Pod względem historycznym i kulturowym Sosnowiec leży wMałopolsce, w dawnejziemi krakowskiej, a niewielka część naGórnym Śląsku[6], którego skrawek znalazł się w granicach miasta na skutek zmian administracyjnych pod koniec1960 r.[7][8]
Miasto powstało w wyniku procesówurbanizacyjnych, polegających na połączenia wielu miejscowości. Ich historyczne nazwy zostały odnotowane w dawnych tekstach źródłowych. W ukończonej w latach 1470–1480 księdze „Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis”Jan Długosz umieścił nazwy wsiKlimontów w formach „Clymonthow” oraz „Clymuntow”,Zagórze w formie „Zagorze”,Sielec w formie „Szyedlecz”,Porąbka w formie „Porambka” orazPogoń w formie „Pogonya”[9]. Wzmianka o osadzie, której nazwa zapewne pochodzi odborów sosnowych, porastających jej okolice przed1830 r., odpowiadającej nazwie dzisiejszego Sosnowca, pojawiła się w źródłach historycznych w XVII wieku. Miejscowość pojawiła się na mapie PolskiKarola de Perthéesa z1787 r. jako osada Sosnowka[10]. W czasachCesarstwa Rosyjskiego upowszechniła się oficjalna nazwa wsi, a potem miasta Sosnowice, co znajduje odzwierciedlenie w licznych dokumentach z tamtego okresu[11]. „Słownik geograficzny Królestwa Polskiego”, wydany w latach 1880–1902, notuje zmienioną nazwę miasta „Sosnowiec”[12], co świadczy o tym, że jego współczesna nazwa została w tym okresie formalnie utrwalona. W latach 1939–1945 dla miasta funkcjonowała niemiecka nazwaokupacyjna Sosnowitz.
W celu utworzenia miasta Sosnowice, decyzją monarchy połączono miejscowościStary Sosnowiec, Nowy Sosnowiec,Sielec,Środulka,Kuźnica,Ostra Górka,Pogoń,Radocha iosada Blumenthala. W momencie utworzenia miasto miało obszar19 km² i blisko60 tys. mieszkańców[20]. Posiadało własną prasę, teatr zawodowy, rozwinięte lecznictwo ze szpitalem. Przy znacznym udziale napływającej do miastaludności żydowskiej rozwinął się handel i usługi[12]. W lutym1905 r. rozpoczęto wSosnowcu strajk generalny w wyniku którego, stanęły największezakłady, a na tereniehuty „Katarzyna” doszło do masakry robotników. Na przełomie października i listopada1905 r. doszło do nieudanej próby obalenia rosyjskich władz powiatowych wBędzinie i upadku tzw.Republiki Zagłębiowskiej, wywołując carskierepresje. W1906 r. Sosnowiec, z liczbą przekraczającą 63 tys., stał się trzecim co do ilości mieszkańców, poWarszawie iŁodzi, miastem wKrólestwie Polskim[21]. Na początku sierpnia1914 r. Zagłębie Dąbrowskie zostało zajęte przezwojsko niemieckie, które rozpoczęło planową akcję niszczenia i rozkradania sosnowieckich zakładów przemysłowych. Okręg dąbrowski został rozdzielony w styczniu1915 r. na niemiecką iaustriacką strefę okupacyjną, w wyniku czego podjęto decyzję o włączeniu w obszar SosnowcaDębowej Góry,Konstantynowa,Pekinu,Środuli,Milowic iModrzejowa[22].
Przy aktywnym udziale miejscowej ludności, w czasieI wojny światowej ipowstań śląskich w1921 r., zakończono kształtować granice niepodległejPolski i tym samym odebrano miastu korzystne przygraniczne położenie. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 roku Sosnowiec, wraz z całym Zagłębiem Dąbrowskim, został włączony w składwojewództwa kieleckiego i stał się trzecim, poCzęstochowie iRadomiu, co do wielkości miastem województwa kieleckiego (przedKielcami będącymi na czwartym miejscu). Sosnowiec, liczący po wojnie ponad 86 tys. mieszkańców, odbudował swój potencjał gospodarczy i w1934 r. zyskał statusmiasta na prawach powiatu. W1927 r. miasto stało się siedzibąIzby Przemysłowo-Handlowej, a w1928 r. uruchomiona została pierwsza liniatramwajowa[23].
