Obszar Syberii w ujęciu geograficznymObszar Syberii w ujęciu historycznym i potocznym (na ciemnoczerwono –Syberyjski Okręg Federalny)RejonAłtaju i jez.Bajkał, mapa z 1903Rejon rzekiAmur, mapa z 1903Herb Syberii z czasów Imperium Rosyjskiego
Geneza słowa Syberia (Sybir) nie jest jednoznaczna i pewna. Łączono tę nazwę zetnonimami „Sabir” i „Seber” określającymi nieznane plemionaHunów lub z plemieniem „Suwar” mieszkającym w VI wieku n.e. w środkowym biegu rzekiIrtysz.
Rocznie do oceanu oddają one 2500 km³ wody, z czego 80% w okresie letnim. Rzeki zasilane są główniedeszczami iśniegiem. Często wiosną wylewają. Syberyjskie rzeki zamarzają na okres od 5 miesięcy na południu do 8 miesięcy na północy. 100 tys. km rzek jest spławnych (żeglownych).
Występuje wielka liczba jezior. Większość stanowią drobne jeziorka wtajdze na Nizinie Zachodniosyberyjskiej. Największymi jeziorami sąBajkał iTajmyr.
Tajga, której pas ma szerokość 2–3 tys. km, jest najbardziej typowym syberyjskim krajobrazem. Dominują w niej drzewa iglaste, choć skład lasu waha się w zależności od regionu.
Do końca XVI wieku Syberia była słabo zaludniona, badacz radziecki Dołgich szacował liczbę miejscowej ludności w XVII w. (bez Rosjan) na 236 tys., w tym 28,5 tys.Jakutów, 27,3 tys.Buriatów, 17 tys.Tatarów, 16,7 tys.Turków ałtajskich[1]. Po przyłączeniu jej do Rosji zaczął napływać potok ludności, który wydatnie się zwiększył po wybudowaniuKolei Transsyberyjskiej (1905). Według spisu powszechnego Rosji, w 1897 r. na 5 760 169 mieszkańców Syberii, aż 84,9% reprezentowała ludność z europejskiej części Rosji, spośród której 95% stanowili Rosjanie. Wśród autochtonów (15,1%) najliczniejsi byli Buriaci (289 tys.) i Jakuci (226 tys.), 108 tys. liczyli Turcy ałtajscy, a 53 tys. Tatarzy. Ludność autochtoniczna dominowała wówczas tylko na samej północy i północnym wschodzie Syberii oraz guberni jakuckiej (87,5% tamtejszej populacji)[1]. 65% ludności mieszka w miastach. Na Syberii znajdują się 182 miasta, z czego 32 liczą ponad 100 tys. mieszkańców.Rosjanie,Ukraińcy iBiałorusini stanowią łącznie 89% liczby ludności.
Od upadku ZSRR do połowy lat 2010. liczba mieszkańców okręgów syberyjskiego i dalekowschodniego zmniejszyła się z 21 mln do 18,5 mln ludzi[2].
Rdzenne ludy Syberii stanowią ok. 6% populacji.
Poza tym Syberię zamieszkują przedstawiciele innych narodowości. Pozostałe nierdzenne narody zamieszkujące Syberię to głównieTatarzy,Kazachowie iCzuwasze.
Zmiany demograficzne na Syberii w latach 1622–2010[3][4]
Pierwotnie Syberią określano obszarchanatu syberyjskiego. Państwo to zostało założone w 1495 roku przezMahmeta, uciekiniera z jednego z państw powstałych na gruzachZłotej Ordy –Chanatu Tiumeńskiego. W tym okresie na Rusi tereny podUralem, po obydwu stronach masywu, określano inną nazwą:Jugra. Penetracji tego obszaru jako pierwsi podjęli się kupcy zNowogrodu Wielkiego. W świetle źródeł już w XI wieku dotarli do Jugry, który w wieku kolejnym nominalnie sobie podporządkowali. Stał się on obiektem sporu między Nowogrodem aWielkim Księstwem Moskiewskim, które stopniowo przejmowało wpływy nowogrodzkie pod Uralem. W 1383 roku założonobiskupstwo w Permie, którego celem była chrystianizacja Jugry i pełniejsze podporządkowanie tego rejonu Moskwie. W 1465 rokuIwan III wysłał do Jugry ekspedycję zbrojną, która wymusiła na miejscowych władykach podporządkowanie się Moskwie i płacenie daniny w skórkach, tzw.jasaku.
