San Marino,Republika San Marino (wł.Repubblica di San Marino), również znana jakoNajjaśniejsza Republika San Marino (wł.Serenissima Repubblica di San Marino) –państwo śródlądowe wEuropie Południowej, stanowiąceenklawę na obszarzeWłoch. Jego stolicą jestmiastoSan Marino.
Tradycyjnie za symboliczny początek współcześnie istniejącej państwowości uznawane jest założenie przezświętego Maryna w roku 301 n.e. wspólnoty religijnej na szczycie Monte Titano, gdzie wedlelegend miał się on skryć przed ówczesnymiprześladowcami chrześcijan[3].
Pierwszym historycznym źródłem szerzej potwierdzającym funkcjonowanie miejscowości San Marino jest pochodzący z XI w. dokument o nazwiePlacito Feretrano, będący kopią innego wcześniejszego pisma z 885 r., w którym opisano spór pobliskiegobiskupa Rimini z opatem klasztoru na Monte Titano[4][5].
W końcu wieku IX, podobnie jak wiele innych miast w północnych Włoszech, San Marino uniezależniło się od lokalnych feudałów, stając siękomuną miejską. Jako komuna posiadało własny samorząd o charakterze demokratycznym i republikańskim. Ustrój samorządu wzorowany był funkcjonującym w przeszłości w greckich miastach-państwach oraz w państwie rzymskim. W 1000 r. zwołano zgromadzenie obywateli, zwaneArengo, w którym uczestniczyła głowa każdej rodziny. Arengo przejęła wszystkie dotychczasowe uprawnienia pana feudalnego[6]. W XIII w.[b] za zgodą papieża pierwszy raz powołano Wielką Radę Generalną oraz dwóch konsulów (tytułowanych następnie jako Kapitanowie, a później Kapitanowie Regenci)[6][7][8]. Arengo z czasem nadal traciła na znaczeniu, głównie na rzecz Wielkiej Rady Generalnej, aż do roku 1600, gdy ustrojowo niemal całkowicie zanikła[9].
W 1291 r. San Marino zostało uznane za niepodległe przez Państwo Kościelne[10].
Obszar San Marino składał się jedynie z Monte Titano do 1463 r., kiedy to republika przystąpiła do sojuszu z Państwem Kościelnym przeciwkoSigismondo Pandolfo Malatesta, panu Rimini, którego następnie pokonano. W rezultacie tych wydarzeńpapież Pius II nadał San Marino miasta:Fiorentino,Montegiardino iSerravalle. Jeszcze tego samego roku miastoFaetano przyłączyło się do republiki z własnej woli. Od tego czasu terytorium San Marino pozostało niezmienione[11].
W 1503 r.Cesare Borgia, znany jakoValentino, okupował republikę do swojej śmierci, która nastąpiła kilka miesięcy później. 8 października 1600 r. San Marino przyjęło pisaną konstytucję. W roku 1739 minister hiszpański kardynałGiulio Alberoni okupował kraj. Obywatele odmówili płacenia podatków, potajemnie wysłano również do papieżaKlemensa XII listy, aby dochodzić sprawiedliwości. Odpowiedzią było uznanie przez papieża praw San Marino, co przywróciło mu niepodległość. W 1797 r.Napoleon chciał powiększyć obszar Republiki San Marino, ale mieszkańcy nie zgodzili się na powiększenie terytorium. W tym roku Francja uznała niepodległość San Marino. Pozostałe państwa europejskie uczyniły to w 1815 r. nakongresie wiedeńskim.
San Marino jako jedno z nielicznych państw włoskich nie stało się częścią Włoch w wyniku jednoczenia tego kraju w II połowie wieku XIX. Udzielało jednak pomocy zwolennikom zjednoczenia, w tym samemu Giuseppe Garibaldiemu[12].
Ostatniaokupacja miała miejsce w 1944 r. San Marino podczasII wojny światowej było oficjalnieneutralne, jednak gdy siły niemieckie wykorzystały państwo do przejścia wojsk, siły aliantów podążyły za nimi. Wojska alianckie okupowały San Marino tylko kilka tygodni, tak długo, jak to było konieczne militarnie. Wielu mieszkańców republiki zasiliło szeregi włoskiejpartyzantkiantyfaszystowskiej. W wyniku działań wojennych we Włoszech miasto stało się ofiarą bombardowańbrytyjskich, które przyniosły szkody oceniane na trzy miliardy lirów, a także setkę ofiar. W kraju powszechne były głód oraz choroby, w tymgruźlica idur brzuszny[13].