4 września1939 r.Sosnowiec został zajęty przezwojska niemieckie i już tego samego dnia Niemcy zaczęli dokonywać egzekucji[24]. W okresie okupacji niemieckiej został bezpośrednio włączony dohitlerowskiej Rzeszy. Planowa akcjaeksterminacji żydów i sosnowieckichelit (w kwietniu i maju1940 r. Niemcy przeprowadzili tzw. „Intelligenzaktion”, aresztowano wówczas inżynierów, nauczycieli, techników i urzędników; mała część z nich wróciła do domów, tylko nielicznej części pozostałych osób udało się przeżyć obóz koncentracyjny w Dachau[25]) w warunkach wojennych doprowadziła do spadku liczby ludności ze 130 tys. w1939 r. do 86 tys.[26], a z 26 tys.Żydów przeżyła jedynie ukryta garstka[27].
27 stycznia1945 r. do miasta wkroczyły oddziałyArmii Czerwonej kończąc okres okupacji niemieckiej, ale jednocześnie wprowadzając w mieście nowykomunistyczny porządek[28]. W warunkach funkcjonowaniaznacjonalizowanych zakładów przemysłowych podjęto odbudowę gospodarki powojennego Sosnowca. W1953 r. do obszaru miasta włączono obszargminy Niwka zNiwką,Bobrkiem,Borem iDańdówką orazosiedle Jęzor[29], a w1960 r. fragmentKatowic zeStadionem Ludowym[30]. 16 września1967 r. odsłonięto w dzielnicy SielecPomnik Czynu Rewolucyjnego, pod którym w1972 r. gościł przywódcaKuby,Fidel Castro, a w1974 r. przywódcaZwiązku Radzieckiego,Leonid Breżniew[31]. W wyniku decyzji politycznych w1972 r. rozpoczęto budowęHuty „Katowice” w Dąbrowie Górniczej. Rozpoczęte na szeroką skalę prace objęły obszar całego Zagłębia Dąbrowskiego, znacznie przeobrażając układ urbanistyczny Sosnowca poprzez przebudowę szlaków komunikacyjnych i budowę nowych osiedli mieszkaniowych dla napływającej ludności. W1975 r. do terenu Sosnowca zostały przyłączone obszary miastZagórze,Klimontów orazKazimierz Górniczy zPorąbką iMaczkami, tworząc jego kolejne dzielnice[32].
Dzielnice zwyczajowe to dawne miasta, osady typu miejskiego, gminy i gromady wiejskie, wsie, przysiółki ikolonie, a także utrwalone w świadomości mieszkańców oficjalne lub zwyczajowe nazwyosiedli mieszkaniowych i innych charakterystycznych rejonów mieszkalnych bez dzielnicowych struktur administracyjnych. Dzielnice tak rozumiane współtworzą miasto Sosnowiec po tym, gdy okoliczne wsie iosady stały się jego częścią w1902 r., kiedy miasto otrzymało prawa miejskie oraz w drodze przyłączeń na mocy decyzji administracyjnych. Nazwy dzielnic odpowiadają historycznym nazwom przyłączonych miast i wsi. Biorąc pod uwagę największe, Sosnowiec tworzą Śródmieście, Milowice, Pogoń, Stary Sosnowiec, Sielec, Dębowa Góra, Zagórze, Środula, Dańdowka, Niwka, Modrzejów, Bór, Jęzor, Klimontów, Porąbka, Kazimierz Górniczy, Ostrowy Górnicze oraz Maczki.
Dzielnicami miasta wydzielonymi zwyczajowo, które trwają w świadomości mieszkańców, ale w oderwaniu od aspektu historycznego są m.in., wchodząca w skład Śródmieścia Abisynia (Osiedle Naftowa), osiedle Piastów w Starym Sosnowcu,osiedle Rudna i Wygwizdów na Pogoni, Środulka na Środuli.
Władze Sosnowca przyjęły koncepcję tworzenia jednostek pomocniczych gminy dla danego obszaru miasta, na wniosek społeczności lokalnych. Odmiennym rozwiązaniem byłby jednolity podział całej gminy przez Radę Miejską na dzielnice, zarządzane przezrady dzielnic. Obecnie większa część obszaru Sosnowca nie jest podzielona na jednostki pomocnicze.
Aktualnie istnieją grupy inicjatywne mieszkańców dążące do utworzenia kolejnych jednostek pomocniczych gminy, na przykład:
Sosnowiec powstał jako miasto przemysłowe za sprawą szybkiego rozwoju przemysłu ciężkiego. Zawdzięcza go głównie dogodnej nadgranicznej lokalizacji na skrzyżowaniu szlaków drogowych i kolejowych[61]. Po1989 r. w mieście nastąpiła restrukturyzacja przemysłu, w wyniku której doszło do całkowitej likwidacji zakładów wydobywczych i włókienniczych oraz większości metalurgicznych. Zmianie uległ profil rozwoju miasta, który zgórniczo-hutniczego przekształcił się w przemysłowo-handlowy, z uwzględnieniem warunków lokalizacyjnych.
