W 2006 jego szczątki znaleziono też wPortugalii, co dowodzi obecności zwierzęcia wEuropie[2]. Z powodu charakterystycznych płyt na grzbiecie i kolców na ogonie należy do najbardziej rozpoznawalnychdinozaurów. NazwaStegosaurus znaczy „zadaszony jaszczur” i bierze źródłosłów zestarożytnej greki, od słów στέγος- (stegos- – „dach”) i σαῦρος (-sauros – „jaszczur”)[3]. W górnejformacji Morrison zidentyfikowano co najmniej 3 jegogatunki, znane z pozostałości około 80 osobników żyjących między 155 a 150 milionów lat temu, w środowisku zdominowanym przez olbrzymiezauropody, jakdiplodok,kamarazaur czyapatozaur.
Duży, ciężko zbudowanyczworonożnyroślinożerca, cechował się charakterystyczną posturą, silnie zaokrąglonym grzbietem, krótkimi przednimi łapami, głową leżącą nisko nad podłożem i usztywnionym ogonem trzymanym wysoko w powietrzu. Jego rzędy płyt i kolce pobudzały naukowców do spekulacji. Te drugie służyły prawdopodobnie do obrony, podczas gdy pierwsze mogły prócz tego pełnić rolę w popisach zwierząt czy wtermoregulacji. Rodzaj ten cechował się największymi rozmiarami wśródstegozaurów, osiągając mniej więcej rozmiary autobusu. Dzielił jednak mnóstwo cech anatomicznych z innymi, mniejszymi członkami Stegosauria.
Porównanie wielkości dwóch gatunków stegozaura i człowieka
Ten czworonożny jaszczur, osiągający około 9 m długości i 4 m wysokości, należy do najłatwiejszych do rozpoznania dinozaurów, głównie dzięki dwóm rzędomdeltoidalnych płyt stojących na sztorc na jego grzbiecie i dwóm parom długich horyzontalnie ułożonych kolców ulokowanych na końcu ogona. Osiągając duże jak na tyreofora rozmiary, wydawał się karłem wśród współczesnych mu ogromnychzauropodów. Oprócz nich koegzystował z wielkimidrapieżnymiteropodami, jakallozaur czyceratozaur, uzbrojenie wydaje mu się więc potrzebne.
Tylne łapy kończyły się trzema krótkimi palcami, podczas gdy przednie miały ich po 5. Jednak tylko 2 palce wewnętrzne posiadały tępekopytka. Wszystkie 4 łapy wspierały się na opuszkach za palcami[4]. Kończyny przednie były znacznie krótsze od przysadzistych tylnych, co owocowało dziwaczną sylwetką. Ogon wydaje się być trzymany z dala od ziemi, podczas gdy głowa stegozaura spoczywała względnie nisko, nie wyżej, niż metr nad poziomem gruntu[5].
Długa i wąskaczaszka stegozaura proporcjonalnie do wielkości ciała osiągała małe rozmiary. Niewielkie otwory nadoczodołowe, częste uarchozaurów, w tym dzisiejszychptaków, choć nie u współczesnychkrokodyli, leżały międzynosem aoczyma. Niskie położenie głowy sugeruje, że dinozaur skubał niską roślinność. Hipotezę tę wspierają brak przednichzębów i obecność w ich miejscu rogowegodzioba (rhamphotheca). Stegozaurze zęby były małe, trójkątne i płaskie, co wskazuje, że zwierzę miażdżyło pokarm. Stworzenie prawdopodobnie miało mięsiste struktury przypominające policzki, w których mieściła się przeżuwana żywność[6].
W porównaniu z rozmiarami ciałapuszka mózgowa stegozaura była mała, nie większa od psiej. Dobrze zachowany egzemplarz pozwoliłMarshowi na uzyskanie odlewu jamy czaszki, co dostarczyło informacji na temat wielkości mózgu. Musiał on być bardzo mały, możliwe, że najmniejszy wśród dinozaurów: zwierzę ważące 4,5 tony mogło dysponować mózgiem o masie 80 g. Koresponduje to z obiegową opinią, jakoby dinozaury nie grzeszyły inteligencją, obecnie w dużym stopniu odrzucaną[7].
