Zęby – herb rodzinyBatorychRzeczpospolita w 1582 r.Potwierdzenie przez Stefana Batorego na sejmie koronacyjnym 4 maja 1576 r. praw i przywilejów szlachty Rzeczypospolitej,Archiwum Główne Akt DawnychKról Stefan Batory na tronie podczas obrad senatu, 1581 r.Król Stefan Batory na obrazieMarcina Kobera, 1583 r.
Stephanus, Dei gratia rex Poloniae et magnus dux Lithuaniae, Russiae, Prussiae, Masoviae, Samogitiae, Kiioviae, Volhyniae, Podlachiae, Livoniaeque, necnon princeps Transylvaniae.
W obliczu najazdutureckiego naWęgry, Stefan Batory zmienił swoje sympatie polityczne i związał się z obozem narodowym wspierającymZápolyów. 22 października 1556 witał w imieniu szlachty węgierskiej powracającą z PolskiIzabelę Jagiellonkę. Na czele wojsk siedmiogrodzkich stoczył 4 marca 1562 krwawą bitwę z wojskami cesarskimi podHadad, zakończoną podpisaniem krótkotrwałego rozejmu. KrólJan II Zygmunt Zápolya wysłał go w 1563 r. w misji dyplomatycznej doWiednia, która jednak zakończyła się niepowodzeniem. 13 marca 1565 wSatmarze wynegocjował wstępne porozumienie pokojowe z cesarzemMaksymilianem II Habsburgiem. Jednak wobec groźby kolejnego najazdu tureckiego i na skutek zmiany orientacji polityki zagranicznej Zápolyi, został przezAustriaków internowany w wiedeńskiej karczmie. Dopiero w 1567 r. powrócił na Węgry.
Dzięki poparciusułtana tureckiegoSelima II Stefan Batory został wybrany księciem Siedmiogrodu 25 maja 1571 przez sejm wAlba Iulia. Swoim następcą wyznaczył brata Krzysztofa, który wkrótce odebrał przysięgę wierności od szlachty siedmiogrodzkiej. W 1573 r. odebrał twierdze obsadzone przez wojska Bekiesza. 19 lipca 1575 pokonał posiłkujące Bekiesza wojska habsburskie w bitwie podKerelőszentpál (obecnie Sânpaul).
Bezkrólewie w Rzeczypospolitej, po ucieczce 19 czerwca 1574 do rodzimejFrancji królaHenryka Walezego, trwało prawie półtora roku. Dopiero 12 grudnia 1575Senat, pod naciskiemnuncjusza apostolskiegoVincenzo Lauro, obrał na kolejnego króla cesarzaMaksymiliana II Habsburga. Maksymilian nie zdołał jednak nigdy oficjalnie przywdziać korony.PrymasJakub Uchański obwołał go wprawdzie oficjalnie królem, ale do ceremonii jego koronacji w katedrze wawelskiej nigdy nie doszło. Na wieść o wyborze Maksymiliana masy szlacheckie podburzone przezJana Zamoyskiego zażądałyPiasta i wybrały na króla córkęZygmunta I Starego,Annę Jagiellonkę. Z inicjatywykasztelanabieckiegoStanisława Szafrańca przydano jej też wkrótce na małżonka księciaSiedmiogrodu Stefana Batorego. 14 grudnia Batory został ogłoszony królem Polski. Podwójna elekcja zagroziła jednak widmem wojny domowej. 18 stycznia 1576 zwołanopospolite ruszenie doJędrzejowa. 20 tysięcy wiernych stronników Batorego zajęłoKraków, terroryzując sprzyjające Habsburgom miasto iAkademię. 16 lutego 1576 książę siedmiogrodzki zaprzysiągł wMeggeszupacta conventa, m.in. przyrzekł odebrać ziemie zagrabione przezRosję. 30 marca 1576 r. przekroczył granicę Rzeczypospolitej w pobliżuŚniatynia, uroczyście witany przez przedstawicieli swoich zwolenników, zebranych na zwołanym 18 stycznia 1576 r.zjeździe w Jędrzejowie[2].
Kiedy Stefan Batory został wybrany królem musiał zgodzić się na płacenie wyższego haraczu Turkom (łącznie 25 tys. florenów) w zamian za co uzyskał ich zgodę na personalną unię polsko-siedmiogrodzką. Regentem (wojewodą) mianował swego brataKrzysztofa. Po jego śmierci władzę przejęła Rada Regencyjna, a w 1585 r. regentem (zastępującymZygmunta, niepełnoletniego syna Krzysztofa) zostałJan Ghycza. Mimo to król Stefan zorganizował w Krakowie oddzielną kancelarię siedmiogrodzką, wszelkie ważne decyzje pozostawiając sobie. W wojnach z Moskwą wykorzystał też żołnierzy siedmiogrodzkich, rekrutowanych głównie spośród Rumunów i Szeklerów. Ocenia się, że jego panowanie dało Siedmiogrodowi uspokojenie i szansę na rozwój, kładąc podstawy pod przyszłe sukcesy tego państwa[3].
