Kodeks synajski LXX z IV lub pocz. V w. – fragmentKsięgi Estery
Septuaginta (złac.siedemdziesiąt; oznaczana rzymską liczbąLXX oznaczającą 70, w wydaniach krytycznych przez symbol𝔖) – pierwsze tłumaczenieBiblii hebrajskiej i innych religijnych tekstów judaizmu zhebrajskiego iaramejskiego nagrekę. Nazwa pochodzi od liczby tłumaczy, którzy mieli brać udział w pracach nad przekłademTory. Przekład ten powstawał stopniowo pomiędzy 250 a 150 rokiem p.n.e. w Aleksandrii, i jest dziełem wielu tłumaczy[1].
Od czasu powstania tego tłumaczenia aż do wieku IV n.e., z którego pochodzą najstarsze prawie pełne odpisy Septuaginty (Kodeks Watykański iSynajski z IV wieku orazAleksandryjski z wieku V), jej tekst przeszedł długą drogę kolejnych kopii, wersji, dokonanych recenzji, korekt, uzupełnień oraz prób ujednolicenia treści[1].
Według pseudoepigraficznegoListu Arysteasza na zaproszenie królaPtolemeusza II Filadelfa doAleksandrii wEgipcie miało przybyć siedemdziesięciu dwóch uczonych żydowskich, po sześciu z każdego zdwunastu plemion Izraela, którzy po oficjalnym podjęciu na dworze rozpoczęli przekładTory nagrekę(koine). Mieli oni pracować osobno, a potem wymienić się efektami tłumaczenia i ustalić ostateczną wersję dzieła. Przekład ukończyli po siedemdziesięciu dniach. Wówczas okazało się, że poszczególne teksty tłumaczenia są identyczne, co odebrano jako znak od Boga[2]. Król chciał znać dzieło, którym posługiwała się diaspora żydowska. Septuaginta zaś znalazła się niewątpliwie wśród rękopisów w zbiorachBiblioteki Aleksandryjskiej[3].
Za czasów Ptolemeusza II przetłumaczono jednak tylkoPięcioksiąg Mojżeszowy, potem stopniowo inne księgi biblijne (Proroków i Pisma)[3], wreszcie dodano teksty napisane od razu po grecku, np.Księgę Mądrości, czteryKsięgi Machabejskie czyPsalmy Salomona. Księgi spisane po grecku nie weszły w składBiblii hebrajskiej, a co za tym idzie nie weszły do kanonu protestanckiego. Zaś w katolicyzmie i prawosławiu niektóre księgi Septuaginty uznano zanatchnione, inne funkcjonują jakoapokryfy, tzn. pobożne pisma o wielkim autorytecie wstarożytności, które nie znalazły się w kanonie.
Septuaginta została przyjęta z entuzjazmem w diasporze żydowskiej, z czasem jednak została odrzucona przez rabinów[3]. Talmud powstanie Septuaginty porównuje do dnia, w którym wzniesiono złotego cielca. Powodem było to, że Septuagintą posługiwali się chrześcijanie[4]. 8 lutego 533 roku n.e. cesarzJustynian udzielił zgody na publiczne czytanie na terenie Imperium Rzymskiegoświętych ksiąg żydowskich w dowolnym języku. Równocześnie stwierdził, że tam gdzie jest używany język grecki powinno korzystać się z tekstu siedemdziesięciu tłumaczy jako ich najdokładniejszego tłumaczenia. W ten sposób dopuścił tłumaczenie Septuaginty do publicznego użytku[5].
Ponieważ faktycznie przekład powstawał przez długi czas i był dziełem wielu tłumaczy, jest on zróżnicowany pod względem wierności tekstowi hebrajskiemu. WPięcioksięgu,Księdze Psalmów czyPieśni nad pieśniami jest niemal dosłowny, podczas gdy na przykład wKsiędze Hioba czyDaniela jest swobodną parafrazą[1][6]. Wersja Księgi Daniela pochodząca z Septuaginty została w Kościele tak skutecznie zastąpiona przez przekładTeodocjona, że tylko dwa rękopisy greckiegoStarego Testamentu zawierają jej tekst w przekładzie Septuaginty, chociaż stanowiła ona podstawęHexapli. Jest toCodex Chisianus, znany jako Kodeks 87 (Holmes i Parsons MS. 88 [Rahlfs 88])[7], orazPapirus 967 zawierający treść Księgi Daniela w wersji LXX jeszcze z okresu sprzed powstania HexapliOrygenesa[8].
