Sowieck,Tylża[1] (ros.Советск,Sowietsk;niem.Tilsit;lit.Tilžė;ros. hist. Тылжа,Tilża) – miasto wRosji, wobwodzie królewieckim, w miejskim okręgu Sowieck, położone u ujścia rzeki Tylży doNiemna, przy granicy zLitwą. W 2020 roku liczyło ok. 39 tys. mieszkańców[2].
Od przynajmniej 1365 roku u zbiegu rzek Tylży i Niemna istniała warownia krzyżacka. W latach 1406–1409Krzyżacy wznieśli na jej miejscuzamek. Wokół zamku powstała osada, która z czasem zyskała na znaczeniu i w roku 1552Albrecht Hohenzollern nadał jej prawa miejskie. Miasto ucierpiało w wyniku zarazy w 1709 r. W czasiewojny siedmioletniej miasto było okupowane przezRosję.
Historyczny herb Tylży
W 1807 podczaswojen napoleońskich Tylża była miejscem podpisaniatraktatów pokojowych międzyFrancją, Rosją iPrusami, które m.in. zadecydowały o utworzeniuKsięstwa Warszawskiego. Po upadkupowstania listopadowego w Tylży było internowanych kilkuset powstańców, którzy przekroczyli granicę pruską, w tym studenci i wykładowcyUniwersytetu Wileńskiego[4]. WXIX wieku rozpoczął się rozwój gospodarczy miasta, które było ważnym ośrodkiem przemysłu drzewnego, a także zasłynęło z produkcjisera tylżyckiego. W 1832 roku otwarto drogę doKrólewca, w 1853 drogę doKłajpedy, w 1865 linię kolejową do Królewca, a w 1875 do Kłajpedy. Miasto było ośrodkiem kultury litewskiej – działały tulitewskie stowarzyszenia kulturalne, gazety i księgarnie[5].
W czasieI wojny światowej 26 sierpnia 1914 r. miasto zostało zajęte przez Rosjan, ale w odróżnieniu od innych miast regionu nie poniosło większych szkód. Tylża została odbita 12 września 1914. Podczas drugiej inwazji na Prusy Wschodnie w latach 1914–1915 Rosjanie na północnym brzegu rzekiNiemen zbliżyli się do miasta, które było chronione tylko przez słabe wojskaLandwehry.
Po zakończeniu wojny negatywny wpływ na gospodarkę miasta miało przyłączenie (w 1923 roku) okręgu Kłajpedy do Litwy oraz utrata obszaru miejskiego na północnym brzegu Niemna z około 10 000 mieszkańców, wodociągami miejskimi i młynami do cięcia drewna. W latach międzywojennych w mieście znajdowała się celulozownia, która zatrudniała około 1650 pracowników, fabryka drożdży, fabryki skór, kilka fabryk maszyn, sklepy eksportowe, browary piwne, fabryki tytoniu i zakład produkujący korek. Powstał także nowy obszar przemysłowy na zachód od nowej stacji towarowej, został on otwarty dzięki budowie 6 km długości Hindenburg-Chaussee[6]. W 1939 miasto liczyło 59 105 mieszkańców.
W czasieII wojny światowej od października 1944 miasto leżało na linii frontu biegnącego wzdłuż rzeki Niemen. W wyniku działań wojennych miasto zostało zniszczone w około 80% i zdobyte 20 stycznia 1945 przez oddziały3 Frontu Białoruskiego. Do końca II wojny światowej po Tylżykursowały tramwaje[7].
Tylża w 1910Plac przed tylżyckim ratuszem w okresie międzywojennym
Po wojnie miasto weszło w skład obwodu królewieckiegoZSRR. W 1946 nazwę miasta zmieniono na Sowieck. W miejsce wysiedlonych Niemców sprowadzono głównieRosjan znadWołgi iBiałorusinów. Obecnie Sowieck jest ważnym przejściem granicznymrosyjsko-litewskim na trasieKrólewiec–Petersburg. Na uwagę zasługujesecesyjna zabudowa starego miasta, teatr i granicznymost królowej Luizy. Z dawnych kościołów przetrwał tylko w zdeformowanym kształcie dawny kościół ewangelicko-reformowany z lat 1898–1900, gdzie w latach 1919–1936pastorem był ks.Paul Arndt[8].
