Sanskryt (dewanagari:संस्कृतम् saṃskṛtam; sa.msk.rtā bhā.sā, od sa.m+k.r: zestawiać, składać; bhā.sā: język;język uporządkowany, w przeciwieństwie do języków naturalnychprakrytów, tzn. ludowych onieuporządkowanej gramatyce) –język literacki starożytnych, średniowiecznych i wczesnonowożytnychIndii. Należy doindoaryjskiej gałęziindoirańskiej grupyrodziny języków indoeuropejskich. Pomimo powszechnego w Europie przekonania, że jestjęzykiem martwym, jakłacina, zasadniczo nim nie jest, gdyż nie tylko jest jeszcze stale używany w ceremoniach religijnychhinduizmu, ale także istnieją niewielkie grupy osób deklarujące go jako ich jedyny język ojczysty (według spisów ludności z 1999 roku – ok. 3000 osób na 900 mln ludności Indii). Czynione są też próby rewitalizacji tego języka poprzez tworzenie sanskryckich neologizmów na określenie współczesnych terminów, np. technicznych (np. telewizja, sanskr.duuradarshana). Jest też uznawany od 1949 roku za jeden z 13konstytucyjnych języków Republiki Indii (obecnie 23 – 2008 r.). Dlatego właściwsze jest określenie go jakojęzyk wegetujący niż jako martwy.
sanskryt wedyjski – używany ok. XV–VII w. przed Chr., m.in. wWedach, kiedy to był używany jako jedyny język;
sanskryt klasyczny – z okresu kiedy był używany głównie przez warstwy wykształcone, czyliwarny bramińską i rycerską (kszatrija), często jako drugi język; w wersji skodyfikowanej (uporządkowanej) przezPaniniego (IV w. p.n.e.) jest to właściwy język kultury indyjskiej, łacina Indii, używany aż do czasów nowożytnych; to w tym okresie pojawiła się dopiero nazwasanskryt;
sanskryt poklasyczny mieszany (ang.Hybrid Sanskrit), w którym występują elementy (lub wpływy) starożytnych języków ludowych,mówionych języków Indii,prakrytów ipalijskiego; odmiana ta występuje głównie w tekstachbuddyzmu idźinizmu (istnieje też odmiana tzw. epigraficzna, np. z napisów naskalnych cesarzaAsioki, III–II w. przed Chr. Gdy religie te wdały się w debaty z hinduizmem (III–XI w.), sanskryt ich tekstów zatracił cechy hybrydalne i również stał się sanskrytem klasycznym, choć zachowującym specyficzną terminologię techniczną.
Różnice pomiędzy tymi odmianami są widoczne głównie w słownictwie, a w gramatyce nie są na tyle duże, by osoba władająca sprawnie jedną z nich nie była w stanie bez problemów czytać tekstów w obu pozostałych.
Sanskryt posiada charakterystyczną fonetykę, w znaczącym stopniu różną od polskiej. Wszystkiesamogłoski występują w wersji krótkiej (np. a) i długiej (np. ā). Istnieją samogłoskowesonanty .r i .l, oraz długie .rr .
Spółgłoski zwarte – zarówno bezdźwięczne, jak i dźwięczne – posiadają wersję nieprzydechową iprzydechową. Jest to element archaiczny, utrzymany pod wpływemsubstratu wcześniejszych na subkontynencie indyjskimjęzyków drawidyjskich. W sanskrycie istnieje też szereg spółgłosekcerebralnych – wymawianych podobnie jak zębowe, ale z językiem podniesionym ku szczytowi podniebienia – dźwięki obce praindoeuropejskiemu, ale charakterystyczne dla innych języków subkontynentu indyjskiego: drawidyjskich imundajskich.
Sanskryt, podobnie jak język polski, odróżnia ś od sz (bardziej cerebralnego, niż polskie).
Polskie odpowiedniki:(0) a krótkie, a długie, i krótkie, i długie, u krótkie, u długie (1) ry samogłoskowe krótkie, rry długie, ly samogłoskowe krótkie, (nieużywane lly samogłoskowe długie) (2) e długie, aj, o długie, au (3) unosowienie (jak ogonek przy ą = o.m, ę = e.m itd.), ch zpogłosem (np. a.h = acha, i.h = ichi) (4) k, kch, g, gh, ng (i analogicznie 4 następne szeregi) (5) ć lub cz, ćch lub czch, dź lub dż, dźh lub dżh, ń (6) j, r, l, w (polskie lub angielskie) (7) ś, sz (cerebralne), s, h dźwięczne, ł sceniczne.
Cechą charakterystyczną fonetyki sanskrytu jest zjawiskosandhi, tj. zmian fonetycznych na granicy słów, powodujących regularnie zjawiska takie, jak: zlewanie się w jedną dwugłoskę lub samogłoskę długą samogłoski końcowej z początkową następnego słowa, upodabnianie stykających się ze sobą spółgłosek lubelizja.Półsylabiczny alfabet sanskrytu, pismo dewaanaagarii, jest pismem ściślefonetycznym, więc zapisuje te wszystkie zmiany.
