Dzięki badaniometnologii orazreligioznawstwa wiadomo, że fenomen szamaństwa, dawniej kojarzony prawie wyłącznie z obszarem środkowejSyberii (Tunguzi,Buriaci), był obecny w wielu innych systemach wierzeń na wszystkich kontynentach. Wielka zasługa w badaniachszamanizmu przypadaMircei Eliademu.
Słowo „szaman” pochodzi z języka wschodniosyberyjskichEwenków, dawniejTunguzów[3]. UMandżurów występuje jakosama, a uGoldówsiaman. Czasowniksa, od którego pochodzi to słowo, odpowiada polskiemu wyrazowi „znachor” lub „wiedźma”.
Funkcja szamańska cechuje się czterema cechami konstytutywnymi:
Szaman działa poprzezekstazę. Polega ona na wejściu wtrans poprzez rytmikę tańca lub uderzania w bębenek, podczas którego szaman doznaje duchowego opuszczenia własnego ciała. Pozwala mu to na wejście w kontakt ze światem nadludzkim, podjęcie podróży do nieba, bądź zejście do świata podziemnego, napotkania duchów opiekunów, zaprzyjaźnionych bądź też wrogich, i wykonania swej misji[4].
Szaman posiada więzi na „tamtym świecie”. Siła szamana polega na posiadaniu właściwych układów z potężnymi i wpływowymi w zaświatach duchami[5]. Walcząc z niektórymi z nich, szaman wspiera się sojuszami z innymi. Dlatego też szamanem nie jest ten, kto chce, lecz ten, który został przez duchy wybrany i wprowadzony w „tamten świat”.
Szaman jest trwałym elementem życia społecznego, jego instytucja jest nieodzowna dla jego wspólnoty. Dziękiinicjacji szaman posiada właściwą wiedzę, potrzebną w trudnych sytuacjach, gdy musi wyruszać wzaświaty, aby pomóc jednostkom bądź całej swej wspólnocie[6].
Szaman działa z pobudek altruistycznych. Na ogół jego dwie najważniejsze funkcje to:
odprowadzanie umarłych w zaświaty – umarli potrzebują opieki w swej ostatniej drodze, gdyż zanim dojdą do jej końca, czyhają na nich wielkie niebezpieczeństwa; szaman przeprowadzadusze zmarłych przez zaświaty, do bram ich miejsca odpoczynku[7];
przywracanie zbiegłej duszy osobom chorym –choroba jest na ogół wywołana odejściem duszy, bądź wyniszczaniem duszy przez złego ducha; rola szamana polega na odnalezieniu duszy błąkającej się w zaświatach i sprowadzeniu jej do chorego, ewentualnie pokonaniu złych, nieprzychylnych i szkodzących jej duchów[8].
Osoba szamana, jego atrybuty i rytuały z nim związane różnią się w zależności od epoki, regionu i kultury. Na ogół jednak jego stałymi atrybutami są symbole transu i tańca (bębenek), oś, po której symbolicznie wchodzi w różne światy, znajdujące się naDrzewie Kosmicznym, oraz ubiór naznaczony zdolnościami lotów ekstatycznych (np. pióra).
Instytucja szamana – szamanizm – nie stanowi religii, jest natomiast bardzo częstym elementem wierzeńanimistycznych.
Do początku XX wieku szamanizm był powszechnie praktykowany przez wszystkie ludy tubylcze Syberii. Porewolucji październikowej rozpoczęła się eksterminacja szamanów, wyplenianie dawnych wierzeń u ludów syberyjskich, budowanie szkół i szpitali, które miały zapełnić lukę po zniknięciu szamana. Szamanizm był praktykowany tylko w najtrudniej dostępnych rejonach kraju. Kilkanaście lat temu szamani zaczęli się ponownie ujawniać, ale pozostało ich niewielu, a wiele obrzędów i tradycji zniknęło bez śladu.
↑Andrzej Wierciński, Magia i religia, rozdz. IX: Model postaci Szamana, Kraków 1997, s. 123–155; Andrzej Scyjewski, Szamanizm, w: Religia [Encyklopedia], t. 9, Warszawa 2003, s. 180–181; Stanisław Wargacki, Szaman, Szamanizm, w: Encyklopedia Katolicka, t. 18, Lublin 2013, s. 1403–1405; H. Swienko, Studia nad Szamanizmem. bibliografia przedmiotowa prac Polaków oraz prac wydawanych w Polsce w latach 1754–1983, „Euhemer” 1984, nr 3, 163–185.
↑Mircea Eliade, Szamanizm i archaiczne techniki ekstazy, Warszawa 1994, s. 16.
↑Mircea Eliade, Historia wierzeń i idei religijnych, t. III., Warszawa 1995, s. 13n.
↑Mircea Eliade, Szamanizm i archaiczne techniki ekstazy, Warszawa 1994, s. 98–105.
↑Mircea Eliade, Historia wierzeń i idei religijnych, t. III., Warszawa 1995, s. 18–20.
↑Jerzy Sławomir Wasilewski, ... Po śmierci wędrować. Szkice z zakresu etnologii świata znaczeń, „Teksty” 1979, nr 2, s. 97–120.
↑Jerzy Sławomir Wasilewski, Podróże do piekieł. Rzecz o szamańskich misteriach, Warszawa 1979.
Zobacz też:Szaman (singel).
Multimedia wWikimedia Commons
Definicje słownikowe wWikisłowniku
Gabriel Prieto,A day in the life of a Peruvian shaman(ang.), kanał „TED-Ed” naYouTube, 4 czerwca 2020 [dostęp 2024-10-05].
