Początki historii rodu Safawidów są niejasne. Być może z pochodzenia byliKurdami, "ale pod każdym praktycznym względem byli tureckojęzyczni i sturkizowani"[1]. Ich kariera rozpoczęła się na początku XIV wieku, gdySafi ad-Din (zm. 1324) przejął przywództwo lokalnegotarikatu z siedzibą wArdabilu, który od jego imienia zaczęto nazywać "safawijje". Przywództwo tarikatu "safawijje" miało charakter dziedziczny wśród potomków Safi ad-Dina. On sam byłsunnitą należącym doszkołyszafi'ickiej, jednak w bliżej nieznanym momencie jego następcy przyjęliszyizm. Safawidzka propaganda znajdowała żywy oddźwięk wśród turkmeńskich plemion, które od XV wieku łączyła wrogość w stosunku do centralizacyjnej politykiOsmanów, będącej nie do pogodzenia z tradycyjnym koczowniczym stylem życia. Kiedy w roku 1447/1448 przywództwo tarikatu przejąłDżonejd (zm. 1460), zaczął on zbierać wokół siebie Turkmenów i organizować ich do najazdów na narodyKaukazu pod hasłemdżihadu. Te najazdy doprowadziły Safawidów do konfliktu zszyrwanszahem i najpotężniejszym władcą regionu, przywódcąKara KojunluDżahanszahem (1438 – 1467), który nakazał Dżonejdowi rozwiązać jego siły. Dżonejd schronił się pod protektoratem rywala Dżahanszaha, wodzaAk KojunluUzun Hasana (1452 – 1478), ostatecznie zginął jednak w trakcie kolejnego rajdu w walce z siłami szyrwanszaha. Jego synHajdar (zm. 1488) wziął za żonę córkę Uzun Hasana, jednak następca tego ostatniego,Jakub (1478 – 1490), poczuł się zagrożony przez rosnącą potęgę Safawidów i w przymierzu z szyrwanszahem pokonał i zabił ich przywódcę. To właśnie za czasów Hajdara zwolennicy Safawidów zaczęli nosić czerwone turbany z dwunastoma frędzlami na cześć dwunastuimamów, od których otrzymali nazwęKyzyłbasze (dosłownie "czerwone głowy"). Jakub uwięził synów Hajdara, jednak jeden z następnych przywódców Ak Kojunlu,Rustem (1493 – 1497), uwolnił ich, tylko po to, by w roku 1494 zaatakować Safawidów i zabić najstarszego z nichAlego. Po tym wydarzeniu siedmioletni wówczas brat Alego,Esma'il (1501 – 1524), ukrył się wLahidżanie pod opieką miejscowego władcy. Mimo śmierci trzech kolejnych przywódców Safawidzi zachowali wpływy wśród swoich zwolenników, co można wyjaśnić odwoływaniem się przez nich do posłuszeństwa jakie adept sufizmu ("morid") powinien okazywać swojemu mistrzowi ("morszid-e kamil"), przypisywaniem sobie statusu wcielenia Boga i zarazem przedstawicielanieobecnego imama. Wykorzystując ciągłe walki o władzę pośród Ak Kojunlu w roku 1499 Esma'il opuścił Lahidżan i udał się do Ardabilu. Latem następnego roku zebrało się wokół niego około 7 tys. Kyzyłbaszy i w grudniu pokonał on i zabił szyrwanszaha Farrochsajara (1468 – 1500), mszcząc tym samym śmierć ojca i dziadka. Z kolei w roku 1501 Esma'il pokonał siły Ak Kojunlu w bitwie na równinie Szarur nieopodalNachiczewanu i zająłTebriz, gdzie zaczęto w jego imieniu bić monety oraz czytaćchutbę. Ogłosił on wówczasimamizm prawdziwą religią. Bitwa na równinie Szarur okazała się decydująca i do roku 1508 Esma'ilowi udało się zająć resztę terytoriów Ak Kojunlu w Iranie iIraku[1][2][3].
W roku 1507Uzbecy zajęliChorasan aż doMeszhedu włącznie. W roku 1510 Esma'il pokonał i zabił w bitwie podMerwem chanaUzbekówMuhammada Szejbaniego (1500 – 1510), jednak podejmowane później we współdziałaniu zBaborem próby podboju Azji Środkowej nie przyniosły rezultatu. Głównymi rywalami Esma'ila byli jednak sunniccy Osmanowie. W roku 1514 sułtanSelim (1512 – 1520) pokonał Esma'ila wbitwie na równinie Czałdyran, która nie tylko doprowadziła do utraty szeregu terytoriów na wschodzie, ale podważyła półboski status przywódcy safawijje i naruszyła tym samym szczególną więź pomiędzy nim a Kyzyłbaszami, a przez to miejsce bezwzględnego posłuszeństwa zajęła zwyczajna niesubordynacja dbających głównie o interesy własnego plemienia koczowników. Walki z Uzbekami i Osmanami miały stanowić trwały element historii Safawidów, podobnie jak generalnie przyjazne stosunki zWielkimi Mogołami. Pierwsze lata panowania małoletniego syna Esma'ila,Tahmaspa (1524 – 1576), były okresem wojny domowej o sprawowanie regencji pomiędzy plemionami Kyzyłbaszy. Kiedy Tahmasp objął samodzielną władzę dążył do ograniczenia wpływów Kyzyłbaszy poprzez promowanie na wyższe stanowiskaPersów oraz tworzenie oddziałów niewolnych żołnierzy, tzw.gholamów. Tahmasp zmierzał także do oparcia państwa na nowych ideologicznych podstawach umiarkowanegoimamizmu i poczynił ogromne wysiłki w kierunki nawrócenia swoich poddanych na to wyznanie. Powieloletniej wojnie z Osmanami zawarł z nimipokój w Amasji w roku 1555, stabilizując tym samym wschodnią granicę. W sumie "to panowanie Tahmaspa skonsolidowało safawidzkie rządy, zdefiniowało granice Persji i rozpowszechniło szyizm w Iranie"[1].
