Przydomek:The City by the Bay (Miasto nad Zatoką), Frisco[1][2],The City That Knows How (Miasto, Które Wie Jak; przestarz.)[3],Baghdad by the Bay (Bagdad nad Zatoką)[4]
San Francisco – miasto ihrabstwo w stanieKalifornia w Stanach Zjednoczonych, położone napółwyspie San Francisco, otoczonym przezOcean Spokojny na zachodzie,zatokę San Francisco na wschodzie i cieśninęGolden Gate na północy, czwarte pod względem liczby ludności miasto w Kalifornii i siedemnaste w całym kraju[5]. Z populacją 4,6 mln mieszkańcówobszaru metropolitalnego (MSA) San Francisco-Oakland-Fremont jest 13. co do wielkości metropolią Stanów Zjednoczonych[6]. Większy połączony obszar statystyczny (CSA)San Francisco Bay Area obejmuje ponad 9 mln ludzi.
Historia San Francisco sięga roku 1776, kiedy to hiszpańscy kolonizatorzyAmeryki Północnej dowodzeni przezJuana Bautistę de Anza(inne języki) osiedlili się na krańcu półwyspu, zakładając na tym terenie fort oraz misję imienia świętego Franciszka z Asyżu. San Francisco i Kalifornia należały następnie do Meksyku, powywalczeniu przez niego niepodległości od Hiszpanii, a następnie po ataku Stanów Zjednoczonych na Meksyk w 1848 r. stały się ich częścią. Miasto przeżyło znaczne przyspieszenie rozwoju w 1848 roku podczas krótkiego okresukalifornijskiej gorączki złota, stając się w tym czasie największym miastem naZachodnim Wybrzeżu. W 1906 roku San Francisco zostało w większej części zniszczone podczastrzęsienia ziemi i pożarów, które były jego skutkiem. Po kataklizmie zostało szybko odbudowane, dziewięć lat później goszczącMiędzynarodową Wystawę Panamsko-Pacyficzną(inne języki). Podczas II wojny światowej San Francisco było punktem ekspedycyjnym dla tysięcy żołnierzy walczących naPacyfiku i ważnym portem wypadowym operującej na tym oceanie floty. W latach powojennych do miasta napłynęły tysiące imigrantów i byłych żołnierzy, co zbiegło się w czasie z gwałtownym rozwojem okolicy. Nadchodzące rozluźnienie norm społecznych i inne czynniki przyczyniły się do początków ruchów społecznych środowiskLGBT. W 1967 w mieście zaczęło się tak zwaneLato Miłości. Postępująca liberalizacja i otwartość społeczności wyrobiły San Francisco opinię miastaliberalnego.
Obecnie San Francisco jest dużym ośrodkiem turystycznym znanym ze swoich atrakcji, między innymimostu nad Złotymi Wrotami, więzieniaAlcatraz,Coit Tower,tramwajów linowych, fabryki czekoladyGhirardelli(inne języki), czychińskiej dzielnicy(inne języki). Charakterystyczne dla miasta są jego strome wzgórza i ulice oraz mieszanina stylów architektonicznych, od wiktoriańskiego dopostmodernizmu. Miasto słynie także ze swojego zróżnicowania etnicznego, kosmopolityzmu, uniwersytetów oraz wyodrębnionych i wpływowych społeczności azjatyckiej, latynoamerykańskiej oraz LGBT. San Francisco wyróżnia się najwyższym odsetkiem ludności pochodzenia chińskiego spośród wszystkich dużych miast w USA. Chińczycy stanowią ponad jedną piątą (około 21%) mieszkańców miasta.
San Francisco jako pierwsze duże miasto w Stanach Zjednoczonych wprowadziło w czerwcu 2021 roku obowiązkowe szczepienia przeciwkoCOVID-19 dla swoich pracowników. Decyzja ta doprowadziła do zwolnień pracowników, którzy odmówili szczepień, oraz licznych pozwów sądowych skierowanych przeciwko miastu. Głośnym przykładem była sprawa dotycząca transportu publicznegoBay Area Rapid Transit (BART), gdzie sąd nakazał wypłatę odszkodowania sześciu byłym pracownikom w wysokości prawie 8 milionów dolarów[7].
Najwcześniejsze archeologiczne dowody osadnictwa na terenach miasta pochodzą z roku 3000 p.n.e.[8] Gdy 2 listopada 1769 roku przybyli na te tereny hiszpańscy kolonizatorzy pod dowództwemGaspara de Portolà, zamieszkiwał je szczepYelamu(inne języki) luduOhlone, który skupił się tu w kilkunastu wsiach. Była to pierwsza udokumentowana wizyta Europejczyków w okolicach Zatoki San Francisco[9]. Siedem lat później, 28 marca 1776 roku, Hiszpanie założyli na tych terenachfort, a następniemisję imieniaśw. Franciszka z Asyżu (Mission Dolores).
Razem zalkadem Misji,Francisco de Haro, Richardson sporządził plan przyszłych ulic pod rozwijającą się osadę. Powstałe miasto, wtenczas nazywane Yerba Buena, zaczęło zaludniać się amerykańskimi osadnikami. Stany Zjednoczone w 1846 wypowiedziały wojnę Meksykowi, 7 czerwca 1846 roku, amerykański komodorJohn D. Sloat(inne języki) uznał Kalifornię za tereny należące do Stanów Zjednoczonych, a dwa dni później, kapitanJohn B. Montgomery(inne języki) przybył do Yerba Buena, by ustanowić tam administrację amerykańską. Rok później Yerba Buena przemianowano na San Francisco[11]. Pomimo atrakcyjnego położenia, będące naturalnym portem i bazą marynarki wojennej San Francisco, wciąż było małą osadą z niesprzyjającymi osadnictwu warunkami geograficznymi[12].
Kalifornijska gorączka złota spowodowała napływ poszukiwaczy tego kruszcu na tereny stanu. Przybysze osiedlali się masowo w San Francisco, preferując je ponad rywalizujące z nim miastoBenicia[13]. Wizja wzbogacenia się była tak silna, że załogi statków przybywających do portu często porzucały swoje jednostki i masowo udawały się na pola złotonośne. Port miejski wypełnił się opuszczonymi statkami[14][15]. Do grudnia 1849 roku liczba mieszkańców San Francisco wzrosła z 1000 do 25000[16]. Z tych czasów wywodzi się też jedna z ikon miasta –chleb na zakwasie, będący podstawą wyżywienia XIX-wiecznych górników i robotników[17].
