| Scelidosaurus | |||
| Owen, 1859 | |||
| Okres istnienia: 199,6–196,5 mln lat temu | |||
 | |||
| Systematyka | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Typ | |||
| Podtyp | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Infragromada | |||
| Nadrząd | |||
| Rząd | |||
| Podrząd | |||
| Rodzina | |||
| Rodzaj | scelidozaur | ||
| Gatunki | |||
| |||
| |||
| |||
Scelidozaur (Scelidosaurus, zgreki „nożny jaszczur” odskelos/σκελος – ‘noga’ isaurus//σαυρος – ‘jaszczur’[1]) –rodzaj czworonożnego roślinożernego dinozaura z niewielkimi płytami, mierzącego około 4 m długości. Żył on we wczesnej jurze odhettangu dosynemuru – od 200 do 190 milionów lat temu. Jegoskamieniałości odnaleziono na terenie dzisiejszegoTybetu,Ameryki Północnej (Stany Zjednoczone – stanArizona) orazEuropy (hrabstwo Dorset wAnglii, tropy wiązane ze scelidozaurem znaleziono także w utworach hettangu Gór Świętokrzyskich[2]). Nazywa się go najwcześniejszym kompletnym dinozaurem[3].
Zwierzę opisał w 1859anatom porównawczyRichard Owen. Dzisiaj za pewny uznaje się tylko jeden gatunek tego rodzaju,S. harrisonii, chociaż w przeszłości zaproponowano kilka innych. Jest przedstawicielem najprymitywniejszychtyreoforów, jednak dokładne stanowisko systematyczne w obrębie tego podrzędu nie jest do dziś jasno określone, co wynika m.in. z niewielkiej ilości informacji o jego najbliższych krewnych.
DorosłyScelidosaurus osiągał raczej niewielkie rozmiary w porównaniu z większością innych dinozaurów. Jego długość szacuje się na 4 metry[4]. Zwierzę poruszało się na czterech kończynach, tylne długością znacznie przewyższały przednie. Mogło co prawda stawać na tylnych kończynach, np. by dosięgnąć liści drzew, ale jego ręce przypominały wielkością stopy, co oznacza, że zwykle chodził na wszystkich czterech kończynach. Kończyły się one czterema palcami, z których najbardziej wewnętrzny był najmniejszy[5].
Inaczej, niż w przypadku późniejszychankylozaurów, czaszka scelidozaura była niska, dłuższa niż szersza i miała trójkątny kształt. Podobny kształt czaszki posiadały inne prymitywneptasiomiedniczne. Mała głowa scelidozaura łączyła się z szyją dłuższą, niż u większości dinozaurów pancernych. Miał bardzo małe, liściokształtne zęby policzkowe odpowiednie do ścinania roślinności. Sądzi się, że jadł dzięki prostym ruchom szczęk w górę i w dół, gdy zęby zachodziły na siebie, wkłuwając się i miażdżąc jedzenie[6]. Scelidozaur, podobnie jak pozostałe prymitywne ptasiomiedniczne, miał jeszcze pięć par okien w czaszce, w przeciwieństwie do późniejszych ankylozaurów, a jego zęby zachowały liściowaty kształt w większym stopniu, niż u przyszłych dinozaurów pancernych[7].
Najbardziej rzucająca się w oczy cecha scelidozaura to jego opancerzenie składające się z kostnych tarczek osadzonych wskórze. Teosteodermy tworzyły równoległe poziome rzędy wzdłuż ciała zwierzęcia, biegnące od głowy po ogon[4]. Były także pionowe rzędy na kończynach. Osteodermy u scelidozaura różniły się kształtem i rozmiarami. Większość stanowiły niewielkie, płaskie płytki, chociaż pojawiały się też grubsze. Płytki na kończynach i ogonie były mniejsze niż na tułowiu. Boczne osteodermy przybierały raczej kształt stożka w odróżnieniu od łopatkowatych tworówskutellozaura i użyto ich do wyróżnienia rodzaju[8]. Za głową widniała dodatkowa para wyróżniających się tarczek o trzech wierzchołkach[5]. Jednakże w porównaniu z późniejszymi ankylozaurami opancerzenie scelidozaura sprawiało wrażenie skromnego.