W 1478 Wielkie Księstwo Moskiewskie zajęło Nowogród, a zarazem przejęło jego powiązania handlowe na wschodzie. Już w 1483 po szlakach wyznaczonych przez Nowogrodzian ruszyła pierwsza moskiewska wyprawa za Ural. Decydującaekspansja w tym rejonie wymagała jednak wcześniejszego podporządkowania Moskwie chanatów tatarskich. Po tym jak w 1552 rokuIwan IV Groźny zdobyłChanat Kazański, a następnie podporządkował sobieChanat Astrachański, władca chanatu syberyjskiego,Jediger, uznał Moskwę za potencjalnego protektora. Prowadził on wojnę domową z pretendentem do tronu,Kuczumem, w której przewagę powoli zyskiwał ten drugi. Ediger złożył w 1555 roku hołd Iwanowi IV i zobowiązał się do płacenia jasaku, ale nie otrzymał w zamian upragnionej pomocy. W 1563 roku został zamordowany, a jego miejsce zajął Kuczum. Wprawdzie nie próbował on zerwać więzów zależności względem Moskwy, ale nie przeszkadzało mu to w atakowaniu podległych Iwanowi IVOstiaków.
Iwan IV nie reagował jednak na najazdy, które bezpośrednio nie dotykały jego ziem. Upadek chanatu syberyjskiego nastąpił na skutek wyprawyatamana kozackiegoJermaka Timofiejewicza, który był dowódcą wojsk prywatnych w służbie jednego z najbogatszych rodów kupieckich Rosji,Stroganowów. Nie jest jasne, czy podejmując w 1581 roku wyprawę na chanat syberyjski działał on na ich polecenie, czy też na własną rękę. Udało mu się zająćSybir, stolicę chanatu, co początkowo spotkało się z wyraźną dezaprobatą Iwana IV. Po kilku latach Jermakowi udało się przekonać władcę, by uznał go za nowego płatnika jasaku. Zginął jednak w 1585 roku w walkach z Kuczumem, a ostatecznego podboju chanatu syberyjskiego dokonano już na polecenie moskiewskiego cara. W 1586 roku Rosjanie założyli pierwszą osadę na Syberii,Tiumeń, a w rok później umocnionyostrógTobolsk. W 1598 ostatecznie pokonali Kuczuma, co otworzyło drogę do dalszej ekspansji na wschód. Całą krainę rozciągającą się od Uralu zaczęto określać mianem Syberii.
Tobolsk – jedno z najstarszych rosyjskich miast na Syberii (zdjęcie z początku XX w.)
Podboje prowadzone były w większości z inicjatywy prywatnej, przez kupców i grupy kozaków. Ich obowiązkami były uznawanie władzy cara i zbieranie jasaku od miejscowych plemion. Spontaniczna i w dużej części pozbawiona nadzoru państwa ekspansja pozwoliła jeszcze przed połową XVII wieku dotrzeć do brzegówOceanu Spokojnego. Rosjanie kolonizowali kolejno ujścia wielkich rzek syberyjskich:Obu,Jeniseju iLeny. Ze względu na klimat główny prąd ekspansji przesuwał się przez Syberię południową. Tam też jednak najsilniejszy opór stawiały miejscowe ludy koczownicze:Kirgizi,Kałmucy iBuriaci.