San Francisco w 1851
Kalifornia zyskała wkrótce status stanu, a w mieście zlokalizowano stały garnizon amerykański. Wybudowano fortyfikacje:Fort Point(inne języki), strzegący wejścia do zatoki przez cieśninę Golden Gate, oraz fort nawyspie Alcatraz, zabezpieczający samą zatokę. Odkryciesrebra, m.in. złóżComstock Lode(inne języki) w 1859 roku w nieodległejNevadzie, dodatkowo przyspieszyło rozwój miasta[18]. Wraz z napływem poszukiwaczy kruszców, osadników i zwykłych awanturników w mieście szerzyło się bezprawie. Szczególnie część miasta znana jakoBarbary Coast wsławiła się jako oaza kryminalistów,prostytutek ihazardzistów[19].
Wzbogaceni na gorączce złota przedsiębiorcy szukali możliwości inwestycji swojego kapitału. Pierwszymi beneficjentami były instytucje finansowe: powstały pierwsze banki, jakWells Fargo w 1852 roku, oraz przemysł kolejowy w osobie magnatów z tak zwanej„Wielkiej Czwórki”, na czele której stałLeland Stanford, która koordynowała powstaniePierwszej Kolei Transkontynentalnej.
RozwójPortu San Francisco ugruntował centralną pozycję miasta w handlu w regionie. Wychodząc naprzeciw rosnącemu zapotrzebowaniu ludności na towary i usługi, w mieście powstały liczne manufaktury.Levi Strauss założył przedsiębiorstwo handlowe, a później zaczął produkcję pierwszychdżinsów dla górników.Domingo Ghirardelli(inne języki) rozpoczął produkcjęczekolady. Miasto, za sprawą imigrantów, stało się wielokulturowym i wielojęzycznym ośrodkiem.Chińczycy pracujący przy kolei skupili się w jednej dzielnicy, znanej później jakoChinatown(inne języki). Pojawiają się także dzielnice imigrantów z Włoch (North Beach(inne języki)), a wciąż duży udział mieszkańców stanowili hiszpańskojęzyczni potomkowie osadników z czasów meksykańskich. Rozwinął się transport, z systememtramwajów linowych. Wykształcił się także charakterystyczny dla miastawiktoriański charakter zabudowy. Skrupulatnie zaplanowano tereny zielone oraz przestrzeń publiczną; założony zostałPark Golden Gate. Powstały nowe szkoły, kościoły, teatry i inne obiekty użyteczności publicznej.Presidio, teren dawnego hiszpańskiego fortu, przekształcił się w najważniejszą amerykańską instalację wojskową na wybrzeżu Pacyfiku[20]. Na przełomie XIX i XX wieku miasto było znane ze swojego krzykliwego stylu, okazałych hoteli, wytwornych rezydencji skupionych naNob Hill(inne języki) i rozkwitającej sztuki[21].
„W całej historii świata nie znajdziemy nowoczesnego, dużego miasta, które zostałoby tak doszczętnie zniszczone. Nie ma już San Francisco.” –Jack London potrzęsieniu ziemi z 1906[22]
W 1906 roku San Francisco nawiedził największykataklizm w jego historii. 18 kwietnia 1906 o 5:12 silnetrzęsienie ziemi obróciło miasto w ruinę. Część budynków zawaliła się od wstrząsów, a następnie, wskutek uszkodzeń linii gazowych, wybuchły gigantyczne, wielodniowepożary, które strawiły większą część pozostałej zabudowy. Ponieważ uszkodzone wodociągi uniemożliwiały skuteczne gaszenie ognia, artylerzyści z Presidio próbowali opanować rozprzestrzenianie się pożarów, wysadzając w powietrze kwartały budynków, by postawić barierę płomieniom[23]. Wskutek trzęsienia i pożarów więcej niż trzy czwarte miasta legło w gruzach, włączając w to całe centrum[24]. Ówczesne raporty mówiły o 498 ofiarach śmiertelnych, jednak współczesne badania szacują straty nawet na kilka tysięcy[25]. Ponad połowa z 400 000 mieszkańców została bez dachu nad głową[26]. Ocaleni tymczasowo zamieszkali w koczowisku w namiotach w Parku Golden Gate, w Presidio, na plażach oraz tam gdzie było jeszcze miejsce. Wiele osób na stałe wyprowadziło się z miasta w inne rejony Zatoki.
Miasto odbudowano szybko i na wielką skalę. Odrzucono projekty zakładające całkowitą zmianę układu ulic i wybrano znacznie szybszą opcję z zachowaniem ich historycznego planu[27]. Bank of ItalyAmadeo Gianniniego, późniejszyBank of America, udzielił wielu pożyczek poszkodowanym rodzinom. W kilka lat odbudowano budynki mieszkalne i użyteczności publicznej, w wielokroć w większej liczbie i okazalszej formie niż sprzed kataklizmu. Wiele ulic poszerzono, unowocześniono centrum i część portu znaną jakoFisherman's Wharf(inne języki).City Hall, siedzibę władz miejskich i administracji, z przepychem odbudowano w styluBeaux Arts(inne języki). Miasto świętowało odrodzenie swojego ratusza podczasMiędzynarodowej Wystawy Panamsko-Pacyficznej(inne języki) w 1915 roku[28], która oficjalnie miała celebrować otwarcieKanału Panamskiego, ale stała się także okazją do pokazania całkowicie odbudowanego i odnowionego San Francisco. Z okazji wystawy wzniesiono dodatkowo jeszcze kilka dużych budynków które, pozaPalace of Fine Arts, po zakończeniu wyburzono.
W następnych latach miasto ugruntowało swoją pozycję stolicy finansowej; podczaskrachu na giełdzie w 1929 roku nie upadł żaden bank wywodzący się z San Francisco[29]. Co więcej to właśnie podczaswielkiego kryzysu miasto rozpoczęło dwie wielkie inwestycje budowlane, wznosząc jednocześnieBay Bridge iGolden Gate Bridge, otwarte kolejno w 1936 i 1937 roku. Także w tym okresie zaadaptowanoAlcatraz, wcześniej fort, na super-strzeżone więzienie federalne, w którym osadzeni zostali tak znanigangsterzy, jak np.Al Capone zChicago. W późniejszych latach miasto świętowało swój powrót do świetności goszczącwystawę światową w 1939 roku, a w kolejnych latachGolden Gate International Exposition(inne języki), na potrzeby której usypano sztuczną wyspę na Zatoce – Treasure Island.