Większość informacji na temat stegozaura pochodzi z badań szczątków dorosłych zwierząt. Niedawno odkryto też pozostałości młodego osobnika. Jeden prawie dorosły, odnaleziony w 1994 w Wyoming, mierzył 4,6 m długości i 2 m wysokości, jego masę za życia szacuje się na 2,3 tony. Wystawia go University of Wyoming Geological Museum[8]. Jeszcze mniejsze szkielety, liczące sobie 210 cm długości i 80 cm wysokości, wystawia Denver Museum of Nature & Science.
Stegosaurus był pierwszym nazwanym rodzajem w rodziniestegozaurów. Stanowi teżrodzaj typowy tej rodziny, biorącej od niego swą nazwę i będącą jedną z dwóch rodzininfrarzędustegozaurów, obejmującego takżehuajangozaury. Infrarząd ten należy dotyreoforów, podrzędu uzbrojonych dinozaurów, który zawiera też bardziej zaawansowaną grupęankylozaurów. Klad Stegosauria tworzyły zwierzęta podobne do siebie z wyglądu i postury, a różniące się głównie kształtem swych płyt i ułożeniem kolców. Najbliżsi krewni stegozaura tochińskiwuerhozaur iwschodnioafrykańskikentrozaur.
Pochodzenie stegozaura nie jest pewne. Znaleziono nieliczne tylko pozostałości bazalnych stegozaurów i ich przodków. Niedawno wykazano obecność przedstawicieli rodziny w dolnejformacji Morrison, powstałej miliony lat przed pojawieniem się rodzaju. Odkryto wtedyhesperozaura z wczesnegokimerydu[9]. Najwcześniejszy przedstawiciel rodzinyleksowizaur zangielskiej ifrancuskiej formacjiOxford Clay pochodził natomiast ze środkowegokeloweju.
Wcześniejszy i bardziej bazalnyhuajangozaur ześrodkowojurajskich Chin żyjący około 165 milionów lat temu wyprzedza stegozaura o 20 milionów lat, uważa się go nieraz za jedynego przedstawiciela Huayangosauridae. Jeszcze wcześniejszyscelidozaur zwczesnojurajskiejAnglii sprzed około 190 milionów lat wykazuje zaś cechy zarówno stegozaurów, jak idinozaurów pancernych. Inny niewielki gad,emauzaur zNiemiec, poruszał się na czterech łapach, zaś jeszcze wcześniejszy pochodzący zArizony wUSAskutellozaur był częściowo dwunożny. Te niewielkie ptasiomiedniczne o skromnym uzbrojeniu były blisko spokrewnione z bezpośrednim przodkiemstegozaurów iankylozaurów. Odciski pozostawione prawdopodobnie przez wczesnego dinozaura pancernego sprzed 195 milionów lat znaleziono weFrancji[10].
S. stenops zilustrowany przez Marsha w 1896. Uwagę zwraca 12 płyt na grzbiecie i 8 kolców na ogonie, w rzeczywistości płyt było 17, a kolców 4
Stegosaurus, jeden z wielu rodzajów dinozaurów znalezionych i opisanych podczaswojny o kości, opisany został pierwotnie przezMarsha w 1877[11] dzięki pozostałościom z północyMorrison w Kolorado. Te pierwsze kości uznano zaholotyp gatunkuStegosaurus armatus. Podstawą nazwy rodzajowej tłumaczonej jako „zadaszony jaszczur” stał się błędny pogląd Marsha, jakoby płyty spoczywały płasko na grzbiecie zwierzęcia, zachodząc na siebie dachówkowato jak układane niegdyśflizy. W ciągu następnych kilku lat odkryto mnóstwo nowych szczątków stegozaura i paleontolog opublikował kilka prac na jego temat. Początkowo opisano kilka gatunków, z których część uznano później za niepewne lub zasynonimy już wyróżnionych[12]. Pozostawiono z nich dwa dobrze poznane i jeden znany kiepsko. Potwierdzone szczątki tego rodzaju znaleziono w warstwach stratygraficznych 2-6 formacji Morrison, dodatkowe szczątki z warstwy 1 również mogą należeć do rodzaju[13].