Po zakończeniu II wojny światowej władzę w wyniku wyborów parlamentarnych objęła sanmaryńska lewica zsocjalistami ikomunistami na czele. Koalicji udało się utworzyć system opieki socjalnej, zlikwidować epidemie chorób, uczynić San Marino krajem z najgęstszą na całym globie siecią dróg i założyć dwadzieścia kilometrów kanalizacji. Lewicowy rząd na początku lat 50. wdał się w utarczki graniczne z rządzonymi przez centroprawicę Włochami, które chciały w ten sposób zmniejszyć potencjał gospodarczy kraju, płynący z turystyki[13]. Gdy 30 września 1957 r. na stronę opozycji antyrządowej przeszło pięciu deputowanych partii socjalistycznej (co doprowadziło do zrównania w Wielkiej Radzie sił opozycji i rządu do 30 na 30), w miejscowości Rovreta przy samej granicy z Włochami chadecy powołali rząd rewolucyjny, który zyskał uznanie konsulaStanów Zjednoczonych. Mimo braku poparcia międzynarodowego dla nowego rządu, do San Marino wkroczyły wojska włoskie, składające się z oddziałów regularnej armii i żandarmerii. Rząd postawił w odpowiedzi w stan gotowości korpus żandarmerii i sformował uzbrojoną wdubeltówki milicję ludową. Rząd San Marino ustąpił na skutek głodu, który nastąpił w wyniku blokady kraju[13]. Na skutek interwencji włoskiego wojska w kraju z administracji zwolniono wszystkich zwolenników rządu, a 29 deputowanych utraciło mandaty. Kilku z nich trafiło do więzienia. 27 działaczy (w tym kapitanowie regenci) trafiło pod sąd z zarzutami zdrady stanu[13]. Pucz doprowadził do kryzysu gospodarczego, a tymczasowy rząd chadecki zakazał manifestacji i zebrań politycznych. Aby uniemożliwić lewicy wygranie w wyborach, rząd ten zreformował prawo wyborcze, w rezultacie wybory w 1959 roku wygrali chadecy[13].
San Marino wstąpiło doRady Europy w 1988 i przewodniczyło tej organizacji w pierwszej połowie roku 1990.
W 2002 r. San Marino na mocy porozumienia z Unią Europejską przyjęło walutęeuro, zastępując używany dotychczas na mocy porozumienia z Włochamilir włoski[15].
Władzę ustawodawczą w kraju sprawuje wybierana wwyborach powszechnych Wielka Rada Generalna złożona z 60 członków. Jejkadencja trwa 5 lat. Wielka Rada Generalna co 6 miesięcy mianuje pełniących rolęgłowy państwa dwóchkapitanów regentów. Wybiera także Radę Dwunastu, która jest organem sprawiedliwości i zarazem sądem III instancji[c].
Władza wykonawcza jest w rękach Kongresu Stanu złożonego z 10 sekretarzy (ministrów) i Rad Zamków zajmujących się poszczególnymi dziedzinami gospodarki.
San Marino to jedno z najmniejszych państw Europy, mniejsze są tylkoMonako iWatykan. San Marino stanowienklawę na terytoriumWłoch. Linia graniczna z włoskimiregionamiEmilia-Romania iMarche liczy 39 km długości. Oprócz Watykanu jest to jedyne państwo w Europie stanowiące enklawę.
Położone jest w górzystym terenie wchodzącym w skład pasmaApeninów. Najwyższy szczytMonte Titano osiąga wysokość 749 m n.p.m.
Nie ma znaczącej różnicy między danymi demograficznymi dotyczącymi ludności San Marino i Włoch. Państwo zamieszkuje około 29 tys. osób, w tym 1000 obcokrajowców, w większości Włochów. Około 5000 obywateli San Marino żyje poza jego granicami, przede wszystkim we Włoszech. Obowiązującym językiem jestwłoski. Stosuje się jedną z jego odmian –język emilijski. Głównym wyznaniem w San Marino jestkatolicyzm.
