Est 7:5 występuje akrostych nawiązujący do tytułu Boga z Wj 3:14.
↑Wskazuje na to na przykład pierwszylist z Lakisz, który jest spisem dziesięciu imion z czego osiem to właśnie imiona teoforyczne.
↑Może chodzić o Szymona I, którego śmierć nastąpiła w 291 lub 271 roku p.n.e. (zob.The Jewish Encyclopedia, 1901, t. 11, s. 353), albo o Szymona II, który zmarł w 198 r. p.n.e. (G.H. Parker,Yahweh: The Divine Name in the Bible, Ontario 1975, s. 86.
↑Joachim łączy litery tetragramu z greckimi głoskami alfa i omega z Księgi Apokalipsy 1:8.
↑Chodzi o dziełoOpus de Arcanis Catholicae Veritatis... Dostępnyskan. W dziele tym polemizował on z tezą, że tetragram należy wymawiać jakoJova, która rzekomo pochodzi od łacińskiegoJovis (Jupiter).
↑W tłumaczeniach na inne języki, stosowano formę powszechnie używaną w danym języku.
↑Z wyjątkiem Rdz 4,9 i Rdz 6,3, gdzie przetłumaczono na „Bóg”Rdz 4,9-10;Rdz 6,3
↑Te miejsca występowania to: Wj 6:2, 3; 15:3; 34:5, 6 (2x), Joz 22:22 (2x), 23; Sdz 2:12; 1 Krl 1:37; 9:9; 18:21, 39; 22:5, 2 Krl 10:23; 2 Krn 15:9; Ps 68:5; 83:19; 105:7; Iz 42:8; Jr 9:23; 16:21 (formularz wyszukiwania w wyd. IV BT).
↑O rdzeniuhjh zobacz L. Koehler, W. Baumgartner, J.J. Stamm,Wielki słownik hebrajsko-polski i aramejsko-polski Starego Testamentu, Warszawa 2008, tom 1, s. 232, hasło nr 2221. O rdzeniuhwh, który jest oboczną formąhjh zobacz L. Koehler, W. Baumgartner, J.J. Stamm,Wielki słownik hebrajsko-polski i aramejsko-polski Starego Testamentu, Warszawa 2008, tom 1, s. 230, hasło nr 2197.
↑Wszystkie cytaty przetłumaczono z M. MacNamara,The New Testament and the Palestinian Targum to the Pentateuch, Rzym 1978, s. 106–109.
↑abC.S. Bartnik,Dogmatyka katolicka, Lublin 2000, s. 65.
↑J. Ratzinger,Wprowadzenie w chrześcijaństwo, Kraków 1994, s. 108.
↑P. Ricoeur, „Od interpretacji do przekładu” [w:] A. Lacocque, P. Ricoeur,Myśleć biblijnie, Kraków 2003, s. 339.
↑F. Albertini, „Ehjeh asher ehjeh: Ex 3,14 according to the interpretations of Moses Mendelssohn, Franz Rosenzweig and Martin Buber” [w:]Jewish Studies at the Turn of the Twentieth Century, Proceedings of the 6th EAJS Congress Toledo, July 1998, Volume II: Judaism from the Renaissance to Modern Times, s. 19–26.
↑M. Buber, „Mojżesz” w tłum. R. Wojnakowskiego, Warszawa 1998, s. 37–42.
↑J.C. De Moor,The Rise of Yahwism, Leuven 1990, s. 237–239
↑P. Haupt, „Der Name Jahwe” [w:]Orientalistiche Literaturzeitung vol. 12 (1909) col. 211–14; W.F. Albright, „Contributions to Biblical Archaeology and Philology” [w:]Journal of Biblical Literature vol. 43 (1924), s. 374, 375; D.N. Freedman, „The Name of the God of Moses” [w:]Journal of Biblical Literature vol. 79 (1960), s. 152, 153; W.F. Albright,Od epoki kamiennej do chrześcijaństwa, Poznań 1967, s. 21; F.M. Cross, „Yahweh and the God of the Patriarchs” [w:]Harvard Theological Review vol. 55 (1962), s. 251–255; F.M. Cross,Canaanite Myth and Hebrew Epic, Cambridge 1973, s. 65–69.
