Sprawiedliwość – "uczciwe, prawe postępowanie"[1]. Jedno z podstawowych pojęćetycznych iprawnych, oznaczające cechę przypisywaną jednostkom (osoba sprawiedliwa), działaniom (sprawiedliwe postępowanie) czyinstytucjom społecznym (sprawiedliwe prawa, sprawiedliwy ustrój, sprawiedliwy wyrok), wiązaną najczęściej z odpowiednim rozdziałem dóbr lub bezstronnością.
W tym sensie przyjmuje się, że osoba starająca się działać sprawiedliwie przykłada do siebie i innych ludzi zawsze tę samą miarę moralną i stara się w relacjach z nimi postępować zawsze zgodnie z wyznawanymi przez siebie zasadamietycznymi. Dotyczy to szczególnie sytuacji, w których występuje konflikt interesów.
Słowo to jest też używane przy ogólnej ocenie stosunków społecznych i prawnych występujących na danym obszarze. W tym sensie mówimy, że w danym kraju panuje sprawiedliwość, jeśli system prawno-polityczny panujący w tym kraju traktuje w równy, uczciwy i zgodny z wyznawanymi przez oceniającego normami etycznymi wszystkich ludzi znajdujących się na jego terytorium.
We wszystkich tych sensach zawsze otwartą pozostaje kwestia samego systemuetycznego, który stosuje się przy ocenie, czy w danym przypadku sprawiedliwość jest zachowana, czy nie, gdyż zdarza się często, że zwolennicy różnych systemów etycznych różnie oceniają poszczególne zdarzenia i działania z punktu widzenia ich sprawiedliwości.
W języku polskim w znaczeniu potocznym przez "sprawiedliwość" rozumie się też czasami cały system prawny i wszystkie instytucje państwowe powołane do jego egzekwowania.
Istnieją różne rodzaje sprawiedliwości. W prawie określa właściwości wyrokowania, a w polityce jest utożsamiana z podziałem dóbr materialnych według ustalonych zasad i kryteriów oraz z równością szans i uprawnień obywateli wobec prawa.
Klasyczna definicja sprawiedliwości pochodzi od rzymskiego prawnikaUlpiana, według którego sprawiedliwość jest stałą i niezmienną wolą przyznania każdemu należnego mu prawa (Iustitia est constans et perpetua voluntas ius suum cuique tribuere).
W sensiereligijnym „sprawiedliwość jest cnotą moralną, która polega na stałej i trwałej woli oddawania Bogu i bliźniemu tego, co im się należy” (KKK 1807).
Sprawiedliwość rodzi się naturalnie w każdym człowieku. Każdy człowiek ze swej natury posiada pewne prawa, a sprawiedliwość polega na ich poszanowaniu.
Szczególnym przypadkiem użycia tego słowa jest frazasprawiedliwość społeczna, która w potocznym rozumieniu oznaczaprzyznanie człowiekowi tego, co z tytułu jego wkładu pracy lub zasług słusznie mu się należy lub w ujęciuprawnymprzyznanie każdej jednostce należnych jej praw wynikających z zasad demokracji[2].
W części publikacji postuluje się, bysprawiedliwość społeczna oznaczała taką organizację systemu ekonomicznego danego państwa, w którym jest zachowany w miarę równy dostęp do podstawowych dóbr materialnych dla wszystkich jego mieszkańców, a w bardziej zachowawczej wersji – przynajmniej w miarę równe szanse na uzyskanie takiego dostępu do tych dóbr, który umożliwiagodne życie, oraz brak grup społecznych zepchniętych na margines nędzy i pozbawionych realnych szans na poprawę swojej sytuacji[5].
Postulat "urzeczywistniania zasady sprawiedliwości społecznej" występuje także w artykule 2Konstytucji RP. W komentarzach do Konstytucji pojęcie to jest jednak definiowane jakonakaz tworzenia sprawiedliwego prawa i uchylania prawa niesprawiedliwego[6].
Wielu liberalnych prawników i ekonomistów (m.in.Friedrich Hayek) odrzuca w ogóle pojęciesprawiedliwości społecznej jako niemożliwe do zdefiniowania i jako takie prowadzące do nadinterpretacji w celu realizowania partykularnych interesów[7]. ZdaniemRogera Scrutonakonserwatyzm stanowczo sprzeciwia się idei sprawiedliwości społecznej[8].