Ciężki krążownik USS „San Francisco” przepływający pod mostem Golden Gate w 1942
Podczas II wojny światowej stocznia marynarki wojennej w San Francisco stała się centrum napraw dokowych dla floty pacyficznej Stanów Zjednoczonych, aFort Mason(inne języki) głównym punktem ekspedycyjnym dla tysięcy żołnierzy walczących napacyficznym teatrze działań wojennych[30]. Dostępność pracy przyciągnęła wielu ludzi, szczególnieAfroamerykanów ze stanów południowych, po zakończeniu wojny, wielu powracających żołnierzy, a także pracowników cywilnych, zdecydowało się pozostać w San Francisco na stałe. W 1945 roku w mieście została podpisanaKarta Narodów Zjednoczonych, powołująca do życiaOrganizację Narodów Zjednoczonych, a w 1951 rokutraktat pokojowy z San Francisco oficjalnie zakończył wojnę na Pacyfiku.
W latach 50. XX wieku, jak i 60., zachodnia część miasta przeszła gruntowną przebudowę i zmianę zagospodarowania. W tym okresie zbudowano też miejskieautostrady. Jednak wiele z nich, wskutek protestów mieszkańców, powstało tylko częściowo[31]. W 1972 roku ukończono najwyższy budynek w mieście –Transamerica Pyramid[32], a w kolejnych latach w procesiemanhattanizacji(inne języki) wyższa zabudowa pojawiła się w całym centrum[33]. W kolejnych latach miasto zaczęło tracić pozycję centrum przemysłowo-komunikacyjnego. Aktywnośćportowa przeniosła się do niedalekiegoOakland, spadła liczba miejsc pracy związana z transportem morskim, przemysłem i pokrewnymi. Turystyka i jej obsługa zaczęły być najważniejszą częścią gospodarki San Francisco. Gwałtowny rozwój przeżyły przedmieścia, a samo miasto znacznie zmieniło profil demograficzny, gdy na miejsce białej ludności miasta, napłynęli imigranci zAzji czyAmeryki Łacińskiej[34][35]. W tym samym okresie miasto stało się centrum amerykańskiej kontrkultury i ruchów liberalnych. Pisarze skupieni w dzielnicy North Beach, z generacjibitników przyczynili się do rozkwitu tak zwanego „renesansu z San Francisco”[36]. Masowo do miasta napływalihippisi, zaludniając w latach 60. dzielnicęHaight-Ashbury, by w 1967 roku, podczasLata Miłości(inne języki), osiągnąć szczyt liczebności[37]. W latach 70. XX wieku miasto było głównym ośrodkiem walki o prawa dla homoseksualistów.Dzielnica Castro przekształciła się wgay village, której znaczną część mieszkańców stanowili homoseksualiści lub sympatycy ruchów LGBT. Także w tym czasieHarvey Milk (zamordowany razem z burmistrzemGeorge’em Moscone’em(inne języki) w 1978), zadeklarowany homoseksualista i prowadzący swoją kampanię wyborczą pod szyldem równouprawnienia, został wybrany doRady Nadzorczej San Francisco(inne języki) (ang.Board of Supervisors)[38], co zostało przedstawione w filmie„Obywatel Milk” (2008).
W latach „bańki internetowej” gospodarkę miasta ożywiły liczne nowo powstałe przedsięwzięcia. Do San Francisco sprowadzili się liczni przedsiębiorcy i deweloperzy z branży informatycznej, a następnie marketingowcy i inne towarzyszące firmy. W znaczący sposób zmieniło to profil wielu biedniejszych rejonów miasta, które gwałtownie się wzbogaciły. Po załamaniu koniunktury w 2001, wiele z firm upadło, ale zaawansowane technologie, przemysł informatyczny i inne pokrewne wciąż są głównymi elementami gospodarki miasta i jego okolic[39].
San Francisco leży na zachodnim wybrzeżu Stanów Zjednoczonych, na szczyciepółwyspu San Francisco i oparte jest swoimi granicami o wybrzeża Pacyfiku i zatoki San Francisco. W skład miasta wchodzi też kilka wysp położonych w zatoce, między innymiAlcatraz,Treasure i sąsiedniaYerba Buena(inne języki), a także małe części wyspAlameda,Angel iRed Rock. Także niezamieszkane wyspyFarallon położone 43 km w głąb Pacyfiku, podlegają jurysdykcji miasta. Obszar miasta zawiera się z grubsza w kwadracie o boku ok. 11 km. Linia brzegowa miasta, szczególnie wschodnia i północna, jest w większej części sztuczna; rejony takie jak Marina District czyHunters Point w całości, aEmbarcadero w większej części, leżą na sztucznie usypanym lądzie. Podobnie Treasure Island jest sztucznie usypaną wyspą.
San Francisco i cała jego okolica położone są na obszarze aktywnym sejsmicznie, a wstrząsy regularnie nawiedzają miasto. Za trzęsienia ziemi w tym rejonie odpowiedzialne sąuskok San Andreas i obszarHayward Fault Zone(inne języki) (największe trzęsienia ziemi z 1906 i 1989 roku były spowodowane obsunięciem się Hayward Fault Zone), mimo że sam uskok nie przebiega przez miasto. Zagrożenie wstrząsami jest brane pod uwagę przy rozwoju infrastruktury miejskiej. Przy okazji przebudowy całe obszary miasta, zarówno budynki nowo wznoszone, jak i te istniejące, są dostosowywane do wymogów stawianych konstrukcjom przez trzęsienia ziemi[40] – jednak w mieście wciąż istnieją tysiące mniejszych budynków, szczególnie tych starszych, które pozostają szczególnie narażone na wstrząsy[41]. Szczególnie wrażliwe okazały się sztucznie usypane fragmenty lądu. Towarzyszące trzęsieniom ziemi wypiętrzenia i zapadliska, a także upłynnienie gruntu, spowodowało duże straty w Marina District podczas trzęsienia ziemi Loma Prieta w 1989 roku[42].