↑L. Koehler,Old Testament Theology, James Clarke & Co. 2002,s. 42.
↑OdIA-U, które znaczy „nasienie życia, plemnik” (J.M. Allegro,The Sacred Mushroom and the Cross, London 1970, s. 20, 130, 215).
↑Odia-u, które znaczy „wysoki”, „imponujący” (F. Delitzsch,Babel und Bibel, Leipzig 1921, ss. 79, 80.).
↑Znak NI interpretuje się jako krótką formę tetragramu(d)jà (G. Pettinato, „Ebla and the Bible” [w:]The Biblical Archaeologist. Vol. 43 (Autumn, 1980), s. 203–216).
↑OdY-h-we3, będące zbitką I-Ḥ, „księżyc” oraz epitetu WH, „jedyny”(N. Walker, „Yahwism and the Divine Name 'Yhwh'” [w:]Zeitschrift für alttestamentlische Wissenschaft, vol. 70 (1958), s. 262–265).
↑Odjhw widniejącego na srebrnej drachmie, datowanej na IV – III wiek p.n.e. (T. Tyler, „The Origin of the Tetragrammaton” [w:]The Jewish Quarterly Review, vol. 13, nr 4 (Jul., 1901), ss. 588, 589; Zobacz też M. Shenkar,The Coin of the »God on the Winged Wheel« [w:]Boreas. Münstersche Beiträge Zur Archäologie pod red. A. Lichtenbergera, numer 30/31, Munster 2007/2008,s. 19).
↑Blenkinsopp J., „The Midianite-Kenite Hypothesis Revisited and the Origins of Judah” [w:] Journal for the Study of the Old Testament vol. 33 (2008), s. 131–153.
↑Od cząstki z nazw własnychia-aḫ-wi orazia-wi, która pochodzi od czasownikabyć (M.P. Steck, „Der Gottesname „Jahwe” und das amurritische Onomastikon” [w:]Die Welt des Orientes, vol. 30 (1999), s. 35–38.
↑Gosta W. Ahlstrom, „Who Were the Israelites?”, Eisenbrauns 1986.
↑Od arabskiego rdzeniahwj, które znaczy „pragnąć”, „spadać”, „dmuchać” (A.E. Knauf, „Yahweh” [w:]Vetus Testamentum vol. 34 (1984), s. 467–472). Knauf dostrzega również analogię do bóstw wymienionych w Koranie:Jaghuta, czyJa`uka.
↑OdDyau-s, które było wspólnym źródłosłowem dla greckiego imieniaZeus, łacińskiegoJupiter i hebrajskiegoJah (E. Littmann,Archiv für Orientforschung vol. 11 (1936–1937), s. 162).
↑Odja, „bóg” połączonego z zaimkiem (J. Lewy, „Influences hurrites sur Israel” [w:]Revue des Etudes Semitiques vol. 2 (1938), s. 55–61.
↑Od imienia bogaJaue (B. Hrozny, „Inschriften und Kultur der Proto-Inder von Mohenjo-Daro und Harappa” [w:]In Archiv Orientální vol. 13 (1942), s. 52–5.
↑J. Wellhausen,Israelitische und judische Geschichte, Berlin 1897, s. 25.
↑H. Holzinger,Einleitung in den Hexateuch, Leipzig 1893, s. 204.
↑Naftālî Hîrṣ Ṭûr-Sînay,Die Bundeslade und die Anfänge der Religion Israels, Berlin 1922, s. 73.
↑G.A. Barton,Semitic and Hamitic Origins, Social and Religious, Philadelphia 1934, s. 338.
↑S.D. Goitein, „YHWH the Passionate: The Monotheistic Meaning and Origin of the Name YHWH” [w:]Vetus Testamentum vol. 6 (1956), s. 1–9.
↑R.A. Bowman, „Yahweh the Speaker” [w:]Journal of Near Eastern Studies vol. 3 (1944), s. 1–8.
↑A. Murtonen,A Philological Treatise on the Old Testament Divine Name, Helsinki 1952, s. 90.