Stegosaurus stenops, „zadaszony jaszczur o wąskiej twarzy”, którą to nazwę ukuł Marsh w 1887[14], a holotyp znalazł Marshal Felch w Garden Park, na północ odCanon City wKolorado w 1886. Jest to najlepiej poznany z gatunków stegozaura, głównie z powodu szczątków obejmujących wśród co najmniej 50 szkieletów, w tym co najmniej jeden kompletny o zachowanych stawach. Zachowały się pozostałości osobników dorosłych i młodocianych, jedna kompletna czaszka i cztery niepełne. Zauropsyd miał duże, szerokie płyty i cztery kolce na ogonie. Był krótszy, niżS. armatus, mierząc 7 m długości.
Stegosaurus sulcatus, „zadaszony jaszczur bruzdowaty”, opisany przez Marsha w 1887 na podstawie niekompletnego szkieletu[14], uznawany za synonimS. armatus[15].Stegosaurus duplex, „zadaszony jaszczur dwuzwojowy” (termin ten odnosi się do znacznie poszerzonego kanału kręgowegokości krzyżowej określonego przez Marsha za „tylną puszkę mózgową”), prawdopodobnie jednaki zS. armatus[15]. Choć nazwał go Marsh w 1887, wyróżniwszy też holotyp, niepołączone stawowo kości znalazł w 1879 Edward Ashley wComo Bluff wWyoming.
Stegosaurus ungulatus, „zadaszony jaszczur kopytny”, nazwany również przez Marsha w 1879 dzięki szczątkom zComo Bluff wWyoming[16]. Jego materiał obejmuje kilkakręgów i płyt. Mierząc 9 m, był największym gatunkiem swego rodzaju. Znaleziony wPortugalii okaz z górnegokimerydu-dolnegotytonu także przypisano temu gatunkowi[2].
Susannah Maidment i współpracownicy w 2008 zaproponowali wprowadzenie dużych zmian w taksonomii rodzaju, sugerując synonimizacjęS. stenops i czasami uznawanego za pewny gatunekS. ungulatus zS. armatus, a także włączeniehesperozaura iwuerhozaura do rodzajuStegosaurus. Typowe gatunki tych rodzajów stałyby się więc odpowiednioStegosaurus mjosi iS. homheni.S. longispinus uznali zaś zanomen dubium. Wedle ich koncepcji rzeczony rodzaj obejmowałby 3 pewne gatunki (S. armatus,S. homheni, andS. mjosi), a jego przedstawiciele zamieszkiwalibypóźnojurajskieEuropę iAmerykę Północną orazwczesnokredowąAzję[17].
Stegosaurus affinis, opisany przez Marsha w 1881, znany jedynie zkości miednicznej. Uznawany zanomen dubium[15], prawdopodobnie stanowi synonimS. armatus[18].
Stegosaurus seeleyanus, określony pierwotnie jakoHypsirophus, prawdopodobnie nie różni się odS. armatus.Stegosaurus (Diracodon) laticeps opisany przez Marsha w 1881 dzięki pewnym fragmentom szczęk[19]. Nieraz uważa sięS. stenops za gatunek rodzajuDiracodon, kiedy indziejDiracodon uznaje się za gatunek stegozaura.Robert Bakker wskrzesiłD. laticeps w 1986[20], choć inny badacze uznają materiał za niediagnostyczny, a nazwę prawdopodobnie za synonimiczną w stosunku doS. stenops[12].
Stegosaurus armatus, co znaczy „zadaszony jaszczur uzbrojony”, to pierwszy znaleziony gatunek, znany z dwóch niepełnych szkieletów, dwóch niepełnychczaszek i co najmniej trzydziestu fragmentarycznych osobników[11]. Jego ogon wieńczyły cztery horyzontalnie ułożone kolce, pokrywały go względnie małe płyty.
Stegosaurus longispinus, „zadaszony jaszczur długokolcy”, nazwany tak przezGilmore’a[18] i znany z jednego niekompletnego szkieletu z formacji Morrison zWyoming. Cechował się zestawem czterech niezwykle długich kolców. JakS. stenops, osiągał długość 7 m. Galton i Carpenter (2016) ustanowili go gatunkiem typowym odrębnego rodzajuAlcovasaurus[21], natomiast Costa i Mateus (2019) przenieśli ten gatunek do rodzajuMiragaia[22].
Inne pozostałości przypisywane wcześniej stegozaurowi umieszczane są obecnie w różnych rodzajach.Stegosaurus marshi, opisany przez Lucasa w 1901, został przechrzczony nahoplitozaura rok później 1902.Stegosaurus priscus autorstwa Nopcsa 1911, przypisywanoleksowizaurowi[15], a obecnie stanowi gatunek typowylorikatozaura[24].