Więzienie w San Marino ma sześć cel (wł.sei celle), dlatego nazywane jest Seszelami. W San Marino nie ma oficjalnie rejestrowanej przestępczości, więzienie pozostaje puste[17].
WskaźnikPKB per capita istandard życia są zbliżone do tych we Włoszech. Pierwszy wskaźnik wyniósł 32 000 USD w roku 2000, z czego ponad połowa pochodziła z turystyki. San Marino utrzymuje najniższy w Europiewskaźnik bezrobocia (2,6% w 2001), a budżet państwa corocznie notuje nadwyżki. Nie istniejedług publiczny. Podatki dochodowe są znacznie niższe niż we Włoszech, więc zasady nadawania obywatelstwa są niezwykle restrykcyjne.
Na podstawie umów z Włochami, San Marino posiadało prawo emitowania i wykorzystywania jednostki monetarnej tego kraju –lira oraz produkcji równowartościowegolira sanmaryńskiego. Po utworzeniustrefy euro w 2002,Rada Unii Europejskiej zawarła podobną umowę w odniesieniu do nowej waluty. Dostępne w niewielkiej ilościmonety euro z San Marino mają sporą wartość kolekcjonerską spowodowaną niskimi nakładami.
San Marino leży w Apeninach Północnych. Dominują gleby wulkaniczne, które dobrze nadają się do uprawy winorośli, co w połączeniu z odpowiednim klimatem powoduje, iż uprawy te są wysoko rozwinięte[20].
Ze względu na górzyste położenie San Marino istnieją tam korzystne warunki do rozwoju turystyki. Oprócz walorów naturalnych, turystyka w San Marino rozwija się też dzięki licznym zabytkom. Kolejnymi atrakcjami są muzea: Filatelistyczno-Numizmatyczne oraz Malarstwa. Istotną rolę spełnia również folklor, szczególnie podczas świąt i rocznic[20].
W mieście San Marino zachowały się średniowieczne domy, place ifortyfikacje. Gród otaczałymury obronne z licznymibramami ibasztami. Powyżej grodu, na trzech wierzchołkach góry Titano, zbudowano obronnezamki połączone murami.
Największą z fortyfikacji jest twierdza La Rocca o Guaita. Została zbudowana w XI w. Swój obecny kształt uzyskała po przebudowach z XV w. Nad twierdzą góruje wieża o planie wydłużonego pięcioboku, która została zbudowana bezpośrednio na skale (bez fundamentów). Oprócz zachowanej w dobrym stanie wieży i murów obronnych, tuż przy bramie wejściowej znajduje się niewielka kapliczka. Z wieży widoczne są pięcioboczne wieże dwóch pozostałych fortyfikacji, które zbudowano w XIII w.: La Cesta o Fratta oraz Montale. W środkowej – La Cesta o Fratta – mieści się Muzeum Starej Broni.
Katedra poświęcona pamięci św. Maryna została zaprojektowana przez Antonio Serrę,bolońskiego architekta w 1826. Stanęła w 1855 w miejscu jednego z pierwszych kościołów zbudowanych w okresieprzedromańskim. Jest totrójnawowabazylika wstylu klasycystycznym zfasadą ozdobionąkolumnami wporządku korynckim. We wnętrzu katedry, po lewej stronie, wniszy w pobliżuprezbiterium stoi podwójny fotel kapitanów regentów. Po prawej stronie w srebrnej urnie znajdują się prochy św. Maryna.
Stojąc na placu przed katedrą, w głębi po jej prawej stronie można zobaczyć masywną sylwetkęromańskiejdzwonnicy pochodzącej z 600 r. Obok niej znajduje się niewielki XVI-wieczny kościół pw. św. Piotra, przebudowany ok. 1826. Wapsydzie kościoła znajdują się dwa wgłębienia. Zgodnie z tradycyjnym przekazem jest to miejsce, w którym sypiali św. Maryn i św. Leon.
Przy Piazza della Libertà mieści się ratusz Palazzo Pubblico, siedziba rządu republiki. Ratusz został zbudowany wstylu gotyckim pod koniec XIV w. w miejscu wcześniejszego Domus Comunis Magna (Wielki Dom Rajców). W latach późniejszych był wielokrotnie przebudowywany i naprawiany. Pod koniec XIX w. został odtworzony najprawdopodobniej zgodnie ze swoim pierwotnym wyglądem według projektu rzymskiego architekta Francesco Azzurri. Wejście do budynku umieszczone jest wpodcieniach zamkniętych trójprzęsłowąarkadą. Wewnątrz znajdują się 60-osobowa Wielka Sala Rad, Sala Zgromadzeń i Sala Głosowań[21].