↑G.R. Driver, „The original form of the name 'Yahweh': evidence and conclusions” [w:]Zeitschrift für die alttestestamentliche Wissenschaft vol. 46 (1928), s. 23–25.
↑W.A.L. Elmslie, „How Came Our Faith”, London 1948, s. 119–121, 214.
↑S. Mowinckel, „The Name of the God of Moses” [w:]Hebrew Union College Annual vol. 32 (1961), s. 131–133.
↑E. Jenni, C. Westermann,Theological Lexicon of the Old Testament, Hendrickson Publishers 1997, s. 685. Spis owych miejsc (z niewielkimi różnicami) znajduje się m.in. w: S. Mandelkern,Veteris Testamenti. Concordantiae Hebraicae Atque Chaldaicae, Graz 1975, tom II, s. 1416–1433; G. Lisowsky,Konkordanz zum hebräischen Alten Testament, Stuttgart 1958, s. 1612–1619.
↑C.D. Ginsburg,The Massorah. Translated into English with a critical and exegetical commentary, tom IV, s. 28,§ 115.
↑C.D. Ginsburg,Introduction to the Massoretico-Critical Edition of the Hebrew Bible, London 1897,s. 368, 369. Owe miejsca wyszczególniono w: C.D. Ginsburg,The Massorah. Compiled from manuscripts, tom I, s. 26,§ 116.
↑Za: E. Jenni, C. Westermann,Theological Lexicon of the Old Testament, Hendrickson Publishers 1997, s. 685.
↑G. Lisowsky,Konkordanz zum hebräischen Alten Testament, Stuttgart 1958, s. 1612. Podstawowe informacje na temat formyJāh, zob. L. Koehler, W. Baumgartner, J.J. Stamm,Wielki słownik hebrajsko-polski i aramejsko-polski Starego Testamentu, Warszawa 2008, tom 1, s. 327, hasło nr 3514.
↑Podstawowe informacje na temat słowašalehebeteja(h) – zob. L. Koehler, W. Baumgartner, J.J. Stamm,Wielki słownik hebrajsko-polski i aramejsko-polski Starego Testamentu, Warszawa 2008, tom 2, s. 489, hasło nr 9395.
↑A. Tronina, P. Walewski,Biblijne nazwy osobowe i topograficzne. Słownik etymologiczny, Częstochowa 2009, s. 109.
↑G. Buchanan,Studies in Hebrew proper names, London 1896,s. 163.
↑F.M. Cross,Canaanite Myth and Hebrew Epic, Harvard University Press 1997, s. 61, 62. Niektórzy twierdzą, że słowajhw3 użyto jakotoponimu, a zbieżność z tetragramem jest czysto przypadkowa (K. van der Toorn,Yahweh [w:]Dictionary Of Deities And Demons In The Bible pod red. K. van der Toom, B. Becking, P.W. van der Horst, Leiden 1999, s. 911–912).
↑H.O. Thompson,Yahweh, [w:]The Anchor Bible Dictionary, Doubleday 1992, tom 6, s. 1011. Zob. też M.C. Astour,Yahweh in Egyptian Topographic Lists, [w:]Festschrift Elmar Edel seriaAgypten und Altes Testament pod red. Manfreda Gorga, Bamberg 1979, s. 26.
↑N. Mendecki,Stela króla Meszy, [w:]Collectanea Theologica 57(1987), s. 41.
↑N. Mendecki,Napisy z Kuntlllet Agrud i Hirbet Et-Qom, [w:]RBL, 1988, zeszyt 4, s. 337, 338; J.M. Lindenberger,Ancient Aramaic and Hebrew Letters, Atlanta 2003, s. 136.
↑N. Mendecki,Napisy z Kuntlllet Agrud i Hirbet Et-Qom, [w:]RBL, 1988, zeszyt 4, s. 338.
↑F.M. Cross,Canaanite Myth and Hebrew Epic, Harvard University Press 1997, s. 61.