Stegosaurus był największym przedstawicielem swego infrarzędu, osiągając do 9 m długości. Niedługo po odkryciu Marsh uznał zwierzę za dwunożne z powodu jego krótkich kończyn przednich[25]. Do 1891 zmienił jednak zdanie, zwracając uwagę na ciężką budowę gada[26]. Obecnie jego czworonożność nie podlega dyskusji, istnieje jednak rozbieżność zdań w kwestii możliwości wspinania się stworzenia na tylne łapy, podpierania ogonem i pasenia się wśród wyżej rosnącego listowia[15]. Możliwość taką zauważył Bakker[20][27], nie uznaje jej natomiastKenneth Carpenter[5].
Stegosaurus miał bardzo krótkie przednie łapy, jeśli porównać je z tylnymi. Co więcej,piszczel istrzałka w porównaniu zkością udową również były krótkie. Wskazuje to, że ich właściciel nie mógł chodzić zbyt szybko. Rozwijając dużą prędkość kończyny tylne wyprzedzałyby bowiem przednie. Maksymalną prędkość zwierzęcia szacuje się na 6–7 km/h[6].
Najbardziej charakterystyczną cechę stegozaura stanowiły jego skórne płyty. Zwierzę posiadało ich 17. Powstały z wysoce zmodyfikowanychosteoderm, skostniałych łusek podobnych do spotykanych dzisiaj u krokodyli i licznychjaszczurek. Nie łączyły się bezpośrednio z kośćcem zwierzęcia, stercząc wskórze. Największe znajdowały się nad biodrami tyreofora i mierzyły 60 cm zarówno na wysokość, jak i na długość.
Wczesna rekonstrukcja stegozaura z płytami spoczywającymi płasko na grzbiecie i ogonie oraz kolcami ogonowymi rozmieszczonymi na całym ciele
Jednym z głównych tematów książek i artykułów o stegozaurze jest rozmieszczenie płyt[28]. Stanowiło ono przedmiot jednego z większych sporów w historii rekonstruowania dinozaurów. Zaproponowano 4 możliwe sposoby rozlokowania płyt:
Płyty leżące płasko na grzbiecie w sposób dachówkowaty, tworząc jakby zbroję. Taki był pierwszy pogląd Marsha, który zaowocował nazwą rodzajową zwierzęcia. Podczas odnajdywania kolejnych płyt, gdy ich zestaw robił się coraz kompletniejszy, okazało się, że raczej sterczały one na swym brzegu, niż leżały płasko.
W 1891 Marsh opublikował bardziej znany wizerunek stegozaura[26] z pojedynczym rzędem płyt. Pomysł ten wcześnie zarzucono (widocznie ponieważ nie bardzo wiedziano, jakim sposobem płyty osadzone były w skórze, sądzono też, że w takim układzie zbytnio zachodziłyby na siebie). Pogląd wskrzesił w nieco zmodyfikowanej formie w latach osiemdziesiątych XX wieku artysta Stephen Czerkas[29], bazując na układzie łusek grzbietowychlegwana.
Płyty ułożone parami w 2 rzędy. Sposób ten chyba najczęściej pojawiał się na rysunkach, zwłaszcza wcześniejszych (przedRenesansem Dinozaurów w latach siedemdziesiątych). Obserwuje się go także w filmieKing Kong z 1933. Przeciwko temu poglądowi świadczy to, że nigdy nie znaleziono dwóch płyt o identycznych rozmiarach i kształcie u tego samego osobnika.
2 rzędy ułożonych naprzemiennie płyt. We wczesnych latach sześćdziesiątych pomysł ten zaczął odgrywać rolę dominującą i stan taki utrzymuje się obecnie, głównie dzięki jednemu ze znalezisk, w którym połączone z resztą szczątków płyty wskazują na to właśnie ustawienie. Argument przeciwko niemu głosi zaś, że ułożenie takie byłoby unikatowe, nieznane wśród innych gadów i nie wiadomo, jak taki nieparzysty układ miałbywyewoluować.