W 1604 roku założonoTomsk nadTomem, dopływem Obu, w 1619Jenisejsk w środkowym biegu Jeniseju, a w 1632Jakuck nad Leną. W XVII wieku to w tych 3 miastach znajdowały się siedzibywojewodów obwodowych. Siedzibą czwartego wojewody był Tobolsk, który stał się de facto stolicą Syberii. Rolą wojewodów było przede wszystkim dbanie o regularny pobór jasaku i przekazywanie go do Moskwy. Wojewoda tobolski dodatkowo sprawował zwierzchność nad moskiewskimi siłami zbrojnymi na Syberii i regulacją handlu. W Tobolsku od 1621 roku znajdowała się także siedzibaarcybiskupstwa syberyjskiego.
Niższy stopień podziału terytorialnego Syberii stanowiłypowiaty. W XVII wieku było ich 20. Nad całą Syberią jurysdykcję sprawowałPrikaz Syberyjski utworzony w 1637 roku.
Do najważniejszych miast założonych w XVII wieku należały jeszczeIrkuck nadBajkałem (1652) iOchock nad morzem Ochockim (1649). Pod koniec wiekuWładimir Atłasow odkryłKamczatkę (1697).
W 1643 roku ruszyła pierwsza wyprawa nadAmur, dowodzona przezJerofieja Chabarowa. W tym rejonie Moskwa weszła w kontakt z innym Imperium –Chinami dynastiiQing. Do pierwszych potyczek doszło w 1652, co jednak nie powstrzymało kozaków przed założeniemNerczyńska w 1659 roku. Pierwszy poseł moskiewski do Chin, wysłany w 1656 roku, został potraktowany obcesowo i wrócił do Moskwy z niczym. Spór między mocarstwami zaostrzył się w latach 60., gdy renegatNicefor Czernichowski na własną rękę odbudował twierdzę nad Amurem,Ałbazin, którą kilka lat wcześniej zniszczyli Chińczycy. Doprowadziło to do wojny, ostatecznie zakończonej dopiero w roku 1689traktatem nerczyńskim. Moskwa, przymuszona chińską demonstracją siły, zgodziła się zrezygnować z żyznych terenów nad Amurem, a granica została przesunięta na rzekęArgun. Zgodnie z założeniami polityki chińskiej Nadamurze miało pozostaćstrefą buforową. W 1728 roku traktat ten został przypieczętowany w Kiachcie pokojem wieczystym.
Przez cały XVII wiek władza Moskwy nad Syberią była stosunkowo słaba, co prowadziło do częstych i krwawo tłumionych buntów. Ruchy wyzwoleńcze były szczególnie silne na początku wieku, w okresiewielkiej smuty. Również później, przez cały wiek XVIII buntowali się m.in.Koriacy iCzukcze. Pierwszym udało się wywalczyć pewne ustępstwa – władze moskiewskie przestały brać od nich zakładników (instytucja tzw.amanatu). Dodatkowo Koriacy mieli sami zbierać jasak i przekazywać go lokalnym władzom. Źródłami powstań były przede wszystkim: nadużycia przy pobieraniu jasaku, napady na autochtonów iniewolnictwo, wprawdzie formalnie zabronione w 1599 roku, ale jednak kwitnące. Specyficznym problemem we wczesnym okresie kolonizacji Syberii był brak kobiet, który prowadził do gwałtów i porwań, dokonywanych przez moskiewskich osadników wśród miejscowej ludności.
W XVII wieku Syberia stała się jednym z najbardziej dochodowych regionów Wielkiego Księstwa. Z jasaku budżet carski zyskiwał około 1/3 dochodów.
W XVIII wieku Rosja stopniowo umacniała swoją władzę na Syberii. W 1708Piotr I Wielki przeprowadził reformę miejscowej administracji. Syberia objęta została jednągubernią ze stolicą w Tobolsku i trzema prowincjami: Tobolską, Jenisejską i Irkucką. W 1764 utworzono drugą gubernię w Irkucku, co przypieczętowało coraz wyraźniejszy podział na Syberię wschodnią i zachodnią. W szczególnym stopniu odrębność Syberii podkreślałaKatarzyna II, która utworzyła urządgenerał-gubernatora cesarstwa syberyjskiego, ze stolicą w Tobolsku. Tę odrębność zniósł w 1796 roku carPaweł I.