WKsiędze Estery Septuaginta zawiera kilka dodatków. Są to dekrety królewskie, senMardocheusza wraz z jego wyjaśnieniem, modlitwy Mardocheusza iEstery oraz kilka fragmentów o treści historycznej[9]. Rękopisy Księgi Daniela zawierają trzy dodatki: modlitwę Azariasza i pieśń trzech młodzieńców, opowiadanie o Zuzannie oraz opowiadanie o Belu i wężu[10].
Natomiast wersjaKsięgi Jeremiasza pochodząca z Septuaginty jest krótsza od tekstu hebrajskiego. Septuaginta omija m.in. następujące fragmenty: 10,6–8; 27,19–22; 29,16–20; 33,14–26; 39,4–13; 52,2.3.15.28–30. W sumie pomija ona około 2700 słów, które znajdują się wtekście masoreckim[11].
Około 5% manuskryptów hebrajskich pochodzących zKumran potwierdza warianty tekstowe Septuaginty, podczas gdy około 60% rękopisów biblijnych zawiera tekst zgodny z tekstem masoreckim[13].
Zależność pomiędzy starożytnymi przekładami i recenzjami ST
Paul de Lagarde wyróżnił trzy starożytne recenzje tekstu Septuaginty: egipska (E), syryjska (S) i palestyńska (P). Dzisiaj dodaje się jeszcze czwartą – konstantynopolitańską[14]. Szereg rękopisów ma tekst mieszany.
heksaplarna inaczej palestyńska, reprezentowana przez rękopisy:G, M,Q; 15, 22, 38, 58, 72, 86,88, 135, 137, 138, 139, 161, 248, 249, 250, 252, 255, 256, 258, 259, 264, 268, 273; Cod. Reg. gr. 129, 131, 132, Ars.8415, Escurial S. t. 16, Leipzig gr. 361, Zürich c. ii, Athos Vatop. 516, Pantocr. 24, Protaton. 53, Laur. g. 112. Ze starożytnych przekładów reprezentuje ten tekst: saidzki dialekt koptyjskiego, ormiański, syroheksaplarny[15].
recenzja lucjańska albo syryjska (dokonana przezLucjana z Antiochii), reprezentowana przez: 19, 12, 36, 48, 51, 62, 82, 90, 93, 95, 108, 118, 144, 147, 153, 185, 231, 233, 245, 308; Parts Coisl. gr.184, Athens bibl. nat. 44. Przekłady:Vetus Latina, filokseński,gocki, ormiański (w niektórych partiach),staro-cerkiewno-słowiański. Z Ojców Kościoła posługiwali się tą recenzją:Jan Chryzostom oraz przedstawicieleszkoły antiocheńskiej[16].
hezychiańska albo egipska (dokonana przezHezychiusza z Egiptu), reprezentowana przez:Q, 26, 44, 49, 68, 74, 76, 84, 87, 90, 91, 106, 107, 134, 198, 228, 238, 306. Paris suppl. gr. 609. Przekłady na dialekt bohairski, przekład ormiański (w niektórych partiach).Cyryl z Aleksandrii oraz inni przedstawicieleszkoły aleksandryjskiej[17]. Reprezentują ją przekłady koptyjskie oraz etiopski[18].
konstantynopolitańska, bazuje na recenzji dokonanej przezPamfila z Cezarei, reprezentowało jąPięćdziesiąt Biblii Konstantyna przygotowanych przezEuzebiusza na potrzeby Konstantynopola. Reprezentują ją dziś rękopisy:A, M, V, 29, 59, 68, 71, 82, 121 i 122[19].
Problemem było zapisanie w języku greckim imienia Boga, gdyż alfabet grecki nie posiada spółgłoski „h”. Pośród najstarszych rękopisów Septuaginty istnieją trzy sposoby pisania imienia Bożego:
w pierwszej wersji imię Boże pozostawiono nieprzetłumaczone i pisano je po hebrajsku. Przykładem jestPapirus Fouad 266 z I w. p.n.e.[20][a], jakkolwiek Pietersma twierdzi, że pierwotnie rękopis miał zawierać ΚΥΡΙΟΣ, ale drugi skryba wpisałtetragram.
w drugiej wersji imię Boże zostało oddane przez greckie litery IAΩ (IAO), przykładem jest papirus4Q LXXLev b zI w. p.n.e. lub też zapisane skrótem (P.Oxy. VII.1007), w formie podwójnegoJod.
w trzeciej wersji imię Boże zostało zastąpione przez Kyrios (gr. Pan). Przykładem jest większość rękopisów, w tymwielkie kodeksy (S, A, B, C).