Stefan poświęcił 52-letniej Annie trzy noce poślubne (Jan Tarnowski napisał w liście do magnata z Litwy...Anna chłopa dopadła i gębę wysoko nosi...). Później nie zaglądał do jej sypialni, ale pozwolił jej przychodzić, kiedy tylko zechce. Pewnej nocy Anna zapragnęła odwiedzić Batorego, ale ten uciekł. Wiele osób było świadkiem tego wydarzenia, królowa dostałagorączki i poddano ją zabiegowiupuszczania krwi[4].
Szydercze wypowiedzi na temat Anny zaczęły się pojawiać zaraz poślubie. Z czasem Batory miał dość żony, jej zachowania i podejmowanych przez nią prób wpływania napolitykę. Wolał przebywać na wojnach, ponieważ wojna i polityka interesowały go bez reszty[4].
Anna wróciła do Warszawy. Na jej dworze gościli dyplomaci i antykrólewscy malkontenci. Ich obecność od razu spotkała się z kontrakcją ze strony królewskich faworytów (Mikołaja Mieleckiego,Andrzeja Opalińskiego iZamoyskiego). Biskup (Stanisław Karnkowski) proponował parze królewskiej rozwód. Szło o ponowne ożenienie Batorego i wydanie potomstwa. Ten jednak zdecydowanie odmówił[potrzebny przypis].
Jednak Batory musiał wkrótce stawić czoło opozycji, która nie uznając jego tytułu królewskiego liczyła na rychłe przybycie Maksymiliana II. Nadal wierne Habsburgowi pozostałyWielkie Księstwo Litewskie iPrusy Królewskie[5].
Gdańsk odmówił wpuszczenia monarchy, co 20 września stało się powodem wybuchuwojny Rzeczypospolitej z Gdańskiem. Batory rozpoczął blokadę ekonomiczną miasta, kierując cały spław polskiego zboża do portu wElblągu. Po śmierci Maksymiliana II 12 października dalszy opór portu stał się już praktycznie bezcelowy. 17 kwietnia 1577 wojska batoriańskie pobiły Gdańszczan wbitwie pod Lubiszewem. Jednak zagrożony ze strony Rosji, kiedy w lipcu carIwan IV Groźny uderzył na czele 40-tysięcznej armii naInflanty, Batory zmuszony był zaniechać dalszej presji na zbuntowane miasto. W zamian za zniesienie tzw.statutów Karnkowskiego, Gdańsk uznawał nowego władcę i wypłacał mu subsydia, tak przecież potrzebne na nową wojnę z Moskwą. 16 grudnia 1577 król uroczyście wjechał do miasta i przyjął przysięgę wierności od rady miejskiej.
Poszukując funduszy na nową wojnę z Rosją, Batory 22 września zgodził się na przejęcie kurateli (faktycznejregencji) nad chorym umysłowo księciem pruskim Albrechtem Fryderykiem Hohenzollernem przez jego brata stryjecznego margrabiegoAnsbachJerzego Fryderyka. Warunkami przeniesienialenna były: złożeniehołdu królowi polskiemu, wpłacenie 200 000guldenów do kasy królewskiej i pomoc wojskowa – 500 ludzi[5]. Istotnie, 20 lutego 1578 margrabia Jerzy Fryderyk von Ansbach złożył hołd lenny Stefanowi Batoremu, przedkościołem św. Anny przyKrakowskim Przedmieściu w Warszawie.
W 1579 r. rozpocząłwojnę o odebranie zagarniętych przez Rosję w poprzednim rokuInflant i utraconej jeszcze w 1563ziemi połockiej. Przeprowadził trzy zwycięskie kampanie zaczepne na terytorium państwa rosyjskiego, do których zmobilizował przeciwko 200-tysięcznej armii rosyjskiej ok. 48 tys. żołnierzy wraz z silną artylerią oblężniczą. Batory zreorganizował wojsko (utworzonopiechotę wybraniecką wyposażoną wrusznice i toporki do budowy mostów i umocnień polowych). Korzystał także z bardzo przydatnej w zdobywaniu twierdz formacjipiechoty węgierskiej. W czasie pierwszej kampanii zdobył w sierpniu 1579Połock.
29 maja 1580 wWilnie miała miejsce ceremonia wręczenia Batoremupapieskich darów – czapki i miecza[6].
Druga kampania, przeprowadzona w 1580 r., doprowadziła do zdobyciaWielkich Łuk. Wojskom polskim poddały się zdemoralizowane załogiWieliża iUświatu.
Dzięki zaciągnięciu pożyczki u książątRzeszy i przekazaniu 2/3 cła ryskiego na rzecz skarbu królewskiego, Batory mógł przeprowadzić już w 1581 następną kampanię, podchodząc w sierpniu pod muryPskowa. Batory oblegał bezskutecznie to miasto przez sześć miesięcy.