Fasada ratusza ozdobiona jest herbami dziewięciu Zamków wchodzących w skład republiki. Nad środkowym łukiem arkady znajduje siękartusz z herbem republiki. Na wysokości półpiętra, w prawym narożniku budynku, umieszczona jest brązowa statuetka przedstawiająca św. Maryna. Nad ratuszem góruje z lewej strony wieża zegarowa. Nad tarczą zegara umieszczonomozaikę przedstawiającą postacie: św. Maryna, św. Leona i św. Agaty. Wieża i korpus ratusza zwieńczone sąblankami.
Pod powierzchnią placu znajduje się średniowieczny komplekscystern gromadzących wodę deszczową dla potrzeb miasta. Pomnik na placu to Statua Wolności.
San Marino znane było ze swoich kuszników. Co roku odbywa się w mieście festiwal Dni Średniowiecza „Medieval Days”, podczas którego rozgrywany jest turniej kuszniczy. Obchodom towarzyszy wiele imprez m.in. festiwal muzyki średniowiecznej, liczne parady, w których uczestnicy przebrani w historyczne stroje niosą sztandary. Towarzyszą im pokazy akrobatów i kuglarzy.
Reprezentanci San Marino podczasXXXII Letnich Igrzysk Olimpijskich 2020, które odbywały się w stolicyJaponii –Tokio w dniach 23 lipca – 8 sierpnia 2021, zdobyli 3 medale: brązowy wtrapie kobiet, srebrny w trapie drużyn mieszanych oraz brązowy w zapasach mężczyzn[22][23]. Są to historyczne, pierwsze medale olimpijskie dla San Marino, zdobyte w całej historii Igrzysk Olimpijskich. Tym samym San Marino stało się najmniej zaludnionym państwem, które kiedykolwiek odniosło taki sukces w historii igrzysk[24][25].
↑Repubblica di San Marino [online], Artykuł o historii San Marino na oficjalnej rządowej stronie Segretaria di stato affari esteri, luty 2012 [dostęp 2019-05-09] [zarchiwizowane zadresu 2021-02-18](wł.). Brak numerów stron w książce
↑abNormanN.AbjorensenNormanN.,Historical Dictionary of Democracy, Rowman & Littlefield, 2019, s. 22(ang.).
↑MaciejM.KijowskiMaciejM.,O cechach specyficznych ustroju państwowego San Marino, „ROCZNIK NAUK PRAWNYCH”, XV (2), Lublin 2005, s. 149,ISSN1507-7896(pol.).
↑JulietJ.LoveJulietJ.,JillianJ.O’BrienJillianJ. (red.),Western Europe 2003, wyd. 5, Psychology Press, 2002, s. 554,ISBN 1-85743-152-9,ISSN0953-6906(ang.).
↑Wouter PieterW.P.VeenendaalWouter PieterW.P.,Politics and democracy in microstates. A comparative analysis of the effects of size on contestation and inclusiveness, 2013, s. 108(ang.).
↑MaksymilianM.CzornyjMaksymilianM.,Państwowość Republiki San Marino – geneza i ewolucja, „Historia i Polityka” (15), 2016, s. 105–106,ISSN1899-5160(pol.).
↑abcdeWojciech Giełżyński: Dramat na Monte Titano w „Aż do najdalszych granic”. s. 115–123.
↑abJerzy Groch: San Marino. W: Jadwiga Warszyńska (red.): Geografia turystyczna świata. Wyd. 4. T. 1. Warszawa: PWN, 2000, s. 79.ISBN 83-01-13067-9. (pol.).
↑Ł.Ł.RopczyńskiŁ.Ł.,San Marino [online], Kierunek Włochy, 13 marca 2018.
↑Naddniestrzańska Republika Mołdawska nie jest uznawana przez żadne w pełni suwerenne państwo.
↑Republika Kosowa jednostronnie ogłosiła niepodległość, którajest uznawana przez 97 ze 193 państw członkowskich ONZ. Obecnie działa tam specjalna misja Unii Europejskiej –EULEX.