Istnieje wiele systemówtranskrypcji sanskrytu z użyciemalfabetu łacińskiego – jedne z użyciem specjalnychznaków diakrytycznych, inne bez nich. Najpowszechniej stosowana jest w świecie (także w Indiach) transkrypcja przyjęta przez Międzynarodowy Zjazd Orientalistów w Genewie w roku 1899, stosująca kreskę nad literą na oznaczenie samogłoski długiej, kropkę pod literą na oznaczenie spółgłoski cerebralnej (lub sonantu samogłoskowego) oraz kropkę nad literami tylnojęzykowymi m i n. Zastosowana w niniejszym artykule transkrypcja, stosowana jest na stronach internetowych czasopismaPhilosophy East and West. Zapisuje ona samogłoski długie jako podwójne, a kropkę pod literą stawia przed nią. Istnieją też inne systemy transkrypcji specjalnie dostosowane do potrzeb Internetu: systemVeldhuisa, systemITAR-ITRANS, nie używające wcale kropek, tylko różne kombinacje małych i wielkich liter alfabetu łacińskiego.
W Polsce od 1957 roku toczy się spór pomiędzyindologami (indianistami), jak zapisywać słowa sanskryckie w tekstach polskich – czy z użyciem międzynarodowej transkrypcjiorientalistycznej (zwanej u nasnaukową), czy z użyciem tradycyjnej transkrypcji spolszczonej (pomijającej długość samogłosek i kropki pod literami cerebralnymi). Pomiędzy zwolennikami zapisu spolszczonego trwa spór na temat zapisu samogłoskowego sonantu .r jakri (tzw. szkoła krakowsko-wrocławska i szkoła poznańska) czy jakry (pozostałe szkoły), oraz na temat spółgłosek palatalnych – czy je zapisywać jakcz idż (szkoła krakowsko-wrocławska i stara szkoła warszawska), czy raczej jakć idź (nowa szkoła warszawska, szkoła lubelska i szkoła poznańska, przy czym nowa szkoła warszawska i szkoła poznańska zapisują spółgłoskić,dź,ń iś nieortograficznie, także przed samogłoskami, zaś szkoła lubelska – zgodnie z regułami ortografii polskiej – zamienia je naci,dzi,si ini przed samogłoskami).
Sanskryt jestjęzykiem fleksyjnym, posiadającym osiem przypadków[1] (odmiana rzeczowników i przymiotników w trzech rodzajach według jednego z dziewięciu typów odmiany), trzy liczby (pojedynczą,podwójną i mnogą), bardzo liczne formy czasownikowe (dziesięć klas odmiany czasownika w czterech czasach pochodnych od czasu teraźniejszego; dwa czasy przeszłe, dwaaorysty i trzy czasy przyszłe, pięć form imiesłowowych bądź nieodmiennych). Jako taki miał dość dowolny szyk wyrazów, przeważał jednakSOV (podmiot, dopełnienie, orzeczenie).
Pomimo bogactwa form fleksyjnych odmiany rzeczownika, w sanskrycie klasycznym przeważały formacje niefleksyjne: często bardzo długie złożenia nominalne, gdzie sztuką jest właściwa analiza relacji między częściami składowymi. Najpowszechniejszym typem zdania jest zdanie nominalne.
Występowanie długich złożeń nominalnych oraz zjawisko sandhi powoduje, że zdanie sanskryckie jest często zapisywane nawet jednym ciągiem liter, wyglądającym jak jeden wyraz. Np. cikiir.sitasya granthasya nirvighnaparisamaaptyartha.m śi.s.taacaaraanumitaśrutibodhitakartavyataakami.s.tadevataanamaskaaralak.sa.na.m ma"ngala.m śi.syaśik.saartha.m nibaghna.mścikiir.sita.m granthaadau pratijaaniite nidhaayeti,
po likwidacji sandhi rozkłada się na części składowe (elementy złożenia oznaczono myślnikiem) jako: (1)cikiir.sitasya (2)granthasya (3)nirvighna-(4)parisamaapti (5)artham (6)śi.s.ta-(7)aacaara-(8)anumita-(9)śruti-(10)bodhita-(11)kartavyataakam (12)i.s.ta-(13)devataa-(14)namas-(15)kaara-(16)lak.sa.nam (17)ma"ngalam (18)śi.sya-(19)śik.sa-(20)artham (21)nibaghnam (22)cikiir.sitam (23)grantha-(24)aadau (25)pratijaaniite (26)nidhaaya (27)iti,
a tłumaczy się: (5)Celem (3)niezakłóconego (4)wykończenia (1)zamierzonej (2)księgi (11)należy postępować zgodnie z (8)domniemanym [nakazem] (9)Objawienia (10)wydedukowanym (7)z postępowania (6)mędrców, [a mianowicie] (22)rozpoczynając od (17)inwokacji, (16)naznaczonej (15)złożeniem (14)pokłonu przed (12)wybranym (13)Bóstwem, (21)streszczającej (20)zamierzone (19)pouczenia dla (18)uczniów, (27)dlatego [autor] (24)na początku (23)księgi (25)stwierdza: (26)Włożywszy (27)itd.[2]
↑Annambha.t.ta,Tarkasa.mgrahadiipikaa czyliObjaśnienie Krótkiego wykładu zagadnień debaty, fragment początkowy, przeł. Maciej St. Zięba, w:Filozofia Wschodu. Wybór tekstów Kraków 2002, s. 108.
