 Tatry Zachodnie spodChudej Przełączki | |||
 Zasięg regionu w obrębie Polski | |||
| Megaregion | |||
|---|---|---|---|
| Prowincja | |||
| Podprowincja | |||
| Makroregion | |||
| Mezoregion | Tatry Zachodnie | ||
| Zajmowane jednostki administracyjne | |||
| |||
 | Zobacz hasłoTatry Zachodnie w Wikisłowniku |
Tatry Zachodnie (514.52;słow. Západné Tatry, dawniej Liptovské hole, Liptovské Tatry,niem. Liptauer Alpen, Liptauer Tatra, Liptauer Hochgebirge, Arva-Liptauer Hochgebirge, Westliche Tatra,węg. Liptói-Tátra) – jedno z trzechpasm górskichŁańcucha Tatrzańskiego, będące zachodnią częściąTatr. Położone wPolsce iSłowacji. Nazwa rozpowszechniła się w polskiej literaturze dopiero po 1868 roku, dawniej używano także nazw: Hale Liptowskie, Hale Liptowsko-Orawskie, Hale Liptowsko-Nowotarskie[1].
Główny grzbiet leży międzyprzełęczą Liliowe, która oddziela je odTatr Wysokich, aHuciańską Przełęczą, oddzielającą je odSkoruszyńskich Wierchów[2]. Od zachodu oddzielone są odGór Choczańskich przełomową (dla tych drugich)Doliną Kwaczańską[3], od północnego zachodu od Skoruszyńskich Wierchów dolinamiHuciańską,Błotną iMihulczą oraz przełęczamiBorek iManiowa Przehyba. Na północy odOrawicko-Witowskich Wierchów oddzielają jeDolina Cicha Orawska iBrama Orawska. Dalej granicę stanowi krawędźKotliny Zakopiańskiej, ograniczonaDrogą pod Reglami. Wszystkie wymienione przełęcze i doliny okalające Tatry Zachodnie od północnego zachodu i północy wchodzą w skład tzw.Rowu Podtatrzańskiego, na który po polskiej stronie składają sięRów Kościeliski iRów Zakopiański[1]. Na południu granicę Tatr Zachodnich tworzy wielkiuskok, oddzielający je od wypełnionejfliszemKotliny Liptowskiej[2]. W przybliżeniu pokrywa się on z zachodnią częściąMagistrali Tatrzańskiej[1].
Po polskiej stronie granica między Tatrami Wysokimi i Tatrami Zachodnimi ciągnie się dnemDoliny Gąsienicowej iDoliny Suchej Wody Gąsienicowej[4]. Po słowackiej stronie nie ma jednomyślności wśród geografów – geografowie polscy przeprowadzają tę granicę dnemDoliny Cichej Liptowskiej[5], część słowackich ma inne zdanie i granicę prowadziDoliną Koprową. Najwybitniejszy słowackitatrologIvan Bohuš ma zdanie identyczne jak Polacy, tj. jest przeświadczony o wyższości kryterium orograficzno-hydrologicznego nad krajobrazowo-geologicznym[6].
W linii prostej długośćgrani głównej Tatr Zachodnich wynosi ok. 29 kilometrów, rzeczywista długość całej wynosi 42 km. Tatry Zachodnie mają powierzchnię ok. 400 km², co stanowi niemal połowę całej powierzchni Tatr. 25% powierzchni Tatr Zachodnich znajduje się w Polsce, reszta na Słowacji[2]. Jezior jest tutaj znacznie mniej niż w Tatrach Wysokich; największe z nich toNiżni Staw Rohacki, po polskiej stronie jedynym większym jestSmreczyński Staw[1].
Szczyty Tatr Zachodnich powyżej 2000 m n.p.m.
Dolina Olczyska,Dolina Bystrej (i jej odgałęzienia:Jaworzynka,Dolina Kasprowa,Dolina Kondratowa),Dolina Białego,Dolina ku Dziurze,Dolina Strążyska,Dolina za Bramką,Dolina Małej Łąki,Dolina Kościeliska (i jej odgałęzienia:Dolina Miętusia,Dolina Tomanowa,Dolina Pyszniańska),Dolina Lejowa,Dolina Chochołowska (i jej odgałęzienia:Dolina Starorobociańska,Dolina Jarząbcza,Dolina Chochołowska Wyżnia)[7].
