Społeczeństwo obywatelskie –społeczeństwo charakteryzujące sięaktywnością i zdolnością dosamoorganizacji oraz określania i osiągania wyznaczonychcelów bez impulsu ze stronywładzy państwowej.
Społeczeństwo obywatelskie potrafi działać niezależnie od instytucji państwowych. Niezależność nie musi oznaczać rywalizacji społeczeństwa z władzą, która występuje zazwyczaj wpaństwach, w którychustrój polityczny jest sprzeczny zwolą większościobywateli.
Podstawową cechą społeczeństwa obywatelskiego jestświadomość jegoczłonków potrzebwspólnoty oraz dążenie do ich zaspokajania, czyli zainteresowanie sprawamispołeczeństwa (społeczności) oraz poczucie odpowiedzialności za jego dobro.
Ten ponowoczesnytermin wywodzi się z nowoczesnej koncepcjispołeczeństwa cywilnego, która pochodzi od klasycznej koncepcjispołeczności cywilnej[1].
Prawdopodobnie terminu tego jako pierwszy użyłArystoteles, później w jego przednowoczesnej formie jako społeczność cywilna posługiwali się nim tacyfilozofowie jakCyceron,Thomas Hobbes,John Locke,Adam Smith (Teoria uczuć moralnych),Jean-Jacques Rousseau (Umowa społeczna) czy PolacyHugo Kołłątaj,Wincenty Skrzetuski,Hieronim Stroynowski[2]. Jakospołeczeństwo cywilne używać zaczęli go nowocześni autorzyAdam Ferguson,Georg Wilhelm Friedrich Hegel (Zasady filozofia prawa), za którym podążyliAlexis de Tocqueville (O demokracji w Ameryce) iKarl Marx[3].
Koncepcja społeczeństwa obywatelskiego pojawia się w wersji nowożytnej – gdyż, jak niemal wszystkie idee i modeleorganizacji życia społecznego, można ją odnaleźć w XVII i XVIII-wiecznej angielskiejmyśli społecznej, która stworzyła jej fundamenty. Reprezentanci tej koncepcji to Thomas Hobbes,John Locke, a takżeDavid Hume. Początkowo społeczeństwo obywatelskie – w rozumieniu tych, którzy je stworzyli i posługiwali się nim – było pojęciem zarówno postulatywnym, jak i opisowym, prezentowałoideały społeczeństwa, które właśnie powstawało w tamtych czasach wAnglii.
W ówczesnym ujęciu społeczeństwo obywatelskie było przeciwstawianestanowi natury. Człowiek – argumentowałLocke – należy do ustanowionego przez Boga porządku natury, ale również do innego, który powstaje w wynikuumowy społecznej, a na tym porządku właśnie wspiera się społeczeństwo obywatelskie.
W następnych stuleciach koncepcję tę rozwijano, ale i znacznie modyfikowano. W wieku XIX czynił to przede wszystkimGeorg Wilhelm Friedrich Hegel (1770-1831) – filozof niemiecki, a na początku dwudziestego stulecia WłochAntonio Gramsci (1891-1937). Ich rozważania, znacznie różniące się między sobą, miały już wyraźnie postulatywny i normatywny charakter. Dotyczyły przede wszystkim tego, jak powinno społeczeństwo być zorganizowane, a nie jakie jest w rzeczywistości.
Wsystemie heglowskim społeczeństwo obywatelskie stanowiło jeden z trzech elementówsystemu społecznego: elementem pierwszym, opartym na podstawach etycznych, byławspólnota narodowa; drugim, odwołującym się do rozumu –państwo (a więcrząd,parlament,opinia publiczna); trzecim zaś właśnie społeczeństwo obywatelskie, które przedstawił jako sieć współzależności związanych zrynkiem. Gramsci także wyróżnił trzy, lecz inne, elementy systemu społecznego:gospodarkę (zdominowaną przezburżuazję),państwo (będące w jej rękach narzędziem przemocy) oraz społeczeństwo obywatelskie, które w jego koncepcji miało realizować się wżyciu społecznym, politycznym i kulturalnym, stanowiąc zaporę dla dominacji burżuazji.