Najstarszy rękopis Septuaginty,Papirus Rylandsa 458 (II w. p.n.e.), w Pwt 26,17 ma uszkodzony tekst, Colin H. Roberts sądził, że jest tam Kyrios,Paul Kahle natomiast, że jest tam tetragram[21]. Najmłodszym greckim manuskryptem zawierającymtetragram jestAmbrosiano O 39 sup. Jest to fragmentHexapliOrygenesa, przekazujący również tekst Septuaginty. Rękopis ten pochodzi z końca IX wieku, a jest przechowywany wBibliotece Ambrozjańskiej.Hieronim wspomniał o praktyce zamiany tetragramu na grecką formę ΠΙΠΙ (PIPI) czego reprezentantem jest manuskryptTaylor-Schechter 12.182. Większość badaczy jest zdania, że tetragram jest pierwotną formą.
Septuaginta była największym tłumaczeniem starożytnym tekstu obcojęzycznego na grekę. Opis jej tłumaczenia (List Arysteasza) powstał około wiek później od samego przekładu, niemniej oddaje rangę, którą Septuaginta cieszyła się aż do powstaniachrześcijaństwa i oficjalnego sprecyzowania składu Biblii hebrajskiej. Stwierdzono wówczas, że święte mogą być tylko księgi powstałe na terenieKanaanu (Ziemi Świętej) i wjęzyku hebrajskim. Dzień powstania SeptuagintyŻydzi określili wówczas jako najgorszy od dnia grzechu pierworodnego. Najprawdopodobniej stało się to wskutek zagrożenia ze strony chrześcijaństwa, które posługiwało się właśnie Septuagintą.
CytatyStarego Testamentu zawarte wNowym Testamencie w ogromnej większości pochodzą właśnie z Septuaginty. Z ogólnej liczby około 350 cytatów Starego Testamentu około 300 jest zgodnych z wersją LXX[22]. Po odrzuceniu Septuaginty przez Żydów powstało jeszcze kilka innych tłumaczeń na grekę (Akwila,Symmachus,Teodocjon,Quinta), ale nie dorównują one rangą ani wartością naukową Septuagincie.
Z Septuaginty dokonano pierwszych przekładów na dialekty języka koptyjskiego. Przekłady starosyryjskie i starołacińskie dokonane zostały z LXX. Zauważalny jest wpływ LXX na Wulgatę, a zwłaszcza naPeszittę[23][24].
Septuaginta przetrwała do naszych czasów w trzech głównych recenzjach: hezychiańskiej, lucjańskiej oraz orygenesowskiejHexapli. Do najstarszych zachowanych rękopisów należy sześć niewielkich fragmentów należących dorękopisów z Qumran[b][6]. 27 papirusów zawierających fragmenty Septuaginty pochodzi zOksyrynchos[c]. Do naszych czasów zachowało się ponad 2000 rękopisów Septuaginty[25].
Codex Synaiticus (S), 129 kart, zaw. grecki tekst całej Biblii oraz List Pseudo-Barnaby i Pasterz Hermasa; brakuje Rdz 1, 1–46, 28; Ps 105, 27–137, 6; pochodzi z IV wieku, przechowywany w British Museum.
Codex Alexandrinus (A), zawiera 773 karty, z kompletnym tekstem całej greckiej Biblii (według katolickiego kanonu) – opuszcza jedynie pięć fragmentów – oraz 3 i 4 Machabejska, Ody Salomona, Ps 151 i dwa Listy Klemensa; pochodzi z V wieku; przechowywany w British Museum.
Codex Vaticanus (B), liczy dziś 634 karty, zawiera grecki tekst Pisma Świętego od Rdz 46, 28 do Hbr 9, 14 (zewnętrzne karty zaginęły); pochodzi z IV wieku; ok. roku 1000 poprawiono wyblakłe litery; przechowywany w Rom. Bibl. Vat. Księgi Machabejskie i Psalmy Salomona zostały opuszczone.
W I tysiącleciu przetłumaczono z Septuaginty nastarołacińskie przekłady Italę i Afrę, przekłady na dialekty koptyjskie (saidzki, achmimicki, bohairski), niektóre zprzekładów syryjskich, na język etiopski, arabski,gocki, ormiański, gruziński i staro-cerkiewno-słowiański[26][27]. Niektóre partieWulgaty w Starym Testamencie zostały częściowo oparte na Septuagincie w recenzji heksaplarnej.
Najbardziej znane tłumaczenia na języki nowożytne:
W 1808 roku Charles Thomson przełożył Septuagintę na język angielski[28]. Jego przekład został zrewidowany w 1954 roku przez C.A. Musesa.