Dolina Cicha Liptowska (i jej odgałęzienia:Dolina Walentkowa,Dolina Wierchcicha,Dolina Szpania,Dolina Tomanowa Liptowska,dolina Hlina,Dolina Kamienista),Dolina Bystra,Dolina Wąska,Dolina Raczkowa (i jej odgałęzienia:Dolina Gaborowa,Dolina Zadnia Raczkowa),Dolina Jamnicka,Dolina Tarnowiecka,Dolina Żarska,Dolina Jałowiecka (i jej odgałęzienia:Parzychwost,Dolina Bobrowiecka Liptowska),Dolina Sucha Sielnicka,Dolina Juraniowa,Dolina Bobrowiecka Orawska,Dolina Zuberska (i jej odgałęzienia:Dolina Łatana,Dolina Rohacka),Dolina Siwa,Dolina Borowej Wody[7].
Trzon krystaliczny głównego grzbietu Tatr Zachodnich (a także Wysokich) stanowią głębinoweskały magmowe (granity) oraz metamorficzne, w tymgnejsy,migmatyty,amfibolity,łupki krystaliczne imylonity, pochodzące prawdopodobnie zepaleozoiku dolnego[8]. Na zboczachTrzydniowiańskiego Wierchu i naDługim Upłazie dostrzec można z daleka kilka białych, lśniącychkwarcytów wystających ponad powierzchnię. Północne stoki Tatr Zachodnich, podobnie jak Wysokich orazTatry Bielskie, zbudowane są zeskał osadowych[9].
Występowanie tutaj dużej ilości skał bardziej podatnych naerozję niż skały Tatr Wysokich jest przyczyną tego, że szczyty Tatr Zachodnich są niższe. Największy wpływ na kształtowanie rzeźby terenu wywarły wody płynące – potoki. Ich bieg został częściowo narzucony przez budowę geologiczną podłoża – układ warstw, uskoki, spękania, a częściowo następował niezależnie od struktur geologicznych. Tak np. głębokie wąwozy dolin Kościeliskiej i Chochołowskiej wyrzeźbione zostały w skałach osadowych przez płynące ich dnem potoki[10]. Niewielki szlif nadały rzeźbie Tatr Zachodnichlodowce górskie[11].
Mniejsza wysokość szczytów spowodowała, że w czasieepoki lodowcowej nie uległy one tak silnemu zlodowaceniu – powstające tutaj lodowce były mniejsze,kotły lodowcowe płytsze i nie tak surowe. Ogólnie wpływ lodowców na rzeźbę gór był tutaj mniejszy niż w Tatrach Wysokich. Wskutek występowania tutaj skał wapiennych –wapieni idolomitów – dobrze rozwinięte są tutaj zjawiskakrasowe, efektem których są licznejaskinie iwywierzyska,żłobki krasowe,leje krasowe. Tu występuje najdłuższa i najgłębsza jaskinia Polski –Jaskinia Wielka Śnieżna[10].
Osobny artykuł:Jaskinie polskich Tatr.Charakterystyczną cechą potoków Tatr Zachodnich są występujące na nich liczneponory, czyli miejsca, w których potok zanika – jego woda wpływa do podziemnych przepływów[10]. Doliny otaczające Tatry Zachodnie zbudowane są zfliszu podhalańskiego[9][10].
Klimat nie różni się od klimatu w innych częściach Tatr. Temperatura spada wraz z wysokością – na każde 100 m o 0,6 °C. Częstym zjawiskiem jest jednak występowanieinwersji temperatur. Najcieplejszym miesiącem jest lipiec, średnia temperatura na wysokości 2000 m n.p.m. wynosi w nim 7,5 °C. Natomiast najzimniejszy jest luty, średnia temperatura wynosi w nim −8,5 °C. Na szczytach zima trwa przeciętnie od połowy października do połowy maja. Im wyżej, tym więcej dni z opadami śniegu i tym dłużej zalega tam śnieg. W ciągu roku nie występuje ani jeden miesiąc, w którym kiedyś nie spadłby śnieg, na najwyższych szczytach można się go spodziewać nawet w lipcu i sierpniu. Charakterystyczną cechą pogody jest duża jej zmienność, trudna do przewidzenia. W ciągu kilku godzin pogoda może się radykalnie zmienić, nie jest niczym rzadkim w lecie czy wczesną jesienią duży spadek temperatury i występowanie silnych wichur z zamieciami śnieżnymi czy gradem. Średnie opady są większe niż w innych rejonach Polski i wynoszą 1200–1600 mm. Znacznie więcej niż w pozostałej części kraju jest tutaj dni, w których wieje wiatr, większa też jest jego siła. Charakterystycznym rodzajem występującego w Tatrach wiatru jesthalny[10].