San Francisco, jak i cała Kalifornia, leży w strefieklimatu śródziemnomorskiego, który cechują łagodne zimy z licznymi opadami i suche lata[45], co znalazło odzwierciedlenie w niepoprawnie przypisywanemuMarkowi Twainowi cytacie:Najzimniejsza zima jaką kiedykolwiek przeżyłem to było lato w San Francisco (The coldest winter I ever spent was a summer in San Francisco.)[46][47]. Dodatkowy wpływ na klimat miasta ma woda, która otacza je z trzech stron. W szczególności zimnyPrąd Kalifornijski zmniejsza wariacje klimatu, co owocuje umiarkowanymi temperaturami o małejamplitudzie rocznej. Natomiast połączenie zimnego powietrza znad oceanu i gorących jego mas znad lądu owocuje charakterystycznymi dla miastamgłami, które wiosną i wczesnym latem spowijają zachodnią część miasta przez cały dzień. Mgła jest mniej widoczna we wschodniej części miasta i zwykle występuje tam późnym latem i jesienią, gdy temperatury są najwyższe.
Średnia najwyższa temperatura w San Francisco to 21 °C, która jest o 9 °C niższa niż dla miejsc położonych bardziej w głąb lądu, jakLivermore[48]. Najwyższa zanotowana temperatura w San Francisco to 39 °C, odnotowana 17 lipca 1988 roku i 14 czerwca 2000 roku[49]. Zimy w mieście są łagodne z najwyższymi temperaturami dziennymi sięgającymi 15 °C. Najniższe rzadko kiedy osiągają 0 °C i mniej, jakkolwiek rekordowa najniższa temperatura to −3 °C odnotowana 11 grudnia 1932 roku[50]. Od maja do września, w okresie letnim, jest bardzo sucho, ale z kolei od listopada aż do marca opady deszczu są bardzo częste. Opady śniegu są niezwykle rzadkie, z około dziesięcioma przypadkami odnotowanymi od 1852. Największy opad śniegu zaobserwowany 5 lutego 1887, wyniósł od 9,4 cm w centrum miasta do 17,8 cm poza nim[51]. Ostatni odnotowany opad śniegu w mieście miał miejsce 5 lutego 1976 roku, gdy spadło go ok. 2,5 cm[52].
Z powodu urozmaiconej topografii i wpływu wody w San Francisco występuje cała gama lokalnych zjawiskmikroklimatycznych. Wysokie wzgórza w geograficznym centrum miasta są odpowiedzialne za 20% różnicę w rocznych opadach pomiędzy różnymi częściami miasta[51]. Osłaniają one także wschodnie dzielnice przed masami mgieł i zimnym powietrzem znad oceanu, które jest bardziej odczuwalne na zachodzie miasta. Przeciętnie wschodnia część miasta jest bardziej słoneczna, ze średnio 260 słonecznymi dniami w roku i 105 zachmurzonymi[53].
Średnia temperatura i opady dla San Francisko (centrum)
W San Francisco wyróżnia się tradycyjnie ponad 100 osiedli (ang.neighborhoods) z unikatowymi nazwami. Mają one różną wielkość, obejmując obszar od kilku do kilkunastu przecznic. Granice między osiedlami są zwykle umowne i oparte na historii okolicy oraz świadomości mieszkańców.
OsiedleMission District(inne języki), leżące dalej na południe, to od lat 50. XX wieku okolica z przewagą meksykańskich i latynoamerykańskich emigrantów. Osiedle powstało, gdy tereny te zaczęli zaludniać robotnicy-imigranci zNiemiec,Irlandii,Włoch czy krajów skandynawskich. W 1914 roku napłynęła tu dodatkowo fala imigrantów z Ameryki Środkowej, zatrudnionych przy budowieKanału Panamskiego[57].
Południowo-centralna część miasta jest zdominowana przez liczne wzgórza. Tę część miasta charakteryzuje lekka zabudowa mieszkalna, nieregularny układ ulic oraz liczne tereny zielone, rekreacyjne i parki.
Golden Gate Park widziany z powietrza. Część wybrzeża po prawej stronie to Ocean Beach
Parki stanowią 18% powierzchni miasta[58]. W sumie 229 parków, skwerów i terenów rekreacyjnych zajmuje 1772hektary, włączając w to 388 ha poza granicami miasta[59]. Golden Gate Park, pozostałe parki w samym San Francisco i jego okolicy, była baza wojskowa Presidio, wraz z jej częścią zwanąCrissy Field(inne języki), w którym został przywrócony naturalnyekosystemsłonych bagien, oraz wyspa Alcatraz są częściamiGolden Gate National Recreation Area(inne języki). Dodatkowo w południowo-zachodniej części miasta leżyJezioro Merced – słodkowodny zbiornik otoczony terenami parkowymi.
Największym (410ha[60]) i najbardziej uczęszczanym parkiem w mieście jestGolden Gate Park[61], który rozciąga się od środka miasta w kierunku Pacyfiku. Pierwotnie teren parku zajmowaływydmy porośnięte miejscowymitrawami, ale w 1870 roku, gdy zakładano park, teren obsadzono tysiącami odmian drzew i innych roślin pochodzących z całego świata. W parku znajdują się liczne dodatkowe obiekty jak:Conservatory of Flowers(inne języki), Japoński Ogród Herbaciany i Arboretum Strybing[62]. Dodatkowo w mieście rozsianych jest szereg mniejszych parków, skwerów i terenów rekreacyjnych, otoczonych zwykle przez osiedla mieszkalne.
Baker Beach. W oddali klify na północnym zachodzie miasta i most Golden Gate
Poczynając od cieśniny Golden Gate na północy, wybrzeże pacyficzne San Francisco stanowią naturalne plaże iklify. Plaże to m.in.[63]:Baker Beach(inne języki) – niewielka, długości ok. 800 m plaża położona na brzegu samej cieśniny, na zachód od mostu Golden Gate. Plaża ta była częścią terenów wojskowych Presidio, po zdemilitaryzowaniu tego rejonu stała się plażą publiczną. Północno-zachodni kraniec półwyspu opada do morza stromymi klifami, natomiast zachodnią granicą miasta jest leżąca nad PacyfikiemOcean Beach. Zimne i silne prądy brzegowe nie sprzyjają kąpieli, na plaży odnotowano wypadki utonięć[64]. Poniżej południowego krańca plaży leżą tereny Fortu Funston, dawnej bazy wojskowej, w której stacjonowała bateria rakietNike, chroniących wybrzeże. Jest to jedyna część Golden Gate National Recreation Area, gdzie dozwolone jest wyprowadzanie psów bez smyczy. Bezpośrednio na wschód od mostu Golden Gate rozciąga sięCrissy Field(inne języki); nadmorski park-łąka założony na miejscu starego lotniska po zaadaptowaniu i oczyszczeniu tych terenów. Na wschód od Crissy Field cała długość północnego i wschodniego wybrzeża (od strony Zatoki) San Francisco jest uregulowana. Stanowią jenabrzeża portowe,pirsy,mariny i inne konstrukcje związane z portowym charakterem miasta.