W latach następnych idea społeczeństwa obywatelskiego jakby zamiera. Popularność zdobywają natomiast, z jednej strony, ideaspołeczeństwa demokratycznego, z drugiej zaś – koncepcje i idee jej przeciwstawne:społeczeństw totalitarnych, w wersjach komunistycznej i faszystowskiej.
W latach czterdziestych XX wieku filozof angielskiKarl Popper przeformułował koncepcjęBergsona „społeczeństwa otwartego” – jako zakwestionowanie zasad, które przyświecają społeczeństwom totalitarnym, zamkniętym na jakikolwiek dopływ idei sprzecznych z „oficjalną”doktryną, odrzucającychracjonalizm i nieskrępowaną przez jednąpartię wymianępoglądów.
Dyskusja o społeczeństwie powraca w latach siedemdziesiątych XX wieku w związku z procesami społecznymi, ekonomicznymi i politycznymi zachodzącymi w Europie Środkowej i Wschodniej, przede wszystkim zaś rosnącą w niej tendencją do uwolnienia się od presjiustroju komunistycznego.
Punktem wyjścia do wszelkich rozważań o społeczeństwie obywatelskim jest samorealizujący się człowiek, autonomiczny, akceptujący, a także szukający aprobaty u innych. Bierze on udział w działalności ekonomicznej, kulturalnej, domowej, stowarzyszeniowej i każdej innej, która rodzi się i rozwija wspołecznościach lokalnych. Te z kolei są źródłem tego rodzajuinicjatyw, nieograniczanych naciskami władzy o charakterze państwowym. Odwrotnie jest, gdypaństwo nie stwarza ram prawnych dla tego rodzaju działalności.
Termin „społeczeństwo” – oznaczający organizacjęzbiorowości ludzkiej i jej działań – niejednokrotnie uzupełniany bywa najróżniejszymi dodatkowymi określeniami. Czasem mają one charakter neutralny, częściej jednak są to określenia wartościujące.
Termin „społeczeństwo obywatelskie” występuje w obu wspomnianych wyżej znaczeniach: zarówno jako określenie neutralne, jak i wartościujące. To, co obecnie jest nazywane „społeczeństwem obywatelskim”, w przeszłości określano terminem „społeczeństwo cywilne”.
Termin „społeczeństwo obywatelskie” został wprowadzony dojęzyka polskiego w 1949 roku do jednego z tłumaczeń Marksa przezkomunistyczny aparat propagandowy. Popularność termin zdobył w 1989 roku, gdy został użyty przez komunistów w celu stłumienia żądań o pełnoprawne i pluralistycznespołeczeństwo polityczne oraz legitymizacjineoliberalnej transformacji[4][5]. Wbrew potocznym opiniom termin „społeczeństwo obywatelskie” nie był znany antykomunistycznej opozycji. Za czasów pierwszej „Solidarności” nie znano i nie stosowano tego terminu, wypracowując w zamian koncepcję „samorządnej Rzeczpospolitej”[6][7]. Paweł Załęski rozwija teorię restrukturyzacji systemów opiekuńczych, w myśl której społeczeństwo obywatelskie to neoliberalna ideologia legitymizująca demontażpaństwa opiekuńczego na rzecz rozwoju trzeciego sektora, a nie element procesów demokratyzacji[8].
Warto wspomnieć o specyficznym dla Polski „rozdarciu” przestrzeni publicznej, związanym z długotrwałym przeciwstawieniem sfery samoorganizacji społecznej wrogiemu wobec niej państwu. Przeciwstawienie to zaczęło się kształtować już w XIX wieku, w czasachzaborów, kiedy to aktywność stowarzyszeniowa stała się instrumentem emancypacji narodowej Polaków. W każdej niemal dziedzinieaktywności społecznej – czy chodziło o samopomoc gospodarczą, czy o działalność edukacyjną lub kulturalną, czy o aktywność religijną – istotnymi czynnikami ogniskującymi działania ludzi stały się identyfikacja narodowa orazkontestacja opresyjnego, wrogiego im systemu.