Stacja Sowieck jest węzłem kolejowym. W Sowiecku zbiegają się linie kolejowe zCzerniachowska,Polesska iKrólewca, Niemna (linia usługowa, używana tylko do transportu produktów fabryki materiałów budowlanych, nie ma ruchu pasażerskiego) i Litwy (tylko ruch towarowy). Prowadzona jest komunikacja pasażerska z Królewcem (raz dziennie)[11].
W 1921 uruchomiono usługi lotnicze na trasieGdańsk–Królewiec–Tylża–Kłajpeda, a w 1926 rozszerzono ją o trasę Berlin-Królewiec–Tylża–Rewel (obecnie Tallinn)–Leningrad i Berlin–Królewiec–Tylża–Moskwa. W 1946 roku zniesiono ruch lotniczy.
Tramwaje funkcjonowały w Tylży w latach 1901–1944. Poruszały się potorach orozstawie szyn 1000 mm i sieci składającej się z czterech tras:
Koltsevaya, 4,06 km – otwarta 26 lipca 1901 r.
Wasserwerk (Vodokachka) – Jakobsruh, 3,19 km – otwarta 15 grudnia 1901 r. (około 1910 r. zamknięto ruch między Wysoką Bramą a Parkiem Jakuba, szyny zostały usunięte w latach 30. XX wieku)
Hohestrasse – Splitter, 3,96 km – otwarta 15 grudnia 1901 (przedłużony do Waldfriedhof około 1913)
Kasernenstrasse – Kallkapen, 2,5 km – otwarta 15 grudnia 1901 (17 października 1937 r. zatrzymany ruch)
Po wybuchu wojny w 1939 r. otwarto nową linię, o długości 6,33 km od Engelsberg, nad Fletcherplatz (wcześniej Getreidemarkt) – Bahnhof – Stolbeck – Splitter – Waldfriedhof (cmentarz leśny).
Po sieci tramwajowej pozostała zajezdnia tramwajowa. W sierpniu 2012 r. na placu Lenina zainstalowano zabytkowy tramwaj sprowadzony z Petersburga[12].
↑Żołnierze polscy w Prusach po upadku powstania listopadowego. Powroty do kraju i wyjazdy na emigrację. W: Norbert Kasparek: Na tułaczym szlaku... Powstańcy Listopadowi na Pomorzu. Katafiasz, Tomasz (red.). Koszalin: Muzeum w Koszalinie, Archiwum Państwowe w Koszalinie, 2014, s. 174, 176.
↑Tilžė. Visuotinė lietuvių enciklopedija. [dostęp 2023-06-01]. (lit.).
↑abErichE.KöhrerErichE.,MaxM.WorgitzkiMaxM.,Ostpreussen seine Entwicklung und seine Zukunft. Ein Sammelwerk unter Mitwirkung führender Persönlichkeiten Ostpreußens und mit besonderer Förderung des Oberpräsidiums,OCLC252423430 [dostęp 2020-05-03]. Brak numerów stron w książce
Georg Dehio,Handbuch der Deutschen Kunstdenkmäler, neu bearb. von Ernst Gall,Deutschordensland Preussen, unter Mitw. von Bernhard Schmid und Grete Tiemann, München; Berlin, Deutscher Kunstverlag, 1952
Handbuch der historischen Stätten,Ost- und Westpreussen, hrsg. von Erich Weise, Stuttgart, Kröner, 1981,ISBN 3-520-31701-X (unveränd. Nachdr. d. 1. Aufl. 1966)
Carl von Lorck,Dome, Kirchen und Klöster in Ost- und Westpreussen. Nach alten Vorlagen, 2. unver. Aufl., Frankfurt am Main, Weidlich, 1982,ISBN 3-8035-1163-1.
Dehio-Handbuch der Kunstdenkmäler West- und Ostpreussen. Die ehemaligen Provinzen West- und Ostpreussen (Deutschordensland Preussen) mit Bütower und Lauenburger Land, bearb. von Michael Antoni, München; Berlin, Dt. Kunstverl., 1993,ISBN 3-422-03025-5.
.png)