Od czasów Piotra I władze w Petersburgu coraz większe znaczenie zaczęły przywiązywać do kwestii sprawnego kontaktu między metropolią i rozległymi terenami Syberii. W 1720 roku Piotr I nakazał budowę stacji pocztowych co 40wiorst (43 km) na drodze z Moskwy do Irkucka. Projekt ten zakończono dopiero w latach 60. XVIII wieku. Od XVII wieku, a w istocie aż do schyłku XIX, podstawową formą transportu na Syberii był transport rzeczny. Pomiędzy poszczególnymi rzekami organizowano specjalne punkty przeciągania łodzi, nazywane przewłokami. Tam zwykle powstawały ostrogi, a następnie miasta. Na drodze z Tobolska do Pekinu, łodzie trzeba było przeciągać 7 razy, a podróż taka mogła trwać nawet 3 lata. Dla usprawnienia transportu w latach 60. XVIII wieku wybudowano trakt transportowy naStepie Barabińskim, ale dopiero wiek XIX miał przynieść przełom w tej dziedzinie.
Vitus Bering – nawigator pochodzenia duńskiego w służbie rosyjskiej marynarki
Wraz ze stopniowym przetrzebianiem zwierzyny leśnej spadał dochód z jasaku, co stymulowało poszukiwania surowców naturalnych na Syberii. Przykładowo w 1716 roku, w tokuWielkiej Wojny Północnej, Piotr I wysłał ekspedycję w góręIrtysza w poszukiwaniu złota. Zakończyła się ona niepowodzeniem, ale nad rzeką założono twierdzęOmsk. Większe sukcesy odnoszono w poszukiwaniu rud żelaza i srebra. W latach 20. powstałałtajski okręg przemysłowy założony przezAkinfa Demidowa, a następnie skonfiskowany przez państwo.
Spośród miast najszybciej rozwijał się Tobolsk, który w połowie XVIII wieku miał już 15 000 mieszkańców. Na Syberii wschodniej dominującą rolę od Jenisejska przejął Irkuck. Największe dorocznejarmarki syberyjskie odbywały się wIrbicie.
Pierwsza połowa XVIII wieku była okresem największych ekspedycji naukowych na Syberii, które pozwoliły poznać geografię, faunę, florę i ludność tej krainy. W 1716 roku swoją siedmioletnią misję badawczą na Syberii rozpocząłGottlieb Messerschmidt, a w 1726 rokuVitus Bering podjął próbę odpowiedzi na pytanie, czyAzja łączy się zAmeryką. Ostatecznie zaprzeczył tej koncepcji podczas swojej drugiej wyprawy (1733–1734), kiedy też odkryłWyspy Aleuckie,Wyspy Komandorskie,Kuryle i drogę doJaponii. Rok wcześniej Rosjanie dotarli do brzegówAlaski. W 1783 ekspansja rosyjska przekroczyła granice Azji, aGrigorij Szelichow założył osadę naKodiaku, wyspie nieopodal Alaski.
W XIX wieku doszło do znaczących zmian w gospodarce i zarządzaniu Syberią. W okresie rządów generał-gubernatora Pestla-Treskina skala nadużyć na Syberii stała się tak duża, że zmusiła władze w Petersburgu do interwencji. W 1822 roku wysłanoMichaiła Sperańskiego, który najpierw przeprowadził kontrolę sytuacji, a następnie jako nowy generał-gubernator zreformował metody zarządzania Syberią. Wprowadzone zostałysamorząd wiejski oraz rady doradcze, kontrolujące urzędników. Powstały dwa generałgubernatorstwa – dla wschodniej i zachodniej Syberii. Sperański znacznie zwiększył obciążenia autochtonicznych ludów osiadłych, jednocześnie zapewniając ludom koczowniczym pełną jurysdykcję nad swoimi wewnętrznymi sprawami. Dla zmniejszenia nadużyć wprowadzono możliwość opłacania jasaku w ekwiwalencie pieniężnym.