Najpopularniejszym angielskim przekładem jest tłumaczenie dokonane przez sir Lancelota C.L. Brentona w 1851 roku[28]. Swój przekład oparł naKodeksie Watykańskim. W 2008 rokuStauros Ministries wydałoThe Apostles' Bible jako rewizję przekładu Brentona.
Oxford University Press opublikowałoA New English Translation of the Septuagint and the Other Greek Translations Traditionally Included Under that Title (NETS)[29]. Tłumaczenia podjęło się środowisko akademickieThe International Organization for Septuagint and Cognate Studies (IOSCS), które posłużyło się wydaniem krytycznym greckiego tekstu Septuaginty.
Za najważniejsze wydania drukowane uznawane są[31]:
Poliglota kompluteńska (Alcalá, 1514–1517) – do tekstu greckiego zostały użyte różne manuskrypty, dziś zaginione, prawdopodobnie dosyć stare, ponieważ tekst zawiera niektóre warianty nieznane.
wydanie Aldina (Wenecja, 1518) – przygotowana przez Andreasa Asolanusa, prawdopodobnie na bazie dosyć późnych rękopisów, uważana za wersję o małej wartości
wydanie Sykstyńskie (Rzym, 1587) – zrealizowane na zlecenie papieża Sykstusa V, na podstawieKodeksu Watykańskiego, niestety czasem w zbyt dużej zależności od wydania Aldina; to wydanie stało się normatywnym dla wielu kolejnych, aż do XIX wieku
wydanie J.E. Grabe (Oxford, 1707–1729) – oparta naKodeksie Aleksandryjskim, z użyciem (wprost zaznaczonym) także innych manuskryptów
Robert Holmes, James Parsons:Vetus Testamentum Graecum cum variis lectionibus (Oxford 1798–1827) – pierwsze wydanie szerokie, oparte na Sykstyńskim, ale z bogatym uwzględnieniem także innych rękopisów
wydanie Cambridge: Brooke-McLean-Thackeray,The Old Testament in Greek according to the Text of Codex Vaticanus, Supplemented from Other Uncial Manuscripts,with a Critical Apparatus Containing the Variants of the Chief Ancient Authorities for the Text of the Septuagint (Cambridge, 1906–1940) – użyto tekstuKodeksu Watykańskiego, dodano aparat podający warianty zarówno manuskryptów greckich jak iVetus Latina, tekstu koptyjskiego, armeńskiego, syroheksaplarny i innych; wydano tomy od Księgi Rodzaju do Tobiasza, nie planuje się dalszych
wydanie Göttingen:Vetus Testamentum Graecum auctoritate Societatis Litterarum Göttingensis editum (od 1926–) –wydanie krytyczne (tzn. starające się odnaleźć tekst oryginalny, nieoparte na żadnym konkretnym manuskrypcie), waparacie krytycznym podano wiele różnych wariantów, podzielonych na rodziny tekstualne, kolejne tomy zaopatrzono w bogate wprowadzenia
wydanie Alfreda Rahlfsa (Stuttgart, 1935) – wydanie krytyczne, lecz „małe”, przygotowane z myślą o studentach, oparte przede wszystkim naKodeksie Watykańskim,Synajskim iAleksandryjskim; wznowione w 2006 roku przezDeutsche Bibelgesellschaft (z uwzględnieniem ponad 1000 poprawek)
↑Benjamin E. Reynolds: Rękopisy biblijne. [w:]The „One Like a Son of Man” According to the Old Greek of Daniel 7,13–14 [on-line]. s. 70. [dostęp 2013-07-20]. [zarchiwizowane ztego adresu (2013-08-10)].
↑Hugolin Langkammer: Słownik biblijny. Katowice: Księgarnia św. Jacka, 1990, s. 54.ISBN 83-7030-014-6.
↑John William Wevers: The Future of Septuagint Textual Studies. W: Scot McKendrick, Orlaith A. O’Sullivan: The Bible as Book: the Transmission of the Greek Text. London: British Library, 2003, s. 214–215.ISBN 978-1584560821.
↑John William Wevers: The Future of Septuagint Textual Studies. W: Scot McKendrick, Orlaith A. O’Sullivan: The Bible as Book: the Transmission of the Greek Text. London: British Library, 2003, s. 215.ISBN 978-1584560821.
Henry B. Swete: An Introduction to the Old Testament in Greek. Cambridge: 1902.
Ernst Würthwein: Der Text des Alten Testaments. Eine Einführung in die Biblia Hebraica. Stuttgart: Deutsche Bibelgesellschaft, 1989.ISBN 3-438-06006-X.
.jpg)