↑Pochodzenia obu inskrypcji nie udało się ustalić, stąd nieliczni uczeni podważają ich wiarogodność. Kwestia autentyczności pozostaje do dzisiaj otwarta. Zobacz: J.M. Lindenberger,Ancient Aramaic and Hebrew Letters, Atlanta 2003, s. 110, 111.
↑N. Mendecki,Najstarszy tekst Pisma Świętego?, [w:]RBL, 1987, zeszyt 1, s. 66, 67.
↑A. Zaborski,Zarys epigrafiki starożytnej Palestyny, [w:]Archeologia Palestyny pod red. L.W. Stefaniaka, Poznań 1973, s. 855.
↑A. Zaborski,Zarys epigrafiki starożytnej Palestyny, [w:]Archeologia Palestyny pod red. L.W. Stefaniaka, Poznań 1973, s. 858, 859.
↑E. Świderska,Listy z Lachisz, [w:]Przegląd Orientalistyczny nr 1 (109) 1979, s. 62, 67.
↑G. Davis,Ancient Hebrew inscriptions: corpus and concordance, Cambridge 2004, tom 2, s. 18.
↑G. Bohak,Ancient Jewish Magic. A History, Cambridge 2008, s. 306.
↑Pełną prezentację przykładów obu form można znaleźć tu: A. Vincent,La religion des judéo-araméens d'Éléphantine, Paris 1937, ss. 29-60.
↑B. Porten,Archives from Elephantine. The Life of an Ancient Jewish Military Colony, Berkeley and Los Angeles 1968, s. 105, 106.
↑D.N. Freedman,YHWH, [w:]Theological Dictionary of the Old Testament, t. 5, s. 504.
↑R. Wilkinson,Tetragrammaton: Western Christians and the Hebrew Name of God. From the Beginnings to the Seventeenth Century, Leiden 2015, s. 65.
↑Opracowano na podstawie tabeli zamieszczonej w Tov E.,Scribal Practices and Approaches Reflected in the Texts Found in the Judean Desert, Leiden 2004, ss. 288–294.
↑Pełną listę występowań można znaleźć w:A Concordance to the Septuagint: And the Other Greek Versions of the Old Testament (Including the Apocryphal Books) pod red. E. Hatch, H.A. Redpath, Graz 1975, t. I, s. 630–648; t. II, s. 800–839. Skróconą listę podaje T. Muraoka wA Greek-Hebrew/Aramaic Two-way Index to the Septuagint, Peeters Publishers 2010, s. 56, 72.
↑Polemikę z tymi tezami przeprowadził L. Cerfaux w artykuleAdonai et Kyrios [w:] Revue des sciences philosophiques et theologiques 1931, s.27–51 oraz417–452
↑W.G. Waddell, „The Tetragrammaton in the LXX” [w:] Journal of Theological Studies (tom 45), ss. 158–161.
↑P. Kahle,The Cairo Geniza, New York 1959, s. 162, 222.
↑„Some Notes on the Transmission of the Septuagint” [w:]Studies in Jewish and Christian History. A New Edition in English including The God of the Maccabees, Leiden 2007, s. 156.
↑A. Pietersma, „Kyrios or Tetragramm: A Renewed Quest for the Original Septuagint” [w:]De Septuaginta: Studies in Honour of John William Wevers on his Sixty-Fifth Birthday, ss. 92–101.
↑Septuaginta czyli Biblia Starego Testamentu wraz z księgami deuterokanonicznymi i apokryfami, przełożył, przypisami i wstępami opatrzył ks. Remigiusz Popowski, Warszawa 2013, s. 153.
↑M. Rösel, „The Reading and Translation of the Divine Name in the Masoretic Tradition and the Greek Pentateuchs” [w:]Journal for the Study of the Old Testament, Vol 31.4 (2007), s. 419–423.
↑H. Stegemann, „Religionsgeschichtliche Erwägungen zu den Gottesbezeichnungen in den Qumrantexten”' [w:]Qumrân. Sa piété, sa théologie et son milieu pod redakcją M. Delcor, Paris 1978, s. 195–217.
↑P. Shehan, „The Divine Name at Qumran, in the Masada Scroll and in the Septuagint” [w:]BIOSCS 13 (1980), ss. 28–34.