W politologii, ze względu na kryteria, wyróżnia się zasadniczo pięć rodzajów sprawiedliwości społecznej (wgChaïma Perelmana), jednak niektórzy dopuszczają również szóstą możliwość.
każdemu to samo – czyli pogląd zakładający, że wszyscy członkowiespołeczności powinni być traktowani jednakowo, niezależnie od jednostkowych uwarunkowań. W praktyce zaprzeczenie zasady sprawiedliwości społecznej ze względu nautopijny charakter.
każdemu według jego zasług – każdy członek społeczności powinien być traktowany według swoich zasług. To kryterium należy dosubiektywnych, rodzi się bowiem pytanie: jak owe zasługi mierzyć?
każdemu według jego dzieł – pod uwagę brane są efekty działalności jednostki, których wartość utożsamia się najczęściej z ichwartością wymienną, a nie wkład pracy. Jest to kryteriumpragmatyczne, jego stosowanie w praktyce przyczynia się do wykształcania elit gospodarczych. W tym ujęciu nie są uwzględniane naturalne uwarunkowania jednostki, które wpływają na efektywność jej pracy.
każdemu według potrzeb – jest to zasada oparta na poczuciu solidarności, zakłada równość w zaspokajaniu przynajmniej podstawowychpotrzeb jednostki. Znajduje zastosowanie w prawodawstwie socjalnym i koncepcjachpaństwa opiekuńczego, prowadzi jednak do problemów wynikających ze zróżnicowania potrzeb oraz kwestii ich finansowania.
każdemu według pozycji – kryteriumarystokratyczne, wywodzące się z koncepcji hierarchicznej budowyspołeczeństwa. Zakłada dystrybucję dóbr według pozycji społecznej.
każdemu według tego, co przyznaje prawo – kryterium w istocietautologiczne. Pytanie, coprawo powinno przyznawać, pozostaje bez odpowiedzi.
Według ekonomisty Jerzego Wilkinasprawiedliwość terytorialna jest formą sprawiedliwości społecznej, która, oprócz podstawowych cech związanych z tym pojęciem, w odniesieniu do jednostek i grup społecznych bierze pod uwagę ich przestrzenne uwarunkowania, traktując przestrzeń (terytorium) jako potencjalną i realną barierę dostępu do zasad sprawiedliwości[9].
Istnienie niesprawiedliwości społecznych uznaje się czasami za przyczynę powstania wyobrażeń religijnych na tematżycia pozagrobowego, w którym to dopiero ma zapanować sprawiedliwość, nagroda i kara za uczynki. Odmiennie – społeczeństwaprzedklasowe często umieszczały dusze wszystkich zmarłych w jednym wspólnym miejscu niezależnie od uczynków za życia[10].
Już w starożytności przedstawiano ją w sposób alegoryczny (np. na monetach). Jej ikonografia ukształtowała się jednak w średniowieczu i wczesnej nowożytności.
Jej atrybutami były miecz (symbol władzy), waga szalkowa, pion geodezyjny, ekierka, korona, kula ziemska[11][12]. Od XVI w. jej oczy bywają przesłoniętą opaską[12].
Zwierzęciem symbolicznym byłstruś, ponieważ uważano, że jego wszystkie pióra są równe[13].
Perelman Charles:O sprawiedliwości. Warszawa 1988.
Jan Błuszkowski:Podstawowe założenia, pojęcia i twierdzenia teorii struktury społecznej. W: Wojtaszczyk Konstanty Adam (red.):Społeczeństwo i polityka. Warszawa 2003.
JamesJ.HallJamesJ.,Dictionary of Subjects and Symbols in Art, Icon Editions, 1974.
Janusz KarpSprawiedliwość społeczna. Szkice ze współczesnej teorii konstytucjonalizmu i praktyki polskiego prawa ustrojowego, Kraków 2004.
Helen F.H.F.NorthHelen F.H.F.,Temperance (Sophrosyne) and the Canon of the Cardinal Virtues, [w:]Philip G.P.G.Wiener (red.),Dictionary of the History of Ideas, t. 4, New York: Charles Scribner's Sons, 1973, s. 365-378.
Rosner, A. Kilka uwag o pojęciu «sprawiedliwość».Wieś i Rolnictwo, 2023, 4 (197), s. 23–33. doi: 10.53098/wir042022/01b.
Rosner, A. Sprawiedliwość w oczach ekonomistów. Na marginesie dyskusji we "Wsi i Rolnictwie”.Wieś i Rolnictwo, 2024, 1 (202), s. 171–180. doi: 10.53098/wir.2024.1.202/07.