Jednakże na skutek wyczerpania i odcięcia wojsk moskiewskich w Inflantach, carIwan IV zaproponował zawarcie pokoju. Przy mediacji dyplomaty watykańskiegoAntonia Possevina, wojna zakończyła się w styczniu 1582 podpisaniemrozejmu w Jamie Zapolskim, w wyniku którego Rzeczpospolita odzyskała prawie całe Inflanty i Połock, a wojska Iwana IV zmuszone były do opuszczenia terytorium Inflant. Plany Iwana IV zdobycia przez Rosję dostępu do Bałtyku, czyli Europy, legły w gruzach. Skutecznie opóźniło to proces wzrostu hegemonii państwa rosyjskiego w regionie o prawie sto lat.
Najbliższym współpracownikiem i wiernym sojusznikiem króla w okresie jego panowania w Polsce byłkanclerz wielki koronnyJan Zamoyski. Niezmiernie utalentowany, przyczynił się do sukcesów politycznych i gospodarczych króla, a także do sukcesów wojskowych jakohetman wielki koronny. W czasie swego urzędowania Jan Zamoyski stał się jednym z najbogatszych magnatów w Europie, będąc także wielkim mecenasem sztuki.
Choć król był gorliwym katolikiem znanym z nietolerancji religijnej, jednocześnie w pewnej mierze przestrzegał zasad tolerancji. W dniu 25 lutego 1585 roku król potwierdził przywileje dotyczące wolności i praw cerkwi prawosławnej wmetropolii kijowskiej, tj. na obszarze Wielkiego Księstwa Litewskiego i Korony[7]. W 1578 ostro potępiłantyprotestanckitumult w Krakowie. Zapobiegł też usunięciuluteran zWarszawy.
Powołany na Sejmie w 1585 r.sąd sejmowy rozpoczął rozpatrywanie skargi Zborowskich o naruszenie wolności szlacheckiej, ponieważ ich zdaniem krewny został stracony bez sądu i z pogwałceniem praw Rzeczypospolitej.
Senat poparł w tym sporze Batorego, uznając iż dowody spisku Samuela Zborowskiego były ewidentne, a władca działał w stanie wyższej konieczności. Na dodatek podważona została wiarygodność jednego zpowodów, brata Samuela –Krzysztofa, gdy wyszło na jaw, że on sam nasyłał skrytobójców na króla. Nastawiona przeciwko królowiizba poselska nie przyjęła tego werdyktu do wiadomości.
Przygotowując się do kolejnej wojny z Moskwą, polował w Puszczy Molawickiej – wKundzinie[9], ale po nagłej chorobie został przewieziony do pobliskiego Grodna, gdzie wkrótce zmarł 12 grudnia 1586 r. Stefan Batory zmarł nagle prawdopodobnie na niewydolność nerek, której przyczyny są niejasne. Według interdyscyplinarnego wywodu drHermana Zdzisława Scheuringa, przedstawionego w jego książce pt.Czy królobójstwo? Krytyczne studium o śmierci króla Stefana Wielkiego Batorego (1964), władca zmarł w wyniku otrucia dokonanego przez lekarzy cudzoziemców i innowierców[10][11] czego biorąc pod uwagę szeroki kontekst geopolityczny nie można wykluczyć. Został pochowany wkatedrze wawelskiej w Krakowie. Po nim królem polskim został obranyZygmunt III Waza (1587–1632). W 1877 roku trumna ze szczątkami Stefana Batorego została otwarta. Znaleziono w niejregalia królewskie orazszablę należącą do króla[8].
↑Potomek Stefana Batorego węgierskim ministrem spraw zagranicznych. „Gazeta Lwowska”, s. 3, nr 282 z 13 grudnia 1938. Tytuł artykułu sugeruje, że Csáky był potomkiem Stefana Batorego, jednak z treści wynika tylko, że są spokrewnieni. Z innych źródeł wiadomo, że siostra Stefana Batorego, Zofia, wyszła za mąż za Demetra Csákyego de Kőrösszegh, być może to ich potomkiem był István Csáky (por.Stefan Batory (Báthory István). Internetowy Polski Słownik Biograficzny. [dostęp 2017-09-18].).
_01.jpg)
.png)
![Regalia królewskie oraz szabla króla odrysowane po otworzeniu trumny w 1877 Encyklopedia staropolska[8].](/mt/?noimg=&dark=on&url=https%3a%2f%2fpl.wikipedia.org%2fwiki%2fPlik%3aPL_Gloger-Encyklopedja_staropolska_ilustrowana_T.3_049.jpg)
.jpg)
![Manierystyczna korona królewska wykonana najprawdopodobniej dla Stefana Batorego według projektu Willema van den Blocke, ok. 1584[14]](/mt/?noimg=&dark=on&url=https%3a%2f%2fpl.wikipedia.org%2fwiki%2fPlik%3aRiehl_Portrait_of_Stephen_Bathory_(detail)_01.jpg)
.jpg)