↑De Troyer K., „The Choice is Yours! : On Names of God” [w:]Journal of the European Society of Women in Theological Research, Vol. 14, 2006, s. 63, 64.
↑R. Wilkinson,Tetragrammaton: Western Christians and the Hebrew Name of God. From the Beginnings to the Seventeenth Century, Leiden 2015, s. 63.
↑Tłumaczenia na podstawie: P. Muchowski,Rękopisy znad Morza Martwego. Qumran – Wadi Murabba‘at – Masada, Kraków 1996.
↑Opracowano na podstawie:Names of God, [w:]Encyclopedia of the Dead Sea Scrolls, pod red. L.H. Schiffman, J.C. VanderKam, Oxford University Press, 2000, tom 2, s. 601.
↑E. Tov,Scribal practices and approache’s reflected in the texts found in the Judean Desert,s. 206.
↑P. Muchowski,Rękopisy znad Morza Martwego. Qumran – Wadi Murabba‘at – Masada, Kraków 1996, s. 31.
↑G. Howard, „The Tetragram and the New Testament” [w:]Journal of Biblical Literature 96 (1977), s. 63–76; G. Howard, „The Name of God in the New Testament” [w:]Biblical Archaeology Review, 4.1 (March 1978), s. 12–14.
↑Opracowano na podstawie R. Wilkinson,Tetragrammaton: Western Christians and the Hebrew Name of God. From the Beginnings to the Seventeenth Century, Leiden 2015, s. 89-122.
↑Dawne Dzieje Izraela, tłum.Jan Radożycki, ks. II, rozdz. XII, punkt 4.
↑E. Starobinski-Safran, „Exode 3,14 dans l'oeuvre de Philon d'Alexandrie” [w:]Dieu et l'être, Paris 1978, s. 47–55; J.R. Royse „Philo, kyrios, and the Tetragrammaton” [w:]The Studia Philonica Annual: Studies in Hellenistic Judaism, Volume III pod red., D.T. Runia, Atlanta 1991, s. 167–83.
↑Fitzmyer J.A., „The Semitic Background of the New Testament Kyrios-title” [w:]Essays on the Semitic Background of the New Testament, Michigan 1997, s. 115–132.
↑Quaestiones in Exodum XV [w:]Quaestiones in Octateuchum.
↑Quaestiones in Libros Regnorum et Paralipomenon, 80, 805.
↑Baltasar Cordeiro,Catena patrum graecorum in Sanctum Ioannem, Paris 1630, s. 244.
↑Qaestiones et Responsiones, 40. Według tekstu: Gretser J. S.J.,Sancti Anastasii Sinaitae, Patriarchae Antiocheni Quaestiones et Responsiones de variis argumentis CLIV, Ingolstadt, 1617, s. 330.
↑Lamy T.J., „Le nom divin Jéhova ou Jahwé. Devant l'exégèse chrétienne et devant la critique rationaliste” [w:]La Science catholique: revue des questions religieuses, 1891, s.196; Nestle E., „Jakob von Edessa über den Schem hammephorasch und andere Gottesnamen” [w:]Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft, nr 32 (1878), s.465–508.
↑G.D. Bauscher,The Aramaic-English Interlinear New Testament, Lulu Publishing 2006, s. 459.ISBN 978-1-4357-4480-6.
↑F. Bardon,Magiczno-kabalistyczne słowo Tetragram [w:]Klucz do Prawdziwej Kabały ze strony[1]
↑Marc-Alain Ouaknin,Tajemnice Kabały, Warszawa 2006, s.
↑R.E. Guiley,Tetragrammaton [w:]The Encyclopedia of Magic and Alchemy, Isionary Living, Inc. 2006,s. 309, 310.
↑Opracowano na podstawie: A. Cohen,Talmud, tłum. R. Gromacka, Warszawa 1995, s. 52, 53; R. Wilkinson,Tetragrammaton: Western Christians and the Hebrew Name of God. From the Beginnings to the Seventeenth Century, Leiden 2015, s. 178–181.