SkamieniałyS. stenops w stanie, w jakim go znaleziono
W przeszłości niektórzypaleontolodzy, w tymRobert Bakker, spekulowali, czy płyty mogły cechować się pewnym stopniem ruchomości, z czemu inni badacze się sprzeciwiali[30]. Bakker sugerował, że znalezione płyty stanowiły kostny rdzeń zaostrzonych płyt zrogowaciałych na powierzchni, które właściciel potrafił przerzucić z jednego boku na drugi, w stronę drapieżnika. Szeregi płyt i kolców uniemożliwiałyby mu zbliżenie się na odległość pozwalającą na skuteczny atak. Naturalnie płyty spoczywały na boku stegozaura. Ich długość odzwierciedlała długość zwierzęcia, kończył się one w miejscu przyczepu kolców. Na pokrycie ich substancją rogową wskazuje podobieństwo powierzchni sfosylizowanych płyt do spotykanej wśród zwierząt posiadających rogi lub o to podejrzewanych. Badacz wywnioskował, że płyty służyły obronie, ponieważ płyty nie miały długości wystarczającej dla utrzymania ich z łatwością stojących na pokaz bez stałego wysiłku mięśniowego[31].
Funkcja płyt stała się przedmiotem debaty. Początkowo uznawano je za formę uzbrojenia[25]. Wydawały się jednak zbyt łamliwe i niewłaściwie umiejscowione jak dla celów obronnych, pozostawiały boki zwierzęcia niechronione[32]. Bardziej współcześnie naukowcy zaproponowali, że mogły one pomagać wtermoregulacji[30] podobnie, jak to czynił żagiel dużegoteropodaspinozaura czypelykozauradimetrodonta. Analogicznie działają teżuszy dzisiejszychzajęcy. czysłoni. W rowkach płyt biegły naczynia krwionośne. Przepływające w nichkrew oddawała ciepło powietrzu[33]. Teorię tę poważnie zakwestionowano[34], ponieważ najbliżsi krewni stegozaura, jakkentrozaur, mieli więcej cechujących się wiele mniejszą powierzchnia kolców niż płyt. Wskazywało to, że chłodzenie nie było aż tak istotne, by miał wytworzyć się w jego celu specjalny narząd, jak omawiane płyty.
Ich duże rozmiary sugerują, że mogły wizualnie zwiększać wysokość zauropsyda, co odstraszało napastników[18] i wywierało odpowiednie wrażenie na członkach własnego gatunku. Płyty stanowiłyby więc po części owocdoboru płciowego[32], chociaż wydają się występować zarówno wśród samców, jak i samic. Rozważano też hipotezę, wedle której płyty dodatkowo wypełniały się krwią, rumieniąc się, co zwiększało efekt wizualny[35]. Badanie opublikowane w 2005 wspiera pogląd, zgodnei z którym płyty służyły identyfikacji. Badacze sądzą, że taką funkcję mogły spełniać także inne unikatowe cechy spotykane u różnych gatunków dinozaurów[36].Stegosaurus stenops posiadał też na biodrach płyty w kształcie dysku.
Debatowano także nad tym, czy ogonowe kolce służyły jedynie budowaniu wizerunku, jak stwierdził Gilmore w 1914[18], czy też stanowiły broń. Robert Bakker zauważył, że ogon stegozaura wyglądał na znacznie bardziej giętki, niż u większości innych dinozaurów. Brakowało muskostniałychścięgien, co czyniło wiarygodniejszą hipotezę ogona-broni. Jednak, jak zauważył z kolei Carpenter[5], płyty zachodziły nakręgi ogonowe, ograniczając jego ruchy. Bakker stwierdził, że gad mógł z łatwością manewrować tylną częścią swego ciała, trzymając swe wielkie tylne łapy w miejscu, a manewrując krótkimi, acz umięśnionymi przednimi, dzięki czemu obracał się sprawnie, dobrze radząc sobie z atakującym drapieżnikiem[20]. Bardziej współczesne badania kolców ogonowych (McWhinneyet al.)[37] wykazały obecność licznych uszkodzeń pourazowych, co potwierdza tezę używania kolców jako broni. Dodatkowego wsparcia temu pomysłowi udziela przebity kręg ogonowyallozaura, do zagłębienia którego świetnie pasuje kolec ogona stegozaura[38].
