Terkotka (takżekołatki,ang. noisemaker, Cog Rattle, Ratchet[1];niem. Knarrehiszp. matraca) – instrument muzyczny (samodźwięczny z grupyidiofonów), wykonany z drewna[2]. Działa na zasadziemechanizmu zębatkowo-zapadkowego. Koła zębate terkotki wraz ze sztywną płytą są zamocowane na uchwycie, który obraca się swobodnie. Podczas ruchu płyta uderza w koła zębate, drgając za każdym razem gdy przechodzi przez ząb, powodując hałas podobny do klikania i grzechotania. Nazwa instrumentu pochodzi od przymiotnika „terkoczący”, a więc „wydający suchy, jednostajnie przerywany dźwięk”[3]. Brzmienie terkotki można usłyszeć w zdigitalizowanych zbiorach Polskiego Muzeum Instrumentów Ludowych[4].
_-_detal.jpg)
Instrumenty mają różne rozmiary. Mała terkotka ma około 15 cm długości i jest zbudowana z elastycznej listewki wydającej trzaski poprzez przesuwanie się po zębatym walcu, w wyniku obrotowych ruchów ramki (walca), do której jest przymocowana. Ruch ten wywoływany jest przez trzymającą instrument rękę[5]. Dynamika dźwięku jest kontrolowana przez szybkość wykonywanego ruchu. Całość trzyma się na ramie.
Duże, drewniane terkotki są zbudowane w kształcie taczki (stąd nazwa: terkotki taczkowe) i również wydają serie trzasków w następstwie ślizgania się po zębatym kółku lub wałku sprężystej listewki, umocowanej w ramce obracającej się wokół osi wałka, osadzonego na uchwycie instrumentu. Instrument pcha się tak jak taczkę.
Zazwyczaj cały instrument jest wykonany z drewna, jednak we współczesnej praktyce ludowej różne części terkotek (szczególnie listewki) są wykonane z tworzywa sztucznego lub blachy. Elementy wykonane z drewna są niekiedy zdobione przy użyciu dłuta.
Katolicka tradycja używania terkotek wywodzi się ze średniowiecza, kiedy to wprowadzono nieformalny zakaz używania dzwonów, począwszy odMszy Wieczerzy Pańskiej aż doWigilii Paschalnej z powodu uroczystej żałoby spowodowanej ukrzyżowaniemJezusa i szacunku dla czasu jego śmierci trwającej do Zmartwychwstania[6][7]. Aby zastąpić dzwony w czasieTriduum Paschalnego stosowano terkotki i inne pokutnie brzmiące instrumenty perkusyjne. We Włoszech, Francji, Anglii i Niemczech popularne były duże, stołowe terkotki zpudłami rezonansowymi, napędzane korbą, które z jednej strony zwiększały ich głośność, a z drugiej nadawały im głębsze brzmienie. Z kolei w Hiszpanii i Portugalii stosowano duże terkotki bez pudeł rezonansowych, w których dźwięk wydobywa się obracając bębnem umocowanym na specjalnym stelażu[8]. Hiszpańska wersja terkotki to matraca. Słowo to pochodzi od arabskiegomitraqa (młot) itaraq (uderzenie). Dwumetrowa matraca była używana w Hiszpanii i Portugalii w celu wezwania wiernych do kościoła[9].
Dawniej za pomocą terkotek tworzono rytualną wrzawę podczas ludowych obrzędówkolędowania. Głównie instrument był używany w okresie Półpościa[10] iWielkiego Tygodnia poprzedzającegoświęta wielkanocne[11]. Przykładowo, na Kujawach terkotki zastępowały dzwony kościelne, które na czas Wielkiego Piątku milkły w celu upamiętnienia śmierci Chrystusa: Biegano wtedy z nimi, hałasując, a dla wzmocnienia efektu konstruowano terkotki taczkowe, zwane „taradajką” lub „świnią”, i objeżdżano nią całą wieś[12][13]. Z kolei naziemi chełmińskiej i w Wielki Czwartek chłopcy wędrowali po wsiach i przy użyciu dźwięku terkotek wyganiali złe moce[14]. Zwyczaj ten był także znany naziemi kłodzkiej[7].