Najważniejszym odkryciem początku XIX wieku było znalezienie złóż złota. Odkrycie i początek wydobycia tego kruszcu przypada na 1827 r. w zachodniej Syberii, a w następnych dekadach odkrywano złoża w rejonach leżących coraz bardziej na wschód[5]. Rosja szybko stała się największym producentem tego metalu, utrzymując się na pierwszej pozycji aż do czasu odkrycia bogatych złóż wKalifornii iAustralii. W 1812 zniesiono monopol władzy carskiej na wydobywanie metali szlachetnych. W 1870 ustalono natomiast, że każdy może wydobywać złoto, pod warunkiem sprzedawania go władzy, która zastrzegła sobie prawo przetopu.
W połowie XIX wieku Rosja ponownie podjęła próbę ekspansji nad Amur. Tym razem nie spotkała się z oporem ze strony osłabionych Chin. W 1858 roku zawarto dwa traktaty: wAjgunie iTiencinie. Granicą między państwami stał się Amur, a Rosja zyskała nowe przywileje handlowe. W 1860 roku zawartotraktat pekiński, w którym Rosja uzyskała dodatkowokraj ussuryjski. Najważniejszym miastem rosyjskim w tym rejonie stał sięWładywostok. W 1875 Rosja zawarła takżetraktat petersburski z Japonią. Uzyskała w nimSachalin,Kuryle zaś miały należeć do Japonii.
Pamięci Polaków Ofiar Stalinowskich Represji, Tomsk
W 1891 roku rozpoczęto największą inwestycję transportową w dotychczasowej historii Rosji: budowę rozważanej już od połowy wiekukolei transsyberyjskiej z Petersburga i Moskwy do Władywostoku. Budowę prowadzono w tempie do ponad 600 kilometrów rocznie, angażując w nią dziesiątki tysięcy robotników, w tym wielu zesłańców (zob.Sybiracy). Wprawdzie została zakończona dopiero w 1913 roku, ale już pod koniec XIX wieku doprowadziła do znacznego ożywienia w handlu na Syberii. Usprawniła też znacznie carski system zsyłek.
Na początku XX wieku premierPiotr Stołypin wprowadził szereg reform, który doprowadził w latach 1906–1917 do masowej akcji osiedleńczej na Syberii. W tym czasie na wschodnich rubieżach Rosji dobrowolnie osiadło 3 mln ludzi pochodzących z przeludnionych europejskich regionów państwa. Stołypin zagwarantował chłopom dogodne warunki nabycia ziemi i tanie kredyty, dzięki czemu obszar użytków rolnych na Syberii podwoił się w tym okresie[2].
Syberia została utracona przez Rosję w okresiewojny domowej, a jej powrót w granice Związku Radzieckiego nastąpił w 1922 po wycofaniu wojsk interwentów[6].Była ona istotnym elementemGeneralnego Planu Wschodniego, gdyż reżimIII Rzeszy planował wysiedlić na nią około 50 milionówSłowian. Poataku Niemiec na ZSRR m.in. na zachodnią Syberię przebazowano znaczną część radzieckich ośrodków przemysłowych z zagrożonych obszarów[7].
Od początku liczną grupę osadników stanowili ludzie skazani nazesłanie, bądźkatorgę. Było wśród nich wielu Polaków. Jednym z pierwszych znanych zesłańców z terenów Rzeczypospolitej byłAdam Kamieński, autor najstarszego opisu Syberii w języku polskim[8]. Często zesłańcy byli elitą wśród osadników i w sposób znaczący przyczyniali się do rozwoju Syberii. Spośród nich rekrutowało się też wielu badaczy np.Benedykt Dybowski,Bronisław Piłsudski,Aleksander Czekanowski czyJan Czerski.
Początkowo gospodarka Syberii ograniczała się tylko do eksploatacji lasów, przemysłu futrzarskiego i wydobyciazłota. Do dziś te gałęzie przemysłu są tam obecne. Dopiero w XX wieku gospodarcza rola Syberii bardzo wzrosła. Przyczynami były: wybudowanieKolei Transsyberyjskiej oraz systematyczne badania geologiczne, które umożliwiły odkrycie wielkich i różnorodnych bogactw tej ziemi.
.jpg)
.jpg)