Stegosaurus stenops miał 4 kolce na ogonie, każdy długości 60–90 cm. Odkrycia nierozłączonego uzbrojenia stegozaura wykazały przynajmniej w przypadku niektórych gatunków, że kolce sterczały horyzontalnie, a nie wertykalnie, jak się to często przedstawia. Początkowo Marsh przedstawiłS. armatus z ośmioma kolcami na ogonie. Jednakże współczesne badania obaliły ten pogląd, ustalając liczbę kolców na 4, podobnie jak uS. stenops[12].
Wkrótce po odkryciu stegozaura Marsh zauważył szeroki kanał kręgowy leżący nad biodrami. Był on w stanie pomieścić strukturę dwudziestokrotnie większą od mózgu zwierzęcia. Zaowocowało to popularnym pomysłem, jakoby to dinozaury takie jak stegozaur dysponowały „drugim mózgiem” w ogonie, który miał odpowiadać za kontrolęodruchów tylnej części ciała. Sugerowano także, że ten „mózg” mógł przydawać się stegozaurowi szczególnie, gdy zagrażało mu niebezpieczeństwo ze stronydrapieżnika[6]. Później twierdzono jednak, że przestrzeń ta, znaleziona także uzauropodów, mogła skrywać magazynglikogenu. Podobną strukturę spotyka się u dzisiejszychptaków. Jej funkcja nie została definitywnie ustalona, aczkolwiek podejrzewa się, że ułatwia dostawę glikogenu dlaukładu nerwowego[39].
Stegosaurus i spokrewnione z nim rodzaje żywiły się roślinami. Jednakże ich strategia żywienia różniła się od spotykanych u innychptasiomiednicznych, posiadających zęby zdolne do miażdżenia pokarmu roślinnego i budowę szczęk pozwalającą na wykonywanie ruchów w płaszczyznach innych, niż pionowa. Kontrastuje to z małymi ząbkami stegozaura istegozaurów w ogóle o horyzontalnie ułożonych fasetkach[40] i szczękami zdolnymi do wykonywania jedynie ruchów góra-dół[15].
Stegozaury pomimo tego odniosły sukces, w późnej jurze osiągnęły dużą różnorodność gatunkową i rozprzestrzeniły się na znacznym obszarze[15]. Paleontolodzy sądzą, że spożywały rośliny takie, jakmchy,paprocie,skrzypy,sagowce[41]. Połykał teżgastrolity, pomocne w rozdrabnianiu pokarmu, nie posiadał bowiem możliwości przeżuwania go. Podobne rozwiązanie stosują dzisiejsze ptaki i krokodyle[42].
Zaproponowano, że zwierzę pasło się wśród niskiej roślinności, spożywając rosnące przy gruncie owoce i różne rośliny niewytwarzające kwiatów. Jedna z teorii głosi, że spożywał nisko rosnące przypominające spotykane u okrytonasiennych owoce struktury przypominające owoce wytwarzane przez rośliny bardzie pierwotne od okrytonasiennych, jak też liście. Wedle tego poglądu gad żerował na wysokości do 1 metra[43]. Z drugiej strony jeśli tyreofor potrafił wspiąć się na tylne łapy, jak sugerował Bakker, sięgnąłby roślin wiele wyższych. Dorosły osobnik mógłby w takim wypadku żywić się roślinnością na wysokości do 6 m nad poziomem gruntu[6].
Ślady odkryte przez Matthew Mossbruckera (Morrison Natural History Museum, Kolorado) sugerują, że stegozaury żyły w stadach tworzonych przez osobniki różnego wieku. Jedną z grup śladów odczytano jako pozostałość czterech lub pięciu młodych zmierzających w tę samą stronę, inna obejmuje ślad młodocianego osobnika i nachodzący nań ślad dorosłego[44].
Jako jednego z najbardziej rozpoznawalnych dinozaurów[6] stegozaura często przedstawiano w filmie, kreskówce, komiksie, wyobrażały go też zabawki dziecięce. W 1982 wybrano go też na dinozaura stanuKolorado[45].
Poczta Polska wyemitowała 5 marca 1965 r.znaczek pocztowy przedstawiający stegozaura o nominale 90groszy, w seriiZwierzęta prehistoryczne. Autorem projektu znaczka byłAndrzej Heidrich. Znaczek pozostawał w obiegu do 31 grudnia 1994 r.[46]
↑O.Ch. Marsh. A new order of extinct Reptilia (Stegosauria) from the Jurassic of the Rocky Mountain. „American Journal of Science”. Third series. 14 (84), s. 513, 1877.DOI:10.2475/ajs.s3-14.84.513. (ang.).