Odnaleziono także skamieniałe odciski skóry, toteż wiadomo, że pomiędzy osteodermami występowały zaokrąglone łuski podobne do tych jakie ma współczesnaheloderma arizońska[4]. Pomiędzy łuskami widniały niewielkie, mierzące od 5 do 10 mm płaskie „granulki” kostne rozmieszczone wewnątrz skóry. W toku późniejszej ewolucji tyreoforów przekształcą się one w większe osteodermy, łączące się w pancerz obserwowany u rodzajów takich, jakankylozaur[8]
Jak i pozostałe tyreofory,Scelidosaurus żywił się roślinami. Podczas, gdy większość innych ptasiomiednicznych miałazęby zdolne do ścierania pokarmu roślinnego, scelidozaur dysponował mniejszymi, mniej złożonymi zębami i szczękami pozwalającymi jedynie na proste ruchy góra-dół[4]. Przypominał w tym względziestegozaury, także mające prymitywne zęby i nieskomplikowane szczęki[9]. Niezdolny do żucia, mógł tak jak one połykaćgastrolity, by wspomóc trawienie żywności. Podobnie postępująkrokodyle i niektóre współczesneptaki[10]. Jego dieta opierała się na liściach i nasionach[4].
|
Scelidosaurus był dinozaurem ptasiomiednicznym klasyfikowanym raz jakoankylozaur, kiedy indziej znów jakostegozaur. Debata nad tym nie zakończyła się jeszcze, ale obecnie uważa się go za bliżej spokrewnionego z dinozaurami pancernymi niż ze stegozaurami, a więc za przedstawiciela właściwych ankylozaurów[7][12], lub też bazalnego w stosunku do rozejścia się linii filogenetycznej na Ankylosauria i Stegosauria[5]. Dzisiaj już nie umieszcza się go pośród stegozaurów, co można znaleźć w starszych książkach[13]. Pomimo tego wykazuje on podobieństwa do członków tej grupy: najwyższy punkt jego ciężkiego ciała przypadał na biodra, a grzbiet pokrywały płyty.
Scelidosaurus użyczył swej nazwy rodziniescelidozaurów (Scelidosauridae), grupie prymitywnych ptasiomiednicznych bliskich przodkom ankylozaurów i stegozaurów[4]. Zaliczają się do niej takżebienozaur i prawdopodobnieskutellozaur. Wydzielenie rodziny przezCope w 1869, zostało potwierdzone przez chińskiego paleontologaDonga Zhiminga w 2001, po badaniach bienozaura wykazujących liczne podobieństwa pomiędzy nim i scelidozaurem. Scelidosauridae znajdywano w formacjachdolnojurajskich, być może przetrwały one aż dopóźnej jury. Ich skamieniałości pochodzą zChin,Anglii iArizony. Niektórzy paleontolodzy twierdzą, że grupa ta jest parafiletyczna, leczMichael J. Benton (2004) uznaje jej monofiletyzm[14].
Skamieniałe szczątki tyreoforów bardziej bazalnych od scelidozaura należą do rzadkości. Takim taksonem jest prymitywniejszy od niego skutellozaur, także pochodzący z dzisiejszej Arizony. Skutellozaur mógł częściowo poruszać się na dwóch nogach. Ślady mogące należeć do jakiegoś wczesnego dinozaura tyreofora sprzed około 195 milionów lat odnaleziono weFrancji[15]. Przodkowie tych prymitywnych tyreoforów wyewoluowali z wczesnych ptasiomiednicznych żyjących w późnym triasie, a przypominających wczesnojurajskiegolesotozaura w[5].
Jedynym gatunkiem obecnie zaliczanym do rodzajuScelidosaurus jest opisany przez OwenaS. harrisonii, reprezentowany przez kilka prawie kompletnychszkieletów. W 1996Spencer G. Lucas badając fragmentaryczne szczątki osobnika zsynemurskiejformacjiDolny Lufeng opisane przez D.J. Simmonsa w 1965 jako nowy gatunekTatisaurus oehleri uznał, że należą one do scelidozaura i dokonał przeniesienia tego taksonu doScelidosaurus oehleri[16]. Jednak przeniesienie to nie zostało przyjęte przez innych badaczy[5][17].
