Ten artykuł dotyczy zwierzęcia. Zobacz też:inne znaczenie tego słowa.| Smok | |||
| Niedźwiedzki,Sulej iDzik, 2012 | |||
 Rekonstrukcja szkieletuSmok wawelski,Uniwersytet Jagielloński,Kraków | |||
| Systematyka | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Typ | |||
| Podtyp | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Infragromada | |||
| (bez rangi) | archozaury | ||
| Rodzaj | Smok | ||
| Gatunki | |||
| |||
| |||
Smok –rodzaj dużego drapieżnegoarchozaura żyjącego wpóźnym triasie na terenach współczesnejEuropy. Jegoskamieniałości pochodzą z datowanych na przełomnoryku iretyku (205–200 mln lat) osadów w cegielni wLisowicach kołoLublińca. Mierząc 5–6 m długości, z czego blisko 50–60 cm przypadało naczaszkę, był jednym z największych triasowych archozaurów. Jego pozycjafilogenetyczna jest trudna do ustalenia –Smok wykazuje pewne cechy występujące uteropodów,rauizuchów i bardziej prymitywnych archozaurów.
Smok jest znany z bardziej kompletnych i lepiej zachowanych skamieniałości niż większość innych triasowych archozaurów. Na podstawie wielkości kościprzedszczękowej,szczękowej ijarzmowej długość czaszki oszacowano na 48–57 cm. Całe zwierzę mierzyło 5–6 m długości. Kość przedszczękowa jest wysoka i masywna, obejmuje cztery zęby, bardziej okrągłe w przekroju niż zęby kości szczękowej lubzębowej. W kości szczękowej znajdowało się 11 lub 12, a w zębowej 14 zakrzywionych ku tyłowi, piłkowanych zębów. Zęby te miały nawet 10 cm długości.Okno przedoczodołowe jest niewysokie, w przybliżeniu trójkątne, jedynie w przedniej części otoczone niewielkim dołem przedoczodołowym. Zaawansowaną budową cechuje się puszka mózgowa smoka. Ośkości ramiennej jest podłużnie skręcona. Długość grzebienia naramiennego nie przekraczała 30% długości trzonu kości.Kość biodrowa wysoka i masywna, z zamkniętąpanewką stawu biodrowego.Kość krzyżowa składa się z trzechkręgów przyrośniętych żebrami krzyżowymi do kości biodrowej. Bardziej szczegółowy opisosteologii smoka jest przygotowywany w ramachpracy doktorskiejGrzegorza Niedźwiedzkiego[1].
Początkowo smoka uznawano za niewątpliwegodinozaura – teropoda prawdopodobnie bardziej zaawansowanego odceratozaurów i należącego do grupytetanurów, której byłby najstarszym znanym przedstawicielem[2]. W późniejszej publikacji potwierdzono jego identyfikację jako teropoda, jednak nie zaklasyfikowano go do żadnej mniejszej grupy. Spostrzeżono pewne cechy łączące smoka z formami bardziejbazalnymi niż tetanury, takimi jakcelofyzoidy, z kolei inne upodabniały go do bardziej zaawansowanych teropodów, takich jak ceratozaury i tetanury[3]. W 2011 roku Niedźwiedzki i współpracownicy nie byli już pewni identyfikacji smoka jako teropoda – stwierdzili, że licznehomoplazje występujące u triasowych archozaurów utrudniają ustalenie jego pozycji filogenetycznej.Smok jest z pewnościąarchozauromorfem, czego dowodzi brak otworu ciemieniowego, kontakt pomiędzy kośćmikwadratową ikwadratowo-jarzmową, występowanieokna przedoczodołowego i piłkowań na zębach. Przynależności do archozaurów dowodzi obecność stykających się pośrodku wyrostków podniebiennychkości szczękowych oraz przednio-przyśrodkowy guzek na proksymalnej części kości udowej. Pozycja smoka wewnątrz Archosauria jest jednak trudna do ustalenia – wiele cech łączy go z teropodami, zwłaszcza dużymi i stosunkowo zaawansowanymi, inne jednak upodabniają go do archozaurów bliżej spokrewnionych zkrokodylami, zwłaszczarauizuchów. Występuje też kilka cechprymitywnych, takich jak obecność kości zaczołowej[1], która zanikła u dinozaurów ikrokodylomorfów[4]. Podobnie jak osteologia, dokładniejsze zbadanie pozycji filogenetycznej smoka jest tematem pracy doktorskiej Grzegorza Niedźwiedzkiego[1].