↑abEscaso F, Ortega F, Dantas P, Malafaia E, Pimentel NL, Pereda-Suberbiola X, Sanz JL, Kullberg JC, Kullberg MC, Barriga F. New Evidence of Shared Dinosaur Across Upper Jurassic Proto-North Atlantic:Stegosaurus From Portugal. „Naturwissenschaften”, 2007.brak numeru strony
↑Greek-English Lexicon, Abridged Edition. Oxford University Press, Oxford, UK, 1980.ISBN 0-19-910207-4. Brak numerów stron w książce
↑The Ultimate Dinosaur Book. New York: Dorling Kindersley, 1993, s. 110–129.ISBN 1-56458-304-X.
↑abcArmor ofStegosaurus stenops, and the taphonomic history of a new specimen from Garden Park Colorado. W: The Upper Jurassic Morrison Formation: An Interdisciplinary Study. Part 1. Modern Geol. T. 22. 1998, s. 127–144.
↑abcdeStegosauria: Hot Plates. W: The Evolution and Extinction of the Dinosaurs. Wyd. 2. Cambridge University Press, 2005, s. 107–130.ISBN 0-521-81172-4.
↑The Dinosaur Heresies. New York: William Morrow, 1986, s. 365–374.
↑Stegosaurus [online], University of Wyoming Geological Museum, 2006 [dostęp 2006-10-06] [zarchiwizowane zadresu 2012-12-12].
↑New Primitive Stegosaur from the Morrison Formation, Wyoming. W: The Armored Dinosaurs. Indiana University Press, 2001, s. 55–75.ISBN 0-253-33964-2.
↑Le Loeuff J, Lockley M, Meyer C, Petit J-P. Discovery of a thyreophoran trackway in the Hettangian of central France. „C. R. Acad. Sci. Paris”. 328 (2), s. 215–219, 1999.
↑abMarsh OC. A new order of extinct Reptilia (Stegosauria) from the Jurassic of the Rocky Mountains. „American Journal of Science”. 3 (14), s. 513–514, 1877.
↑abcOthniel Charles Marsh and the Eight-SpikedStegosaurus. W: The Armored Dinosaurs. Indiana University Press, 2001, s. 76–102.ISBN 0-253-33964-2.
↑J. Foster: Jurassic West: The Dinosaurs of the Morrison Formation and Their World. Indiana University Press, 2007, s. 327–329.
↑abOthniel Charles Marsh. Principal characters of American Jurassic dinosaurs, part IX. The skull and dermal armour ofStegosaurus. „American Journal of Science”. 3 (34), s. 413–417, 1887.
↑Marsh OC. Notice of new Jurassic reptiles. „American Journal of Science”. 3 (18), s. 501–505, 1879.
↑Susannah C.R. Maidment, David B. Norman, Paul M. Barrett, Paul Upchurch. Systematics and phylogeny of Stegosauria (Dinosauria: Ornithischia). „Journal of Systematic Palaeontology”. 6 (4), s. 1, 2008.DOI:10.1017/S1477201908002459.
↑abcdGilmore CW. Osteology of the armored Dinosauria in the United States National Museum, with special reference to the genusStegosaurus. „Series: Smithsonian Institution. United States National Museum. Bulletin 89”, 1914. Government Printing Office, Washington.brak numeru strony
↑Othniel Charles Marsh. Principal characters of American Jurassic dinosaurs, part V. „American Journal of Science”. 3 (21), s. 417–423, 1881.
↑abcThe Dinosaur Heresies. New York: William Morrow, 1986.ISBN 0-8217-2859-8. Brak numerów stron w książce
↑Peter M. Galton i Kenneth Carpenter. The plated dinosaurStegosaurus longispinus Gilmore, 1914 (Dinosauria: Ornithischia; Upper Jurassic, western USA), type species ofAlcovasaurus n. gen. „Neues Jahrbuch für Geologie und Paläontologie - Abhandlungen”. 279 (2), s. 185–208, 2016.DOI:10.1127/njgpa/2016/0551. (ang.).