Podczas panowania dwóch synów Tahmaspa,Esma'ila II (1576 – 1577) iMohammada Chodabande (1577 – 1587) kraj pogrążył się w konfliktach pomiędzy poszczególnymi plemionami Kyzyłbaszy oraz Kyzyłbaszami aPersami, co natychmiast wykorzystali Uzbecy i Osmanowie. Ład przywrócił dopiero najwybitniejszy z Safawidów,Abbas I Wielki (1587 – 1629). W roku 1590 zakończył ondwunastoletnią wojnę z Osmanami zrzekając się szeregu terytoriów na wschodzie, a w zamian zyskując czas na przeprowadzenie koniecznych reform. Kontynuując praktykę rozpoczętą przez Tahmaspa Abbas rozwinął korpus gholamów, rekrutujących się spośród ludówKaukazu, i wyposażył ich w broń palną. Ograniczało to rolę Kyzyłbaszy w armii, a gholamowie byli im przeciwstawiani także w sferze cywilnej – szacuje się, że pod koniec panowania Abbasa zajmowali oni około jednej piątej najwyższych stanowisk. Oznaką centralizacji było także przekształcenie wielu ziem dotychczas oddanych w lenno ("tijul", "sojurghal") na ziemie królewskie ("chasse"), co zwiększyło dochody państwa. Rozwojowi handlu sprzyjało zbudowanie przez szacha sieci dróg ikarawanserajów oraz aktywna polityka rozwijania kontaktów z europejskimi kupcami. Przeprowadzone reformy pozwoliły Abbasowi wygrać wojny z Uzbekami, Mogołami i Osmanami, oraz zająć m.in. Irak zBagdadem i świętymi miastami szyitów –Karbalą iNadżafem[1][3][5][6].
Po śmierci Abbasa rozpoczął się schyłek państwa Safawidów. Inaugurując praktykę zamykania potencjalnych następców tronu wharemie Abbas sprawił, że byli oni nieprzygotowani do rządzenia. Ta polityka miała utrudnić im wzniecanie buntów, lecz jej rzeczywistym rezultatem był wzrost politycznych wpływów znajdujących się w haremie kobiet ieunuchów, a przebywający ciągle w ich towarzystwie książęta stali się centrum intryg w o wiele większym stopniu niż dotychczas. Jednocześnie nastawiona na szybkie zwiększenie dochodów państwa polityka zarządców ziem królewskich okazała się na dłuższą metę mieć negatywne skutki dla ich produktywności. W rezultacie ostatecznie pieniędzy było mniej, a ze względu na odebranie Kyzyłbaszom szeregu ziem zmniejszyła się ich liczba. W sumie wielkość armii Safawidów systematycznie spadała. Wnuk i następca Abbasa,Safi I (1629 – 1642), był okrutnym alkoholikiem, który ostatecznie przegrał kolejnąwojnę z Osmanami i na mocytraktatu z roku 1639 ponownie utracił na ich rzecz Irak. Traktat ten jednak zapewnił Iranowi niemal wiek pokoju z tej strony. Ostatnim godnym następcą Abbasa był jego imiennikAbbas II (1642 – 1666), który wstępując na tron w wieku 10 lat uniknął długotrwałego dzieciństwa spędzonego w haremie. Ze względu na pomyślne okoliczności jego panowanie jest uważane za "babie lato ery Safawidów"[3].