↑Tłumaczenie za: G. Zlatkes,Traktat Miszny Berachot – Błogosławieństwa, [w:]Studia Judaica, nr 2(28) 2011, s. 364.
↑P. Joüon,A Grammar of Biblical Hebrew, w tłum. T. Muraoka, tom 1, Roma 1993, §16f, s. 72. Zob. też L. Koehler, W. Baumgartner, J.J. Stamm,Wielki słownik hebrajsko-polski i aramejsko-polski Starego Testamentu, Warszawa 2008, tom 1, s. 374, hasło nr 3530.
↑abH.O. Thompson,Yahweh, [w:]The Anchor Bible Dictionary, Doubleday 1992, tom 6, s. 1011.
↑M. Rösel,The Reading and Translation of the Divine Name in the Masoretic Tradition and the Greek Pentateuchs, [w:]Journal for the Study of the Old Testament, Vol 31.4 (2007), s. 412, 413.
↑P. Joüon,A Grammar of Biblical Hebrew, w tłum. T. Muraoka, tom 1, Roma 1993, §16f, s. 73.
↑M. Rösel,The Reading and Translation of the Divine Name in the Masoretic Tradition and the Greek Pentateuchs, [w:]Journal for the Study of the Old Testament, Vol 31.4 (2007), s. 413. Zob. też K. De Troyer,The Names of God. Their Pronunciation and Their Translation. A Digital Tour of Some of the Main Witnesses, lectio difficilior 2/2005,s. 2–4.
↑D.F. Freedman,YHWH, [w:]Theological Dictionary of the Old Testament, t. 5, s. 501.
↑J.V. Tolan,Petrus Alfonsi and His Medieval Readers, University Press of Florida, Gainesville 1993, s. 113. Przedruk wPatrologia Latina. Tomus CLVII. Migne, 1854, s. 535–672.
↑Patrologia Latina, Tomus CLVII. Migne, 1854, s. 611.
↑G.F. Moore,Notes on the Name הוהי, [w:]The American Journal of Theology, Vol. 25, No. 4 (Jul., 1909), s. 316–318.
↑M. Cyril; W. Hunter,Printed Images in Early Modern Britain: Essays in Interpretation, Ashgate Publishing, Ltd., 2010,s. 24; M. Wisłocki,Tetragram, [w:]Religia. Encyklopedia PWN, Warszawa 2003, t. 9. Drzeworyt Hansa Weiditza zamieszczonotutaj.
↑H. Wegner,Bóg Ojciec, [w:]Encyklopedia Katolicka, Lublin 1985, tom 2, kolumna 988. Skan dzieła Tomasza Alvareza De Andradytutaj.
↑H. Wegner,Bóg Ojciec, [w:]Encyklopedia Katolicka, Lublin 1985, tom 2, kolumna 988; M. Wisłocki,Tetragram, [w:]Religia. Encyklopedia PWN, Warszawa 2003, t. 9.
↑D. Forstner,Świat symboliki chrześcijańskiej, Warszawa 1990, s. 40.
↑List do Konferencji Biskupów na temat „Imienia Boga” [w:]Anamnesis, nr 56, s.24, 25, kkbids.episkopat.pl
↑Instrukcja Liturgiam authenticam z 28 marca 2001 r. [w:]Anamnesis, nr 29,s. 23, www.kkbids.episkopat.pl
↑List do Konferencji Biskupów na temat „Imienia Boga” [w:]Anamnesis, nr 56, s.23–25, www.kkbids.episkopat.pl
↑S. Bułgakow,Prawosławie. Zarys nauki kościoła prawosławnego, tłum. ks. H. Paprocki, Białystok-Warszawa 1992, s. 131
↑J. Meyendorff,Teologia bizantyjska. Historia i doktryna, tłum. J. Prokopiuk, Warszawa 1984, s. 63.
R. Abba,The Divine Name Yahweh, [w:]Journal of Biblical Literature 80 (1961), s. 320–328.
F.W. Albright,Od epoki kamiennej do chrześcijaństwa, Poznań 1967.
M.C. Astour,Yahweh in Egyptian Topographic Lists, [w:]Festschrift Elmar Edel seriaAgypten und Altes Testament pod red. Manfreda Gorga, Bamberg 1979.