Na koniec grudnia2023 r. liczba zarejestrowanych bezrobotnych w Powiatowym Urzędzie Pracy w Sosnowcu obejmowała 3774 mieszkańców, co stanowistopę bezrobocia na poziomie 5,5%[62].
Sosnowiec zajmuje pierwsze miejsce pod względem liczby mieszkańców wZagłębiu Dąbrowskim, trzecie poKatowicach iCzęstochowie w województwie śląskim i siedemnaste w Polsce[63]. Według stanu na dzień 31 grudnia2023 r. miasto liczyło187 115 mieszkańców[64].
Wykres przedstawiający liczbę ludności Sosnowca od czasu uzyskania praw miejskich w1902 r.[65]
W okresie powojennym najbardziej dynamiczny wzrost liczby ludności Sosnowca miał miejsce w latach 70. XX wieku. Wynikał on nie tylko z rozbudowy osiedli mieszkaniowych, ale przede wszystkim z powiększenia obszaru miasta w1975 r. i włączenia w jego skład dotychczasowych samodzielnych ośrodków: miastZagórze,Kazimierz Górniczy iKlimontów oraz osiedlaMaczki. Dzięki temu Sosnowiec już w1977 r. stał się miastem ponad dwustutysięcznym (204 630 mieszkańców)[66]. Dalszy wzrost liczby mieszkańców miasta nastąpił wskutek budowy nowychosiedli mieszkaniowych, głównie dlapracownikówKombinatu Metalurgicznego „Huta Katowice” wDąbrowie Górniczej. W1981 r. Sosnowiec stał się miastem ćwierćmilionowym i był nim do1993 r.. Największą liczbę mieszkańców w mieście odnotowano w1987 r. – wg danych GUS259 580 mieszkańców[67].
Od początku lat 90. XX wieku trwa stały spadekliczby ludności Sosnowca. Wynika on nie tylko z ubytków naturalnych ludności, ale również ujemnego saldamigracji. Procesy te spowodowane zostały przede wszystkim przemianami społeczno-gospodarczymi, w wyniku którychgospodarka miasta, oparta przede wszystkim naprzemyśle ciężkim, znacznie podupadła.
Na przestrzeni ostatnich lat Sosnowiec przeobraził się z przemysłowego ośrodka o dominacji przemysłu ciężkiego i górniczego w ośrodek o charakterze handlowo-usługowo-przetwórczym. Zmiany te dostrzegane są również w zakresie poprawy stanu środowiska naturalnego. Pomiary prowadzone przez jednostki współpracujące w ramach państwowego monitoringu środowiska naturalnego wskazują w ostatnich latach na poprawę jego jakości[17]. Według raportuŚwiatowej Organizacji Zdrowia w2016 r. Sosnowiec został sklasyfikowany jako 35 najbardziej zanieczyszczone miastoUnii Europejskiej[68].
Sosnowiec podpisał deklarację przystąpienia do międzynarodowej platformy NAZCA. Okazją do przystąpienia do platformy był szczyt miast „Miasta dla klimatu”, który odbył się 5 grudnia2018 r. w Katowicach jako jedno z wydarzeń towarzyszących24. Konferencji Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu[69].
Łączna długość wszystkich dróg w Sosnowcu wynosi333,5 km, w tym: drogi krajowe –12,0 km, drogi powiatowe –101,7 km, drogi gminne –219,8 km[70]. W pobliżu Sosnowca przebiegaautostrada A4 – odległość zeŚródmieścia do jejwęzłów wynosi:
W 2023 roku Sosnowiec, według rankingu przygotowanego przezOponeo.pl iYanosik, jest jednym z najbardziej przyjaznych kierowcom miast do 300 tysięcy mieszkańców w Polsce. Miasto wyróżnia się bezpłatnym parkowaniem[71]. Płynność ruchu drogowego w Sosnowcu jest oceniana jako powyżej przeciętnej, ustępując jedynie takim miastom jakKatowice iGliwice. Niska liczba kolizji w mieście wpływa na obniżenie kosztów ubezpieczeń OC dla mieszkańców, co dodatkowo podnosi komfort korzystania z dróg. W 2022 roku Sosnowiec poczynił znaczący postęp w rozwoju infrastruktury dla samochodów elektrycznych, zwiększając liczbę stacji ładowania z 9 do 43, co stanowi wzrost o 378%. Rozbudowa sieci stacji ładowania wpisuje się w działania na rzecz zrównoważonego transportu i przyjazności dla środowiska[72]. W zakresie usługcarsharingu Sosnowiec pozostaje w tyle w porównaniu z innymi miastami, posiadając jedynie 22 samochody na wynajem. Dla porównania, w Gdyni liczba dostępnych pojazdów wynosi 332[73].