Administracyjnie San Francisco to miasto-hrabstwo, czyli miasto, które zostało połączone zhrabstwem (ang.Consolidated city-county). Status ten posiada od 1856 roku[65]. Jest to jedyny taki twór administracyjny w Kalifornii[66].Burmistrz San Francisco jest także administratorem hrabstwa, aRada Nadzorcza hrabstwa San Francisco(inne języki) (ang.Board of Supervisors) działa jakrada miejska. Regulowana przez status miejski, samorząd San Francisco ma formę dwudzielną. Władza wykonawcza, na czele której stoiburmistrz, to wybieralni oraz mianowani na stanowiska urzędnicy miejscy, a także pracownicy służb publicznych. Władzę ustawodawczą sprawuje 11-osobowa Rada Nadzorcza, na czele której stoi przewodniczący, i która jest odpowiedzialna za ustanawianie praw, uchwał, budżetu i innych. Udział w uchwalaniu ustaw mogą brać także mieszkańcy miasta w ramachinicjatywy ludowej.
Podział miasta na 11 dzielnic (districts)
Członkowie Rady Nadzorczej wybierani są jako reprezentanci 11 numerowanych dzielnic-okręgów wyborczych (ang.districts), na które oficjalnie podzielone jest San Francisco[67]. W razie śmierci lub rezygnacji aktualnego burmistrza jego urząd przejmuje Przewodniczący Rady Nadzorczej, jak miało to miejsce w 1978 roku, gdyDianne Feinstein przejęła urząd po morderstwie George’a Moscone’a.
W 2006 roku Rada Nadzorcza uchwaliła ustawę powołującą do życia programHealthy San Francisco(inne języki) (pol.Zdrowe San Francisco), czyniącą go pierwszym miastem w Stanach Zjednoczonych zapewniającym opiekę zdrowotną nawet nieubezpieczonym mieszkańcom[68].
Budżet miejski na rok rozliczeniowy 2007–2008 zamknął się na poziomie ponad 6 miliardów dolarów[69].
San Francisco, z populacją szacowaną na 827 526 osób (stan na 1 lipca 2024 roku), jest miastem o dużej gęstości zaludnienia, wynoszącej około 7194 os./km² (18 634 os./milę kwadratową). Plasuje się jako drugie najgęściej zaludnione duże miasto w Stanach Zjednoczonych, zaraz poNowym Jorku[71].
Miasto to stanowi również główny ośrodek aglomeracjiSan Francisco Bay Area. Jest także istotną częścią Połączonego Obszaru Statystycznego (Combined Statistical Area, CSA) San Jose-San Francisco-Oakland, którego populacja wynosi ponad 9,16 mln mieszkańców (stan na 1 lipca 2024 roku), co czyni go piątym co do wielkości tego typu obszarem w Stanach Zjednoczonych[72].
Zmiana liczby ludności San Francisco Źródło: U.S. Census Bureau[73]
Jak i w wielu innych dużych miastach Stanów Zjednoczonych, w ludności San Francisco stosunkowo duży udział mają „mniejszości” etniczne.Mieszkańcy rasy białej pochodzenia nie-latynoskiego stanowią mniej niż połowę populacji. Według danych pięcioletnich z 2023 roku, ludzie rasy białej stanowili 40,5% mieszkańców (37,5% pochodzenia nie-latynoskiego); 35% Azjaci; 5,1%ludzie rasy czarnej (włączając w toAfroamerykanów); 0,7%Indianie Ameryki Północnej lub rdzenni mieszkańcyAlaski; 0,4% rdzenni mieszkańcyHawajów i innych wysp Pacyfiku i 10,7% było rasy mieszanej. 15,9% ludności stanowili ludzie pochodzenia latynoskiego[74].
San Francisco charakteryzuje się bardzo zróżnicowaną populacją pod względem miejsca urodzenia. Najnowsze dane (z lat 2019-2023) wskazują, że jedynie około 37,7% mieszkańców urodziło się w Kalifornii. Co więcej, ponad jedna trzecia, bo aż 34,2% mieszkańców, to osoby urodzone poza Stanami Zjednoczonymi[71].
Zgodnie z najnowszymi danymi zWilliams Institute (uznawanego za wiodący ośrodek badawczy demografii i praw osóbLGBTQ+), obszar metropolitalny San Francisco-Oakland-Berkeley ma najwyższy odsetek dorosłych osób o orientacjihomoseksualnej i transpłciowej spośród wszystkich dużych obszarów metropolitalnych w Stanach Zjednoczonych. Według raportu z 2021 roku, 6,7% mieszkańców San Francisco/Bay Area identyfikuje się jako LGBT[75].
Mediana wysokości dochodów na gospodarstwo domowe w San Francisco wynosiła w 2022 roku 136 692 USD, a w okresie 2019-2023 (w dolarach z 2023 roku) 141 446 USD, plasując miasto wśród czołowych pod względem zamożności w kraju. Mieszkańcy plasujący się ze swoimi dochodami poniżej relatywnej granicy ubóstwa stanowią około 10,6%, co jest wartością zbliżoną do średniej krajowej i jedną z najniższych dla dużych miast notowanych przezU.S. Census Bureau[71]. Zgodnie z krajowym trendem, migracja rodzin klasy średniej poza miasto oraz ekstremalnie wysokie koszty utrzymania powiększają różnice pomiędzy dochodami mieszkańców, a także przyczyniają się do obniżenia odsetku dzieci w strukturze ludnościowej. Dzieci w wieku do 18 lat stanowią około 13,7% ludności miasta, co jest jednym z najniższych wskaźników spośród dużych miast Ameryki[71].