W 1858 James Harrison zCharmouth w Anglii badałklifyBlack Ven (pomiędzy Charmouth iLyme Regis), prawdopodobnie pod kątem przydatności tutejszych skał dla fabrykicementu. W trakcie badań znalazł kilka fragmentarycznych skamieniałości kości kończyn. Wysłał je profesorowiRichardowi Owenowi zMuzeum Historii Naturalnej w Londynie. Razem z późniejszymi znaleziskami z tego samego miejsca dały one prawie kompletny szkielet. Rok po odkryciu Harrisona Owen nadał im nazwęScelidosaurus, jednak pełny opis nie pojawił się przed 1863. Nie zauważono wówczas, że zebrane kości należą do dwóch różnych taksonów i że w materiale kostnym zaliczonym do scelidozaura znajdują się także szczątkiteropoda[18]. Błąd ten stwierdził dopiero B.H. Newman w 1968[18]. W dodatku okazało się wówczas, żestawu kolanowego wybrany w 1888 przezLydekkera nalektotyp scelidozaura w istocie rzeczy należy do innego dinozaura, zdaniem Newmana domegalozaura. Z tego powodu Newman ubiegał się wMiędzynarodowej Komisji Nomenklatury Zoologicznej o zmianę lektotypu. W 1995 Wells i współpracownicy nieformalnie uznali te kości zakość udową i fragmentpiszczeli „merozaura”[19].
Pozycja systematyczna scelidozaura również nie jest jasna. Von Zittel (1902), Swinton (1934) i Applebyet al. (1967) widzieli w nim stegozaura[20]. W pracy z 1968Romer dowodził, że chodzi o dinozaura pancernego[20]. W 1977Richard Thulborn zUniversity of Queensland zaproponował uznanie dinozaura zaornitopoda podobnego dotenontozaura lubiguanodona[20], ze względu na jego lekką budowę i dwunożność, które to cechy zdaniem badacza świadczyły o dobrym przystosowaniu do biegania. Teorię tę odrzucono.
W 1989 tarczki zidentyfikowane jako należące do scelidozaura, znalezione w formacjiKayenta (Glen Canyon Group) w północnej Arizonie, pomogły ustalić wiek warstwy na około 200 milionów lat[21]. Sugerują one także istnienie powiązań geograficznych pomiędzy Ameryką Północną aEuropą, gdzie wcześniej znaleziono szczątki tego samego rodzaju[5].
W 2000Martill i współpracownicy ogłosili odkrycie resztek tkanki miękkiej w znalezisku scelidozaura składającym się z ośmiukręgów ogonowych w płyciemułowca węglanowego datowanej na późnyhettang lubsynemur. Niektóre elementy tych skamieniałości zachowały się w ten sposób, że stworzyły jakby kopertę z tkanką miękką zachowaną wokół kręgów. Zaobserwowano także obecność warstwy naskórka na osteodermach[8]. Naukowcy sformułowali dzięki temu wniosek, że twory te u bazalnych dinozaurów pancernych pokrywała mocna, prawdopodobnie skeratynizowana warstwa skóry[8]
Chociaż rodzaj ten nie jest tak popularny w kulturze, jak spokrewnione z nimankylozaur czystegozaur, to pojawiał się, choć nieczęsto, w mediach. Wymienić tu można grę wideo NintendoJurassic Park III: Park Builder, gdzie gracz kontroluje menażerię dinozaurów, w tym scelidozaura. Dziecięcy serial telewizyjnyHarry and His Bucket Full of Dinosaurs przedstawia scelidozaura o imieniu Sid jako jednego z przyjaciół tytułowego bohatera. Tyreofor ten obecny jest na ekspozycjiCharmouth Heritage Coast Centre wCharmouth wAnglii. Centrum to prezentuje zarówno model, jak i odcisk osobnika, którego skamieniałości odnaleziono w okolicy.
| Infrarzędy dinozaurów | |
|---|---|
| Era dinozaurów | |
| Dyscypliny powiązane |