Od 1 stycznia2019 r. organizatorem transportu zbiorowego na terenie Sosnowca jestZarząd Transportu Metropolitalnego, który jest jednostką organizacyjnąGórnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii. Zrzeszając 57 miast i gmin, ustalił na ich obszarze, w tym również na terenie Sosnowca, wspólny cennik przewozu, wspólnybilet orazaplikację mobilną do zakupu e-biletów. Trasy połączeń autobusowych na terenie miasta obsługuje na zlecenie ZTM spółkaPKM Sosnowiec. Oprócz autobusów ruch pasażerski realizują tramwaje kursujące na liniach: 15 – Zagórze Rondo Jana Pawła II -> Katowice Plac Wolności, 27 – Kazimierz Górniczy Pętla ↔ Osiedle Zamkowe Pętla, 21 – Milowice Pętla ↔ Tworzeń Huta Katowice, 24 – Sosnowiec Dworzec PKP ↔ Konstantynów Okrzei, 26 – Milowice Pętla ↔ Niwka Kościół[75].
Głównym węzłem komunikacyjnymi jestdworzec autobusowy przy ulicy Ignacego Mościckiego[76]. Przed dworcem kolejowymSosnowiec Główny zatrzymują się autobusy i tramwaje najważniejszych linii komunikacji miejskiej.
W2019 r. w mieście po raz pierwszy pojawiły się publiczne systemy wypożyczeniahulajnóg elektrycznych i skuterów elektrycznych[77]. W 2020 w całym mieście zostały wyznaczone strefy parkowania dla hulajnóg elektrycznych[78].
W Sosnowcu jest51,5 km dróg rowerowych[79], z czego prawie wszystkie zlokalizowane są w zachodnich dzielnicach, na terenach mocno zurbanizowanych. Infrastruktura ma charakter ciągły. Miasto posiada połączenia drogami rowerowymi z Będzinem, Czeladzią, Dąbrową Górniczą, Mysłowicami, Katowicami[80]. Graniczy, nie posiadając połączenia rowerowego z Jaworznem i Sławkowem[80]. 20 maja2022 r. Sosnowiec wraz z sąsiednimi miastami podpisał z Metropolią GZM porozumienie na rzecz budowyvelostrad[81], a w listopadzie 2023 wykonano na jego terenie fragment pierwszego odcinkaVelostrady nr 1 łączącyPogoń iStary Sosnowiec[82][83]. Zgodnie z założeniami Velostrady GZM mają łączyć miasto z Będzinem, Czeladzią, Dąbrową Górniczą (velostrada nr 7) oraz Mysłowicami i Katowicami (velostrada nr 1)[79][84].
Od 25 lutego2024 r. roku działa w mieścierower metropolitalny Metrower, którego zasięg obejmuje 31 z 40 gminMetropolii GZM, w tym wszystkie ościenne należące do Metropolii; system w Sosnowcu posiada 86 stacji; zastąpił onSosnowiecki Rower Miejski działający w latach 2018–2023.
Według danych Urzędu Miejskiego w Sosnowcu w roku szkolnym 2021/2022 w Sosnowcu było zarejestrowanych 140 jednostek szczebla podstawowego i średniego. Wśród nich istniało 98 publicznych jednostek edukacyjnych, działających w ramach zespołów szkół lub jako samodzielne jednostki: 39przedszkoli, 36szkół podstawowych oraz 23szkoły ponadpodstawowe, na które składa się 6liceów ogólnokształcących dla młodzieży, 1 liceum ogólnokształcące dla dorosłych, 8techników dla młodzieży, 6 branżowych szkół I stopnia, 1 szkoła specjalna przysposabiająca do pracy oraz Zespół Szkół Muzycznych[50]. Obok szkół publicznych na terenie Sosnowca, według stanu na dzień 31 sierpnia2022 r., istniały 42 jednostki edukacji niepublicznej: 17 przedszkoli niepublicznych, 5 szkół podstawowych, 7 liceów ogólnokształcących dla młodzieży, 2 licea ogólnokształcące dla dorosłych, 8 policealnych szkół zawodowych, 1 technikum dla młodzieży, 1 branżowa szkoła I stopnia i 1 branżowa szkoła II stopnia. W ramach szkolnictwa niepublicznego działało 27 placówek kształcenia ustawicznego i zawodowego, oświatowo-wychowawczych w systemie oświaty i psychologiczno-pedagogicznego[50]. W mieście znajdują się placówkiUniwersytetu Śląskiego w Katowicach,Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach,Wyższej Szkoły Medycznej w Sosnowcu orazAkademii Humanitas w Sosnowcu, które realizują edukację szczebla akademickiego.