Raganella towłoska nazwa terkotki. Nazwa instrumentu pochodzi od płaza z gatunkurzekotki drzewnej (łac. Hyla arborea). Raganella jest nadal używana w niektórych regionachWłoch:Veneto iPadanii, wKalabrii,Apulii iSardynii podczas uroczystości religijnych i festiwali. Jest nadal stosowany wMolise, w kościele podczas Wielkiego Tygodnia zamiast dzwonu. Instrument we Włoszech ma swoje regionalne nazwy. WWenecji jest toràcola[15], wSalentoṭrènula[16] lubṭròzzula[17], a wTarencie wròzzələ lubruèzzələ[18].
Terkotka (cz.klapotkami,rapace,Tragacete,grzechotka ihrkači[19]) jest w Czechach do dziś ważnym elementem obrzędowości Wielkanocnej. Legenda głosi, że wWielki Czwartek wszystkie dzwony kościelne lecą napielgrzymkę doRzymu. Ich miejsce zastępują grupy chłopcy z terkotkami (zwaniklapotáři, rapačáři, trakačníci)[19]. Przewodniczy im „kapitan”, z którym aż do Wielkiej Soboty obchodzą okoliczne gospodarstwa domowe, robiąc przy tym za pomocą klapotek dużo hałasu. Pierwszy obchód (cz. obchůzka[20]) zaczyna się w Wielki Czwartek i powtarza się w godzinach porannych, w południe i w nocy. Za to wWielki Piątekklapotáři chłopcy obchodzą własne wsie aż czterokrotnie. Pierwszy raz o 6 rano, drugi w południe, trzeci o godzinie trzeciej po południu i czwarty raz w godzinie ukrzyżowania Chrystusa[20]. Mówi się, że dzieci w ten sposób ścigają Judasza. Podczas ostatniego obchodu wsi w Wielką Sobotę grzechoczący chłopcy idą dookoła wioski z koszami, do których właściciele odwiedzanych domów zazwyczaj wrzucają im jakąś nagrodę. Kiedyś były to owoce, pieczywa i jaja. Jednak dziś coraz częściej są to słodycze lub pieniądze[21].
Pokaz tradycyjnego obrzędu Klapotáři można obejrzeć co roku podczas Wielkanocnego festiwalu folklorystycznego odbywającego się w Skansenie wołoskimValašské muzeum v přírodě w miejscowościRožnov pod Radhoštěm[22].
Mała terkotka w tradycji żydowskiej jest znana w językujidysz jako gragger lub grogger (oryginalna pisownia: גערַגרא) lub ra’ashan (w językuhebrajskim: רעשן)[23]. Instrumentu używa się podczas świętaPurim każdorazowo, gdy podczas czytaniaKsięgi Estery wspomina się imię Hamana (prześladowcy żydów)[24]. Wytwarzany przez gragger hałas ma symbolicznie zagłuszyć imię żydowskiego prześladowcy każdorazowo, gdy pojawia się ono podczas czytania tekstu[25]. Istnieją współczesne przypowieści o rosyjskich Żydach obchodzących Purim, którym nieskutecznie próbowano zabronić używania instrumentu podczas święta z uwagi na jego głośność[26].
Ukraińską wersją instrumentu jest derkacz lub derkach (ukr. Деркач)[27]. Był on znany od czasów biblijnych i używany na Bliskim Wschodzie w celach rozrywkowych w grach ludowych. Na Ukrainie grzechotka znana od czasów starożytnych, pełniła funkcję alarmu. Hałas wywoływany przez derkacz informował o pożarze. Był również używany podczas polowań na wilki lub króliki. NaWołyniu derkacz stosowano przykolędowaniu[28]. Czasem pojawia się przy okazji występów zespołówfolklorystycznych[29]. Derkacz składa się z czterech części: uchwytu, zębatego walca, ramy i płytki[30].