R. Biggs,The Ebla Tablets: An Interim Perspective, [w:]Biblical Archaeologist, 43:2 (Spring, 1980).
G. Bohak,Ancient Jewish Magic. A History, Cambridge 2008.
G. Buchanan,Studies in Hebrew proper names, London 1896.
A. Cohen,Talmud, tłum. R. Gromacka, Warszawa 1995.
F.M. Cross,Canaanite Myth and Hebrew Epic, Harvard University Press 1997.
J.F. Fitzmyer,101 pytań o Qumran, Kraków 1992.
D.N. Freedman,YHWH, [w:]Theological Dictionary of the Old Testament pod red. G.J. Botterweck, H. Ringren, t. 5.
R. Ganschinietz,Iao, [w:]Paulys Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft, Stuttgart 1914, tom IX 1.
S. Gądecki,Archeologia biblijna, Gniezno 1994, tom 1.
R.Ch. Gianotti,The Meaning of the Divine Name YHWH, [w:]Bibliotheca Sacra, January-March 1985, s. 38–51.
G. Howard,The Tetragram and the New Testament, [w:]Journal of Biblical Literature 96 1977.
E. Jenni, C. Westermann,Theological Lexicon of the Old Testament, Hendrickson Publishers Inc., 1997.
L. Koehler, W. Baumgartner, J.J. Stamm,Wielki słownik hebrajsko-polski i aramejsko-polski Starego Testamentu, Warszawa 2008.
J.M. Lindenberger,Ancient Aramaic and Hebrew Letters, Atlanta 2003.
S. Łach,Imię Boże Jahwe, [w:]Księga Wyjścia, wstęp, przekład z oryginału, komentarz, opracował S. Łach, Poznań 1964.
F.G. Moore,Notes on the Name הוהי, [w:] The American Journal of Theology, Vol. 12, No. 1 (Jan., 1908); Vol. 25, No. 4 (Jul., 1909).
T. Muraoka,A Greek-Hebrew/Aramaic Two-way Index to the Septuagint, Peeters Publishers 2010.
New International Dictionary of Old Testament Theology and Exegesis, pod. red. Willem A. VanGemeren, wersja CD-ROM.
G.H. Parker,Yahweh: The Divine Name in the Bible, Ontario 1975.
A. Pietersma,Kyrios or Tetragramm: A Renewed Quest for the Original Septuagint, [w:]De Septuaginta: Studies in Honour of John William Wevers on his Sixty-Fifth Birthday, 1984.
Reland,Decas exercitationum philologicarum de vera pronuntiatione nominis Jehova, 1707.
M. Rösel,Names of God, [w:]Encyclopedia of the Dead Sea Scrolls, pod red. L.H. Schiffman, J.C. VanderKam, Oxford University Press, 2000, tom 2.
M. Rösel,The Reading and Translation of the Divine Name in the Masoretic Tradition and the Greek Pentateuchs, [w:]Journal for the Study of the Old Testament, Vol 31.4 (2007).
M.P. Steck,Der Gottesname „Jahwe” und das amurritische Onomastikon, [w:]Die Welt des Orientes 1999.
H.O. Thompson,Yahweh, [w:]The Anchor Bible Dictionary, Doubleday 1992, tom 6.
K. van der Toorn,Yahweh, [w:]Dictionary Of Deities And Demons In The Bible pod red. K.van der Toom, B. Becking, P.W. van der Horst, Leiden 1999.
E. Tov,Scribal practices and approache’s reflected in the texts found in the Judean Desert, Brill, 2004.
H. Wegner,Bóg Ojciec, [w:]Encyklopedia Katolicka, Lublin 1985, tom 2, kolumna 988.
M. Wisłocki,Tetragram, [w:]Religia. Encyklopedia PWN, Warszawa 2003, t. 9.
A. Wypustek,Magia antyczna, Wrocław 2001.
A. Zaborski,Zarys epigrafiki starożytnej Palestyny, [w:]Archeologia Palestyny pod red. L.W. Stefaniaka, Poznań 1973.
.jpg)