Pierwszym tytułem prasy w Sosnowcu był „Głos Sosnowca”[89], pierwszą rozgłośnią radiową było podstudioPolskiego Radia w Katowicach, uruchomione 15 stycznia1936 r., jako placówka radiowa Zagłębia Dąbrowskiego[90], zaś pierwszą samodzielną rozgłośnią było Radio R(Radio Rezonans, Radio Eska Śląsk), nadające od1993 r.[91]. W latach 2010–2018 na terenie Zagłębia Dąbrowskiego działała telewizjaTV Zagłębie, która poruszała tematykę regionalną. Najliczniejszą grupę w2020 r. wśród mediów regionalnych stanowiły wydawnictwa internetowe, wśród których najmocniej skoncentrowanymi na tematyce miejskiej były41-200.pl orazZagłębie.FM.
Sosnowiec jako miasto w przeszłości graniczne posiada krótką, ale bogatą historię, którą odzwierciedlają pomniki oraz płyty i tablice pamiątkowe. W przeszłości najbardziej znanym byłPomnik Czynu Rewolucyjnego z charakterystyczną konstrukcją wykonaną z rur[95]. Obecnie najbardziej eksponowanym jestpomnik Jana Kiepury, znajdujący się nacentralnym placu miasta.
Sosnowiec posiada ponad22,5 km² terenów zielonych w parkach, skwerach, strefach ochronnych, ogródkach działkowych i lasach. Na obszarze miasta zachowało się wiele parków zakładanych przy rezydencjach przemysłowców, a także powstało wiele nowych. Duża ich część przedstawia wartość zabytkową oraz przyrodniczą[96]. 70 drzew rosnących w Sosnowcu to pomniki przyrody, z kolei 5 parków jest wpisanych do śląskiego wojewódzkiego rejestru zabytków[97].
W2015 r. w Sosnowcu było zarejestrowanych 60 klubów i organizacji sportowych. Wiele z nich ma na koncie sukcesy na poziomie krajowym i światowym w sportach drużynowych i indywidualnych. Do najbardziej znanych należą:Zagłębie Sosnowiec,Płomień Sosnowiec,Czarni Sosnowiec.
Obiekty sportowe w mieście możemy podzielić na 3 kategorie: komercyjne, obiekty stowarzyszeń i organizacji oraz w utrzymaniu Miejskiego Ośrodka Sportu i Rekreacji. 20 spośród nich znajduje się w administracji MOSiR[98]. Większość obiektów z wyjątkiem terminów zawodów sportowych jest ogólnodostępna. Wiele z nich było areną zawodów mistrzowskich na poziomie krajowym, europejskim, a nawet światowym. Do najważniejszych można zaliczyć:
Według danych GUS łączna długośćdróg rowerowych na terenie miasta powiększyła się z25 km w2018 r. i45 km w2019 r. do50,5 km pod koniec2022 r.[99]. W listopadzie2023 r. w rejonie ulicy Księdza Włodzimierza Sedlaka rozpoczęto budowę pierwszego odcinka projektowanej na terenieGórnośląsko-Zagłębiowskiej Metropoliivelostrady, która połączy Sosnowiec z Katowicami[100].
Sosnowiec posiada liczne zabytki z dawnego osadnictwa sięgającego średniowiecza, ery rozwoju przemysłowego oraz wiele obszarów zielonych, w tym zabytkowych parków i terenów chronionych.
Od 1 lipca2010 r. w Sosnowcu funkcjonuje KonsulatLudowej Republiki Bangladeszu, z siedzibą przy ul. Partyzantów 5[131], a Konsulem Honorowym Bangladeszu jest Mohammed Omar Faruque[132].
↑Dziennik Ustaw 1960 r. nr 60, poz. 341 [online], Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 29 grudnia 1960 r. w sprawie zmiany granic miast Katowic I Sosnowca w województwie katowickim., dziennikustaw.gov.pl [dostęp 2024-03-28].
↑MonikaM.BiałekMonikaM.,MagdalenaM.IwanowskaMagdalenaM.,Radiouczelni. Radio w badaniach naukowych i praktyce akademickiej, Warszawa: Centrum Prawa Bankowego i Informacji, 2018,ISBN 978-83-940385-9-5,OCLC1050854104 [dostęp 2020-10-15]. Brak numerów stron w książce