Już w średniowieczu straż miejska używała terkotek jako sygnału alarmowego. W czasie kolejnych faliepidemii dżumy w XV, XVII i XVIII w. terkotka stała się typowym instrumentem ostrzegawczym stosowanym przez grabarzy zwłok w całej Europie, którzy odstraszali przy jej pomocy przypadkowych gapiów i złodziei.
W XVIII i XIX w. w Wielkiej Brytanii i Ameryce Północnej terkotka stała się instrumentem alarmowym milicji miejskich, z których wyewoluowała współczesna policja. Terkotka policjantów (ang.policeman’s rattle) służyła w miastach do przywoływania pomocy[31][32]. W roku 1658Peter Stuyvesant, ówczesny dyrektor generalnyNowych Niderlandów zorganizował nocny patrol, który stanowił pierwszą w mieście policję (podwaliny przyszłejPolicji Miasta Nowy Jork)[33]. Stuyvesant nazwał grupę stróżówRattle Watch[34], od nazwy terkoczącego urządzenia, który służył do wznoszenia alarmu informującego o niebezpieczeństwach. Grupa Rattle Watch składała się z czterech mężczyzn, wybranych przez zarządcę, którzy spacerowali nocą po ulicach od zachodu do wschodu słońca. Mieli oni obserwować co się dzieje i wypatrywać niebezpieczeństwa. Nosili mundury w kolorze holenderskiej flagi, latarnie koloru zielonego i drewniane terkotki. Jeśli podczas obchodu zauważali cokolwiek niepokojącego, trzęśli terkotkami w celu zaalarmowania śpiących mieszkańców przed niebezpieczeństwem[35]. Niebezpieczeństwo oznaczało cokolwiek, od pijackiej awantury na ulicy, po ogień, który mógłby rozprzestrzenić się i zniszczyć bardzo szybko sporą część miasta. Jeśli problemem był pożar, strażnicy dodatkowo krzyczeli „ogień”, aby zmobilizować ludzi z wiadrami wody. Również w Bostonie – 20 lat wcześniej niż w Nowych Niderlandach – zorganizowano podobną grupę, zwaną równieżrattle watch.
Przez kolejne 200 lat terkotki były regularnie używane w Ameryce, jak i Wielkiej Brytanii, zarówno przez policję, jak i oddziały straży pożarnej. Jako narzędzia wznoszące alarm miały trzy podstawowe zalety: były tanie w produkcji, łatwo przenośne i bardzo głośne[36].
PodczasI iII wojny światowej terkotki używano jako urządzenia do ostrzegania przed obecnościąbojowych środków trujących w powietrzu[37]. W momencie, gdy siły brytyjskie i amerykańskie zdały sobie sprawę z tego, żeNiemcy wykorzystują broń chemiczną, terkotka okazała się wygodnym sposobem ostrzegania żołnierzy przed zbliżającym się zagrożeniem. Nie można było używać gwizdków, bowiem te służyły do ogłaszania rozpoczęcia własnych ataków i podrywały żołnierzy z okopów. Siły brytyjskie i amerykańskie wytwarzały terkotki oznaczone napisem „tylko alarm gazowy” (ang.gas alarm only) dla żołnierzy z pierwszej linii[36]. Istnieją nagrania wideo pokazujące wykorzystanie terkotki podczas I wojny światowej[38].
Niegdyś terkotki stosowano przypolowaniach z naganką do płoszenia zwierzyny[39]. Terkotka jest używana na spotkaniach sportowych. Umożliwia ona bez znacznego wysiłku wytworzenie głośnego dźwięku[40]. Na rynku można kupić produkty przeznaczone zarówno dla dzieci i kibiców. Jest też sprzedawana jako zabawka dla dzieci.
Terkotki były wykorzystywane przez różnych kompozytorów. Lista przykładowych utworów[9]:
Wykaz literatury uzupełniającej:Terkotka.
James Blades, James Holland: Ratchet (cog rattle) (Fr. crécelle, crécerelle, cresselle; Ger. Ratsche, Knarre; It. raganella). [w:]Oxford Music Online. Grove Music Online [on-line]. 2001-01-20. [dostęp 2018-08-17]. [zarchiwizowane ztego adresu (2018-08-17)]. via Oxford University Press. (ang.).