↑Francisco Costa i Octávio Mateus. Dacentrurine stegosaurs (Dinosauria): A new specimen ofMiragaia longicollum from the Late Jurassic of Portugal resolves taxonomical validity and shows the occurrence of the clade in North America. „PLoS ONE”. 14 (11): e0224263, 2019.DOI:10.1371/journal.pone.0224263.PMID:31721771. (ang.).
↑Galton PM (1981) „Craterosaurus pottonensis Seeley, a stegosaurian dinosaur from the Lower Cretaceous of England, and a review of Cretaceous stegosaurs”. Neues Jahrbuch für Geologie und Paläontologie, Abhandlungen 161(1):28–46.
↑Susannah C.R. Maidment, David B. Norman, Paul M. Barrett, Paul Upchurch. Systematics and phylogeny of Stegosauria (Dinosauria: Ornithischia). „Journal of Systematic Palaeontology”. 6 (4). s. 367–407.DOI:10.1017/S1477201908002459.
↑abOthniel Charles Marsh. Principal characters of American Jurassic dinosaurs, part III. „American Journal of Science”. 3 (19), s. 253–259, 1880.
↑abOthniel Charles Marsh. Restoration ofStegosaurus. „American Journal of Science”. 3 (42), s. 179–181, 1891.
↑Bakker RT. Dinosaur feeding behavior and the origin of flowering plants. „Nature”. 274 (274), s. 661–663, 1978.DOI:10.1038/274661a0.
↑Dinosaurs: Their Discovery & Their World. London: Hutchinson Press, 1962, s. 82–99.ISBN 1-111-21503-0.
↑A Reevaluation of the Plate Arrangement onStegosaurus stenops. W: Sylvia J. Czerkas, Everett C. Olson: Dinosaurs Past & Present. T. 2. University of Washington Press, Seattle, 1987, s. 82–99.
↑abBuffrénil. Growth and Function ofStegosaurus Plates. „Paleobiology”. 12, s. 459–473, 1986.
↑The Dinosaur Heresies. Penguin Books, 1986, s. 229–234.
↑abDavitashvili L: The Theory of sexual selection. Izdatel’stvo Akademia nauk SSSR, 1961, s. 538.
↑Farlow JO, Thompson CV, Rosner DE. Plates of the dinosaurStegosaurus:Forced convection heat loss fins?. „Science”. 192 (192), s. 1123–1125, 1976.DOI:10.1126/science.192.4244.1123.PMID:17748675.
↑Main RP, Padian K, Horner J. Comparative histology, growth and evolution of archosaurian osteoderms: why didStegosaurus have such large dorsal plates?. „Journal of Vertebrate Paleontology 56A”, 2000.brak numeru strony
↑Posttraumatic ChronicOsteomyelitis inStegosaurus dermal spikes. W: McWhinney LA, Rothschild BM, Carpenter K, Carpenter, Kenneth (ed): The Armored Dinosaurs. Indiana University Press, 2001, s. 141–156.ISBN 0-253-33964-2.
↑Evidence for predator-prey relationships: Examples forAllosaurus andStegosaurus.. W: Carpenter K, Sanders F, McWhinney L, Wood L, Carpenter, Kenneth(ed): The Carnivorous Dinosaurs. Indiana University Press, 2005, s. 325–350.ISBN 0-253-34539-1.
↑Buchholz (née Giffin) EB. Gross Spinal Anatomy and Limb Use in Living and Fossil Reptiles. „Paleobiology”. 16, s. 448–458, 1990.
↑Tooth wear and possible jaw action ofScelidosaurus harrisoni and a review of feeding mechanisms in other thyreophoran dinosaurs.. W: Barrett PM, Carpenter, Kenneth (ed.): The Armored Dinosaurs. Indiana University Press, 2001, s. 25–52.ISBN 0-253-33964-2.
↑Stegosaurs Jacobson, RJ. Dinosaur and Vertebrate Paleontology Information. Retrieved 26 October 2006.
↑Weishampel DB. Interactions between Mesozoic Plants and Vertebrates:Fructifications and seed predation. „N. Jb. Geol. Paläontol. Abhandl.”. 167, s. 224–250, 1984.
↑Genevieve Rajewski. Where Dinosaurs Roamed. „Smithsonian”, s. 20–24, May 2008. [dostęp 2008-04-30].
.JPG)