Osobny artykuł:Rośliny tatrzańskie.Roślinność Tatr Zachodnich jest bogatsza i bardziej zróżnicowana gatunkowo niż w Tatrach Wysokich. Przyczyną tego jest występowanie zróżnicowanego podłoża geologicznego, są bowiem tutaj duże ilości skał wapiennych z interesującą florąroślin wapieniolubnych, które w Tatrach Wysokich występują jedynie w północnej części[9]. Wiele gatunków roślin występuje tylko tutaj, a wiele innych, które w Tatrach Wysokich są rzadkością, tu występuje pospolicie[10]. Tatry Zachodnie są jedynym w Polsce miejscem występowania takich gatunków roślin, jak:babka górska,głodek kutnerowaty,gruszyczka karpacka,irga kutnerowata,nerecznica Villara,ostrołódka Hallera,ostrołódka karpacka,ostrołódka polna,potrostek alpejski,przymiotno alpejskie,rogownica szerokolistna,sasanka słowacka,skalnica zwisła,starzec cienisty,sparceta górska,sybaldia rozesłana,szarota Hoppego,szczwoligorz tatarski,traganek wytrzymały,traganek zwisłokwiatowy,turzyca czarna[12]. Fauna jest podobna jak w całych Tatrach. Z dużych zwierząt występują tu:niedźwiedź brunatny,kozica tatrzańska,świstak tatrzański, a z ptakóworzeł przedni[10].
Od dawna Tatry Zachodnie wykorzystywane były jako pastwiska, początkowo przezWołochów, którzy wKarpatach wprowadzili na szczytach górpasterstwo, później przez miejscową góralską ludność. Już w XVI w. mieszkańcy okolicznych miejscowości otrzymywali od królów polskich prawo do wypasu i karczowania polan. Powstały liczne hale. Na polanach stałyszałasy,bacówki i inne zabudowania. Z czasem liczba wypasanych tutaj owiec i bydła tak wzrosła, że hale nie wystarczały, wypasano również na stokach gór (np.Ciemniak wypasany był po sam wierzchołek), wżlebach i w lesie. Stało się to niebezpieczne dla Tatr – owce i bydło niszczyły tatrzańską roślinność, w tym cenne i bardzo rzadkie gatunki roślin, powodowały erozję stoków. Ponadto górale kłusowali, tępiąc kozice, świstaki i inne zwierzęta, wycinalikosodrzewinę[10]. Po powstaniu TPN zniesiono wypas na większości hal, utrzymał się jeszcze tzw.kulturowy wypas na niektórych tylko polanach. Oprócz pozytywnych skutków ma to jednak również skutki ujemne – hale (polany śródleśne) zarastają lasem ze szkodą dla atrakcyjności widokowej i ginie ich roślinność[13].
W Tatrach Zachodnich od dawna, już od XV wieku, funkcjonowały górnictwo i hutnictwo. Początkowo poszukiwano tutaj rud srebra i miedzi (np. podOrnakiem), później żelaza. Na polanachStare Kościeliska iHuciska istniały huty przetapiające rudę żelaza. Góry przecięte zostały drogami do zwożenia tych rud, tzw. zwanymihawiarskimi drogami. Później rudy przewożonoDrogą pod Reglami do huty wKuźnicach[14]. Na potrzeby hut wycięto w Tatrach znaczną połać lasu, szczególniebukowego[10].
W licznych jaskiniach Tatr Zachodnich podobno ukrywali się zbójnicy, faktycznie jednak były one penetrowane głównie przez poszukiwaczy skarbów rzekomo ukrytych w nich przez zbójników. Świadczą o tym pozostawione przez nich znaki (naliczono 52 takie miejsca w jaskiniach i na turniach, wszystkie w Tatrach Zachodnich). Obecnie rozgałęzione i długie korytarze jaskiń są terenem badańspeleologów[14].
Osobny artykuł:Szlaki turystyczne w polskich Tatrach.Szczyty Tatr Zachodnich (z wyjątkiemRohaczy iGiewontu) są łagodne i mają kopulasty kształt. Są jednak bardzo atrakcyjne turystycznie dzięki temu, że mają więcej wysokogórskichhal i dużych, nagich partii wierzchołkowych porośniętych tylko niską murawą, z których roztaczają się rozległe widoki. Znacznie więcej jest tutaj także jaskiń i wielkichwywierzysk. Wapienne skały tworzą liczneturnie i bardzo strome ściany, w których istnieje wieledróg wspinaczkowych dla taterników[15]. Wyznakowane są liczneszlaki turystyki pieszej inartostrady, a także trasy rowerowe[7].
W Tatrach Zachodnich znajduje się 7 schronisk turystycznych (4 w Polsce, 3 na Słowacji).
Tatry Zachodnie wchodzą w składTatrzańskiego Parku Narodowego. Za wstęp pobierane są opłaty przez TPN orazWspólnotę Leśną Uprawnionych Ośmiu Wsi, której własnością jest część Tatr Zachodnich w rejonie dolin Kościeliskiej,Lejowej i Chochołowskiej[14].