Bezdomność pozostaje chroniczną przypadłością San Francisco i kontrowersyjnym problemem od lat 80. XX wieku. Miasto nadal ma jeden z najwyższych odsetków bezdomnych w stosunku do liczby mieszkańców spośród dużych miast amerykańskich. Według danych ze stycznia 2024 roku, w San Francisco odnotowano 8323 osoby doświadczające bezdomności, co oznacza wzrost o 7,3% od 2022 roku. Wskaźnik ten wynosi 959 bezdomnych na 100 tys. mieszkańców, co plasuje miasto na pierwszym miejscu w kraju[76][77].
Firmy w mieście ciągle borykają się z wysokimi kosztami i aktywnie poszukują sposobów na ich optymalizację, często wykorzystując elastyczne modele pracy i oferując zachęty do przenoszenia się poza obszar metropolitalny San Francisco[78]. San Francisco i cała Dolina Krzemowa to regiony o jednych z najwyższych kosztów wynajmu biur, wynagrodzeń i ogólnych kosztów operacyjnych dla firm[79]. Ceny mieszkań w San Francisco należą do najwyższych nie tylko w Stanach Zjednoczonych, ale i na świecie[80].
Alcatraz odwiedza 1,5 miliona turystów rocznie[81]Centrum San Francisco z widokiem na biurowce wFinancial DistrictMiasto od strony Mission Dolores Park
Obecnie podstawą gospodarki San Francisco jestturystyka. Miasto wraz ze swoimi atrakcjami, spopularyzowane w sztuce i kulturze, stało się szeroko rozpoznawalne na świecie. San Francisco przyciąga czwartą co do wielkości liczbę turystów spośród wszystkich miast w Stanach Zjednoczonych[82] zPier 39 naFisherman's Wharf(inne języki), jako trzecią co do popularności atrakcją turystyczną w kraju[83]. W 2007 roku miasto odwiedziło ponad 16 milionów turystów, wprowadzając do jego gospodarki ponad 8,2 miliarda dolarów[84]. San Francisco, ze swoim dużym zapleczem hotelowym oraz światowej klasy centrum konferencyjnymMoscone Center(inne języki), jest także jednym spośród dziesięciu najpopularniejszych miejsc do organizowania konferencji i konwentów[85].
Gospodarka San Francisco jest ściśle powiązana z sąsiednimi, jak np. od południa zSan Jose iDoliną Krzemową, z którymi dzieli zapotrzebowanie na wykształconych pracowników oraz specjalistów[91]. Samo miasto silnie wspiera przemysłbiotechnologiczny oraz biomedyczny, będąc dużym ośrodkiem skupiającym przedsięwzięcia z tychże dziedzin. Mission Bay, w której powstał drugi kampus Uniwersytetu Kalifornijskiego San Francisco, stał się lokalnym centrum z niezbędną do badań infrastrukturą i budynkami. Mieści się tam także siedzibaKalifornijskiego Instytutu Medycyny Regeneracyjnej(inne języki) – agencji publicznej sponsorującej badaniakomórek macierzystych w stanie Kalifornia.
Małe przedsiębiorstwa zatrudniające mniej niż 10 pracowników oraz przedsięwzięcia jednoosobowe stanowiły w 2006 85% wszystkich firm[92], a liczba mieszkańców pracujących w przedsiębiorstwach zatrudniających więcej niż 1000 pracowników spadła od 1977 roku o połowę[93]. Miasto świadomie ogranicza rozwój dużych sieci handlowych, hurtowni i hipermarketów w mieście. Rada Nadzorcza wykorzystała w tym celu plan zagospodarowania, by zawęzić tereny, na których dozwolona by była taka działalność gospodarcza[94], co spotkało się z poparciem mieszkańców[95].
Ze względu na szczególne ulokowanie geograficzne, wykluczające praktyczne funkcjonowanieobwodnic, a także na skutek nasilonych tu zwłaszcza pod koniec lat 50. XX wieku protestów społecznych przeciwko szybkiemu rozwojowi sieciautostrad (tzw.freeway revolts)[96], San Francisco jako jedno z nielicznych miast amerykańskich zamiast typowego dla Ameryki systemu autostrad (ang.highways) przyjęło popularny w Europie system komunikacyjny oparty na sieci arterii drogowych. Tendencja ta uwidacznia się również w decyzjach podjętych po trzęsieniu ziemiLoma Prieta z roku 1989, kiedy to postanowiono zburzyć Embarcadero oraz częśćCentral Freeway i przekształcić je w zwykłe drogi[96].
Niemal jedna trzecia mieszkańców miasta dojeżdża do pracy korzystając z transportu publicznego, tak wynika z badań przeprowadzonych w 2005 roku[97]. Transport w obrębie miasta jest zarządzany przez San Francisco Municipal Railway (znany jako Muni). System, który jest własnością miasta, działa jako system stanowiący połączenielekkiej kolei imetra (Muni Metro) oraz sieciautobusowej itrolejbusowej. Te tramwaje jeżdżą po ulicach dzielnic peryferyjnych zaś w centrum kursują w podziemnym tunelu[98]. Ponadto Muni posiada linię tramwajową F Market & Wharves, której trasa wiedzie od dzielnicy Castro ulicą Market Street do Fisherman’s Wharf i która jest ikonąsystemu tramwajowego w San Francisco wpisaną na listęNational Historic Landmark. Linie kolejowe podmiejskie należą do dwóch uzupełniających się wzajemnie przewoźników.Bay Area Rapid Transit (BART) to regionalny system metra łączący San Francisco z East Bay przez podwodny tunel, Tube Transbay. Linia prowadzi także podMarket Street doCivic Center, gdzie skręca na południe doMission District i dalej na południe przezHrabstwo San Mateo domiędzynarodowego lotniska San Francisco i do Millbrae[98]. Linia kolejowa należąca do systemu Caltrain prowadzi z San Francisco na południe półwyspu doSan Jose[98]. Linia ta została zbudowana w roku 1863 i przez wiele lat była własnością Southern Pacific.