Ta przepaść pomiędzypaństwem ispołeczeństwem, będąca w Polsce także przepaścią pomiędzy „obcym” i „własnym”, stała się podstawą dla rozwoju specyficznej szkoły obywatelstwa, utożsamianego z organiczną pracą na rzecz idealnej, wyobrażonejwspólnoty, a zarazem przeciw lub obok narzuconegoporządku prawnego i instytucjonalnego. DoświadczeniaII wojny światowej, podczas której aktywność społeczna Polaków kanalizowana była w strukturachpaństwa podziemnego można traktować jako kolejny akt tego procesu.
Hasło to używane jest dziś najczęściej w odniesieniu do sfery aktywności społecznej, która zorientowana jest na realizację dobra wspólnego, rozumianego jako dobro innych, ale nie własne. To zastrzeżenie jest o tyle ważne, że przekłada się na wątpliwości, do jakiego stopnia w przestrzeni społeczeństwa obywatelskiego mieszczą się inicjatywy zorientowane na interesy grupowe lub łączące cele społeczne z ekonomicznymi czy też politycznymi.
Wraz z rozwojempolskiego sektora pozarządowego, skutkującym także jego stopniową „ekonomizacją” oraz rozwojem jego relacji zadministracją publiczną, można zauważyć pewną ewolucję stanowisk w tej sprawie. Stało się jasne (na co teoretycy zachodni zwracali uwagę już na początku lat dziewięćdziesiątych dwudziestego wieku), że we współczesnych systemach demokratycznych nakreślenie wyraźnejlinii demarkacyjnej oddzielającej to co obywatelskie i „polityczne”, „ekonomiczne” czy „prywatne” jest niezwykle trudne, jeśli nie niemożliwe do przeprowadzenia.
Wraz z rozpowszechnianiem się tego poglądu powraca zainteresowanie inicjatywami społecznymi, które sytuowały się dotąd na marginesie dyskusji nad społeczeństwem obywatelskim, choć mają w Polsce długą i bogatą tradycję. Powraca zainteresowanie działaniami zbiorowymi lub instytucjami, które łączą cele społeczne z funkcjami ekonomicznymi i/lub politycznymi (takimi jak organizacjesamorządu gospodarczego, przedsięwzięciaekonomii społecznej, samorządy lokalne).
Przykładowymi przejawami społeczeństwa obywatelskiego są:
- ↑Paweł Stefan Załęski,Neoliberalizm i społeczeństwo obywatelskie, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2012, s. 7-24.
- ↑Paweł Stefan Załęski,Neoliberalizm i społeczeństwo obywatelskie, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2012, s. 14-15
- ↑Paweł Stefan Załęski,Neoliberalizm i społeczeństwo obywatelskie, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2012, s. 49-86
- ↑Paweł ZałęskiPropaganda społeczeństwa obywatelskiego w dobie transformacji: Zestawienie zawartości materiałów prasowych, Zeszyty Prasoznawcze nr 3-4/2007.
- ↑Paweł Stefan Załęski,Neoliberalizm i społeczeństwo obywatelskie, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2012, s. 122-141.
- ↑Paweł ZałęskiCzy Solidarność była społeczeństwem obywatelskim? Jak został zapomniany neorepublikański projekt samorządnej rzeczpospolitej – Kultura i Społeczeństwo tom LIV nr 4/2010.
- ↑Paweł Stefan Załęski,Neoliberalizm i społeczeństwo obywatelskie, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2012, s. 111-121. TenżeEtymologia społeczeństwa obywatelskiego
- ↑Paweł Stefan Załęski,Neoliberalizm i społeczeństwo obywatelskie, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2012, s. 162-172.