Cegielnia w Lisowicach koło Lublińca była badana przez wiele lat pod kątem występowania w niej skamieniałości kręgowców, m.in. przezJerzego Dzika, jednak wówczas złoże kostne nie było jeszcze eksploatowane. Dopiero w 2005 roku kolekcjoner Robert Borzęcki natrafił na szczątki. Wiosną 2006 roku Borzęcki pokazał je Piotrowi Menduckiemu, o ich identyfikację poprosił również na forum paleontologia.pl – zarówno Menducki, jak i moderator forum Dawid Surmik skierowali go doTomasza Suleja[2]. Sulej wraz z Grzegorzem Niedźwiedzkim pojechali do Lisowic, gdzie znaleźli więcej skamieniałości, w tym kości. W lipcu 2006 roku w Lisowicach rozpoczęły się profesjonalne wykopaliska. Wówczas odnaleziono m.in. mierzącą 54 cm długości kość udową, a w 2007 – trójpalczaste tropy[5]. W 2008 roku na łamach „Acta Palaeontologica Polonica” ukazał się wstępny opis skamieniałości[3], a praca nazywająca gatunekSmok wawelski została opublikowana w 2012 roku (w internecie ukazała się jeszcze w sierpniu 2011). Jego nazwa pochodzi od legendarnegosmoka wawelskiego[1]. Nazwa gatunku budzi kontrowersje ze względu na złamanie niepisanych, zwyczajowych reguł dotyczącychtworzenia nazw taksonomicznych, ponieważ jest to niezlatynizowana nazwa języka narodowego badaczy, nie jest pochodną od innej nazwy i nie jest nazwą nową, tylko zapożyczeniem, kopią istniejącej nazwy związanej z innym porządkiem ontologicznym[6].
W 2012 roku z późnotriasowego stanowiska wPorębie opisano zęby bardzo podobne do tych pochodzących odSmok wawelski – prawdopodobnie należą one do tego samego lub blisko z nim spokrewnionego taksonu[7]. Na przełomie 2011 i 2012 roku wykonano rekonstrukcję szkieletu, który wystawiono w muzeum w Lisowicach[8].
Niedźwiedzki i Budziszewska-Karwowska (2018) opisali skamieniałości przedstawiciela rodzajuSmok (zęby, kręg grzbietowy, fragmenty kości ramiennej, kości udowej oraz kości miednicy) z późnotriasowego stanowiska w Marciszowie w pobliżuZawiercia; jest to drugie stanowisko, z którego znane są skamieniałości niewątpliwego przedstawiciela rodzajuSmok. Z uwagi na różnice w budowie kręgów nie jest pewne, czy zwierzę ze stanowiska w Marciszowie jest przedstawicielem gatunkuS. wawelski, czy też należy do nowego gatunku z rodzajuSmok[9].
Smok jest rekonstruowany jako zwierzędwunożne. W Lisowicach odnaleziono pięć dużych, masywnychodcisków trójpalczastych stóp o długości 40–50 cm. Przypominają one tropy pozostawione przez średnie i dużejurajskie teropody. Nie odnaleziono kości stóp smoka, nie można więc jednoznaczne udowodnić, że to on pozostawił te tropy. Z Lisowic nie jest jednak znany żaden inny archozaur o zbliżonych rozmiarach[1].
Smok byłdrapieżnikiem. Trzon jegokości ramiennej był skręcony[1], co początkowo uznano za cechę zaawansowaną jako teropoda, umożliwiającą mu chwytanie ofiar za pomocą kończyn przednich[2]. Oprócz smoka w Lisowicach odnaleziono również skamieniałościdicynodontaLisowicia bojani, wczesnego przedstawicielassakokształtnych z rodzajuHallautherium, małychdinozauromorfów,pterozaurów,krokodylomorfów,gadów ryjogłowych, dużychkapitozaurów i niewielkichplagiozaurów(inne języki),ryb dwudysznych iprawieczkokształtnych oraz rekinów z grupyHybodontiformes(inne języki)[1][10]. Ofiarami smoka mogły padać dicynodonty z gatunkuLisowicia bojani – osiągały one jednak olbrzymie rozmiary (największe ze wszystkich znanych dicynodontów[10]). Dorosłe osobniki mogły być więc zbyt duże dla smoka[2]. W 2011 roku opisano ślady ukąszeń zachowane na żebrach i kościach kończyn tylnych młodych dicynodontów. Ślady te odpowiadały kształtem zębom smoka, co sugeruje, że zjadał on dicynodonty. Prawdopodobnie powstały one w wyniku skutecznego ataku na żywe zwierzęta, choć nie można wykluczyć padlinożerności[11]. Ślady zębów archozaurów na kości dicynodonta odnaleziono również w Zawierciu (w osadach noryku, czyli o wieku zbliżonym do lisowickich). W tym przypadku bardziej prawdopodobne jest, że dwa archozaury pożywiały się padliną dicynodonta[12]. Analizakoprolitów wskazuje, że smok połykał kości ofiar. Stan większości szczątków nie pozwala na dokładną identyfikację, jednak niektóre są kośćmitemnospondyli idicynodontów. W koprolitach znajdowane są również szczątki zębów smoka, co oznacza, że podczas gryzienia zęby łatwo się łamały i mieszały z pokarmem. Inną możliwością jest kanibalizm[13].