Tramwaj w San Francisco
Tramwaj na podziemnym przystanku Muni Metro Church Street
Trolejbus w San Francisco
PociągBART na stacji metra Embarcadero
Autobus w San Francisco
Tramwaje linowe na trasie linii Powell-Mason line
Widok na dworzec kolejowy Caltrain Depot w San Francisco
Port lotniczy San Francisco (SFO) położony jest 21 km na południe od centrum miasta na tereniehrabstwa San Mateo, ale znajduje się pod jurysdykcją miasta i hrabstwa San Francisco. Bezpośrednio z lotniskiem graniczą także miastaMillbrae,San Bruno iSouth San Francisco. Lotnisko San Francisco jest portem międzynarodowym z największymterminalem odpraw międzynarodowych w Stanach Zjednoczonych[99]. Lotnisko jestwęzłem lotniczym liniiUnited Airlines, największego użytkownika portu[100]. Także decyzja liniiVirgin America, by operować z tego portu[101], odwróciła trend wśródtanich przewoźników, którzy do tej pory omijali SFO na rzeczOakland czySan Jose. W 2007 roku port lotniczy San Francisco był pod względem liczby odprawionych pasażerów dziesiątym lotniskiem w Stanach Zjednoczonych[102], a 21-tym na świecie, odprawiając 37,2 miliona pasażerów[103].
Struktury portu San Francisco rozciągają się wzdłuż północnego, północno-wschodniego i wschodniego wybrzeża miasta (zaczynając odkotwicowiska w pobliżu mostu Złote Wrota na zachodzie, doCandlestick Point na wschodzie). W jego skład, oprócz budynków portowych, terminalu promowego, magazynów, wchodzi kilkanaście prostopadłych do brzegupirsów do których cumowały statki, następnie rozładowywane lub załadowywane (ręcznie lub za pomocą dźwigów), i z których towary były wysyłane do magazynów na lądzie. Obecnie port nie jest wykorzystywany na potrzeby ruchu towarowego, ale dalej obsługuje on ruchpromowy oraz innych małych statków pasażerskich. Część struktur portu stanowi atrakcję turystyczną (Fisherman's Wharf(inne języki),Pirs 39,Pirs 70,Ferry Building). W porcie są także zakotwiczone okręty-muzea:USS Pampanito iSS Jeremiah O’Brien(inne języki). Organizacyjnie port jest półautonomiczną jednostką zarządzaną przez pięcioosobową komisję wybieraną przez burmistrza i zatwierdzaną przez Radę Nadzorczą San Francisco.
Port San Francisco był swojego czasu największym i najruchliwszym portem na Zachodnim Wybrzeżu Stanów Zjednoczonych. Obsługiwał ruch towarowy z Pacyfiku, jak i Atlantyku i był centrum handlu drzewem na Zachodnim Wybrzeżu.
Największa uczelnia w mieście –Uniwersytet Kalifornijski w San Francisco – jest częścią wielkiegoUniwersytetu Kalifornijskiego. Jego specjalizacją naukową, jak i dydaktyczną, jest medycyna oraz nauki biomedyczne i pokrewne. UCSF jest jedną z pięciu najlepszych uczelni medycznych w Stanach Zjednoczonych[104], a także zarządza centrum medycznymUCSF Medical Center(inne języki), które jest jednym z 10 najlepszych szpitali w kraju[105]. UCSF jest także jednym z głównych pracodawców w mieście, ustępując jedynie administracji miejskiej i hrabstwa[106]. Jednostki uczelni są skupione w większości w dwóchkampusach: starszym, zlokalizowanym na Wzgórzach Parnassus, gdzie znajdują się główniekliniki i nowym, otwartym w 2003 roku w Mission Bay. Kampus w Mission Bay o powierzchni ponad 17 ha jest przeznaczony do prowadzenia działalności naukowej i po ukończeniu pozwoli na podwojenie liczby placówek badawczych uniwersytetu[107].
Najstarszym uniwersytetem w mieście, a także jednym z najstarszych na zachód odMissisipi, jest założony w 1855 rokuUniwersytet San Francisco[108]. Jest tojezuicka szkoła prywatna. Mieści się ona naLone Mountain – jednym ze wzgórz w mieście.
W mieście działa także wyższa szkoła kulinarna:California Culinary Academy(inne języki), która zrzeszona w programieLe Cordon Bleu, oferuje kursy sztuki kulinarnej, piekarnictwa i ciastkarstwa oraz zarządzania lokalami gastronomicznymi.
Do 100 szkół publicznych lub parafialnych w mieście uczęszcza prawie 30% populacji w wieku szkolnym (w porównaniu do 10% w skali kraju[114]). Prawie 40% tych szkół toszkoły katolickie zarządzane przezArchidiecezję San Francisco[115][116].
BadaniePew Research Center z 2023 roku wykazało, że w obszarze metropolitalnym San Francisco 24% osób identyfikowało się jakokatolicy, 19%protestanci (w tym: 9% głównego nurtu, 7%ewangelikalni i 3% z tradycjami afroamerykańskimi), 42% zadeklarowało się jako niezrzeszeni (w tym: 9%agnostycy i 12%ateiści), 4% zgłosiło religięhinduistyczną, 3% tobuddyści, 7% wyznawało inną religię i 1% nie udzielił odpowiedzi[117]. San Francisco plasuje się bardzo bliskoSeattle jako najmniej religijne aglomeracje USA.
Pod względem członkostwa do największych grup religijnych w 2020 roku należały[118]:
Swoją siedzibę w San Francisco ma występująca w lidzeNFL drużyna49ers. Początkowo grali wAll-America Football Conference, jednak w 1950 roku awansowali do NFL, a na obecnym stadionieCandlestick Park, rozgrywają swoje mecze dopiero od 1971 roku. Podczas występów w NFL, 49ers zgromadzili na swoim koncie 5 tytułówSuper Bowl.
Od 2019 roku swoje mecze w San Francisco rozgrywa drużyna koszykarskaGolden State Warriors występująca w lidze NBA (poprzednio drużyna rozgrywała swoje mecze w haliOracle Arena wOakland). Siedmiokrotni mistrzowie ligi w: 1947, 1956, 1975, 2015, 2017, 2018 i 2022. Mecze domowe rozgrywają wChase Center.
W 2023 roku miasto odnotowało najniższy ogólny poziom przestępczości w ciągu ostatniej dekady, z wyłączeniem okresupandemii COVID-19 w 2020 roku[122].
W kategoriach przestępstw brutalnych (takich jak zabójstwa, gwałty, rozboje), San Francisco wykazuje pozytywne tendencje. W 2023 roku zarejestrowano 55 zabójstw, a dane z początku 2024 roku sugerują dalszy spadek, potencjalnie do rekordowo niskich poziomów. Wskaźniki przestępstw brutalnych w San Francisco były niższe niż średnia krajowa dla dużych miast USA w 2023 roku[123].
Jednakże, miasto nadal zmaga się z wysokim wskaźnikiem przestępstw przeciwko własności. W 2023 roku odnotowano 5348 takich przestępstw na 100 tysięcy mieszkańców, co plasuje San Francisco powyżej średniej krajowej[123]. Miasto często jest wymieniane wśród miast z najwyższymi wskaźnikami kradzieży (zwłaszcza kradzieży z samochodów i kradzieży sklepowych)[124].
↑Wielu turystów mówi o mieście „Frisco”. Nazwa ta została spopularyzowana w takich piosenkach jak(Sittin' On) The Dock of the Bay czySweet Little Sixteen. Jakkolwiek mieszkańcy wolą określenie „The City by the Bay”. Samuel D. Cohen pisałwrites that many credit „Friscophobia” to newspaper columnistHerb Caen, whose first book, published in 1953, was „Don’t Call it Frisco.” Caen was considered by many to be the recognized authority on what was, and what was not, beneath the city’s dignity, and to him, Frisco was intolerable.Sama Cohen: Locals Know best: only tourists call it ‘Frisco’. [w:]Golden Gater Online [on-line]. San Francisco State University, 1997-09-11. [dostęp 2008-10-15]. [zarchiwizowane ztego adresu (1997-11-23)]. (ang.).
↑San Francisco Public Library: PPIE: The City That Knows How. [w:]Amusing America [on-line]. San Francisco Public Library, Online Exhibitions, 2005-03-29. [dostęp 2008-10-15]. [zarchiwizowane ztego adresu (2007-10-18)]. (ang.).
↑The Virtual Museum of the City of San Francisco: From the 1820s to the Gold Rush. The Virtual Museum of the City of San Francisco, 2004-07-16. [dostęp 2008-10-15]. (ang.).Sprawdź autora:1.
↑Peter Booth Wiley: National trust guide – San Francisco: America’s guide for architecture and history travelers. New York: John Wiley & Sons, Inc., 2000, s. 4–5.ISBN 978-0-471-19120-9.OCLC44313415.
↑Eric Jay Dolin: Leviathan: The History of Whaling in America. Nowy Jork: W. W. Norton, 2007, s. 211.ISBN 978-0-393-33157-8.
↑Rand Richards: Historic San Francisco: A Concise History and Guide. Heritage House, 1992.ISBN 1-879367-00-9.OCLC214330849. Brak numerów stron w książce
↑Peter Tamony. Sourdough and French Bread. „Western Folklore”. 4. 32, s. 265–270, październik 1973. Western States Folklore Society.DOI:10.2307/1498306.
↑Peter Booth Wiley: National trust guide – San Francisco: America’s guide for architecture and history travelers. New York: John Wiley & Sons, Inc., 2000, s. 31–33.ISBN 978-0-471-19120-9.OCLC44313415.
↑Peter Booth Wiley: National trust guide – San Francisco: America’s guide for architecture and history travelers. New York: John Wiley & Sons, Inc., 2000, s. 237–238.ISBN 978-0-471-19120-9.OCLC44313415.
↑Under Three Flags. [w:]Golden Gate National Recreation Area Brochures [on-line]. US Department of the Interior, listopad 2004. [dostęp 2008-06-13]. (ang.).
↑Peter Booth Wiley: National trust guide- San Francisco: America’s guide for architecture and history travelers. New York: John Wiley & Sons, Inc., 2000, s. 44–55.ISBN 978-0-471-19120-9.OCLC44313415.
↑Jack London. The Story of an Eyewitness by Jack London. „Collier’s, the National Weekly”, 1906-05-05. The Virtual Museum of the City of San Francisco. [dostęp 2008-11-01]. (ang.).brak numeru strony
↑Peter Booth Wiley: National trust guide-San Francisco: America’s guide for architecture and history travelers. Nowy Jork: John Wiley & Sons, Inc., 2000, s. 56–62.ISBN 978-0-471-19120-9.OCLC44313415.
↑Peter Booth Wiley: National trust guide- San Francisco: America’s guide for architecture and history travelers. Nowy Jork: John Wiley & Sons, Inc., 2000, s. 9.ISBN 978-0-471-19120-9.OCLC44313415.
↑Pyramid Facts and Figures. [w:]Company Profile [on-line]. Transamerica Insurance and Investment Group. [dostęp 2008-11-05]. [zarchiwizowane ztego adresu (2013-04-21)]. (ang.).
↑Peter Booth Wiley: National trust guide-San Francisco: America’s guide for architecture and history travelers. Nowy Jork: John Wiley & Sons, Inc., 2000, s. 95–96.ISBN 978-0-471-19120-9.OCLC44313415.
↑Torri Minton: Race Through Time. [w:]San Francisco Chronicle [on-line]. Hearst Communications, 1998-09-20. s. SC-4. [dostęp 2008-06-13]. (ang.).
↑Peter Booth Wiley: National trust guide- San Francisco: America’s guide for architecture and history travelers. Nowy Jork: John Wiley & Sons, Inc., 2000, s. 240–242.ISBN 978-0-471-19120-9.OCLC44313415.
↑The Most Visited City Parks. [w:]Center for City Park Excellence [on-line]. The Trust for Public Land, 2007-10-11. [dostęp 2008-11-29]. [zarchiwizowane ztego adresu (2008-06-24)]. (ang.).
↑J.V. Beaverstock, R.G. Smith & P.J. Taylor: Research Bulletin 5: A Roster of World Cities. [w:]Globalization and World Cities Study Group and Network [on-line]. Geography Department, Loughborough University, 1999-07-28. [dostęp 2009-02-11]. (ang.).
↑abRachel Gordon: Boulevard of dreams, the premiere. [w:]San Francisco Chronicle [on-line]. Hearst Communications, September 8, 2005. s. B-1. [dostęp 2008-06-16].
↑Eric Young: Pact keeps United from flying away. [w:]San Francisco Business Times [on-line]. American City Business Journals, 2004-04-02. [dostęp 2009-27-03]. (ang.).zły zapis daty dostępu
_enters_San_Francisco_Bay%2c_December_1942.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