Dwaj kolejni Safawidzi,Safi II (1666 – 1694) iSoltan Hosejn (1694 – 1722), byli typowymi wytworami wychowania w haremie, słabo interesującymi się sprawami państwa. W tej sytuacji rzeczywistą władzę przejęły kobiety i eunuchowie haremu, a w kraju zaczęło panować ogólne nieposzanowanie prawa i korupcja. W tym samym czasie państwo pogrążało się w ekonomicznym kryzysie – spadła produkcja rolnicza, a prawdopodobnie także produkcja jedwabiu, głównego perskiego towaru eksportowego. Zagraniczni kupcy, znajdujący coraz mniej perskich towarów, które mogłyby być wyeksportowane do Europy lub Indii, wydrenowali kraj z jego zasobów złota i srebra, co doprowadziło do kryzysu monetarnego. Polityka religijnej nietolerancji, która była rezultatem wzrastających wpływówulemów na dworze, także odbiła się na gospodarce, ponieważ dotknęła m.in. odgrywających ważną rolę w handluOrmian iHindusów. Safawidzi trwali przede wszystkim z powodu równoczesnej słabości swoich sąsiadów, jednak wraz z nadejściem XVIII wieku ich władzą zachwiała seria buntów, które były rezultatem m.in. wzrastającej presji podatkowej bankrutującego państwa. Jednymi z rebeliantów bylipasztuńscyGhilzai, którzy pod przywództwemMir Wajsa (1709 – 1715) opanowaliKandahar. Syn Mir Wajsa,Mahmud (1717 – 1725), przedsięwziął najazd na Iran i w roku 1722 pokonał dwukrotnie liczniejszą i lepiej wyposażoną, lecz źle dowodzoną i zdemoralizowaną armię Safawidów wbitwie pod Golnabadem w pobliżuIsfahanu, by następnie po sześciomiesięcznym oblężeniu zająć to stołeczne miasto. Soltan Hosejn poddał się najeźdźcy i przekazał mu insygnia władzy. Był to właściwie koniec panowania Safawidów w Iranie. Syn Soltana Hosejna,Tahmasp II (1729 – 1732), podjął walkę z Afganami, podczas której faktyczną władzę zdobył jego wódz,Nader Szah (1736 – 1747). Do roku 1730 wyparł on Afganów z Iranu i dwa lata później zdetronizował Tahmaspa II, wprowadzając na tron jego małoletniego synaAbbasa III (1732 – 1736), by w końcu w roku 1736 objąć samodzielną władzę. Tahmasp II i jego syn zostali ostatecznie zamordowani w roku 1740. Safawidzcy pretendenci do tronu pojawiali się jeszcze w różnych okolicznościach aż do roku 1773, ale nie odgrywali już znaczącej roli[1][3][7][8].
Ustanowienie dynastii Safawidów jest często uważane za początek nowożytnej historii Iranu, a stworzone przez nich państwo za oznakę formowania się perskiego państwa narodowego. Jest tak przede wszystkim dlatego, że Safawidzi zjednoczyli pod swoimi rządami terytorium obejmujące obszar zbliżony do współczesnego Iranu, który odtąd w zasadzie pozostawał pod jedną władzą aż do dziś, oraz nadali Iranowi jego szyicką tożsamość. Obie te kwestie były zresztą ze sobą powiązane. Nawrócenie dotychczas w zdecydowanej większości sunnickiego Iranu na szyizm miało jednak charakter stopniowy i jeszcze w roku 1720 jeden z osmańskich obserwatorów szacował, że jedna trzecia kraju pozostała sunnicka. Wraz z państwowymi wysiłkami na rzecz nawrócenia Irańczyków na oficjalne wyznanie postępował proces standaryzacji religijnych praktyk, powiązany z rygorystycznym przestrzeganiemszari'atu. Był on zwrócony przeciwko "ludowej" religii Kyzyłbaszy, pełnej orgiastycznych praktyk, jak i szerzej sufizmowi, który w XVII wieku został w Iranie niemal całkowicie wypleniony. Z biegiem czasu Safawidzi rezygnowali z pretensji do półboskiego statusu zawartych w ich pierwotnej ideologii i kładli nacisk na swoje rzekome pochodzenie od siódmegoimamaMusy al-Kazima (imam 745 – 799) oraz bycie reprezentantaminieobecnego imama. Zgodnie z tradycyjnym imamickim nauczaniem podczas nieobecności imama nie można było wykonywać wielu zastrzeżonych tylko dla niego praktyk, takich np. jak prowadzenie piątkowej modlitwy, a każda władza była nielegalna. Pozostający pod wpływem nauczaniaAl-Hillegoosulici przypisywali jednakmodżtahedom (to jest uczonym zdolnym do uprawianiaedżtehadu) prawo do wykonywania wielu prerogatyw dotychczas zastrzeżonych dla imama. Popierający SafawidówAl-Karaki (zm. 1534) twierdził nawet, że modżtahed ma wręcz obowiązek pobierać podatki na rzecz świeckiego władcy ("dża'ir" – tyrana), jeśli jest to w interesie muzułmanów. Niemniej wielu imamitów, zarówno osulitów, jak i w szczególnościachbarytów, którzy uznawali, że pod nieobecność imama jedynym źródłem wiedzy jestKoran,sunna ihadisy, a edżtehad jest niedopuszczalny, odmawiało uznawania władzy Safawidów. Obok uczonych skoncentrowanych na egzegezie muzułmańskiej tradycji w okresie safawidzkim istnieli także teologowie o bardziej filozoficznym podejściu, skupieni wokół dworu w Isfahanie i stąd nazywani czasamiszkołą isfahańską. Za jej założyciela uważa sięMir Damada (zm. 1630), zaś za najwybitniejszego przedstawiciela jego uczniaMollę Sadrę (zm. 1640). W nauczaniu szkoły doszło do syntezy teologii imamickiej,falsafyAl-Farabiego iAwicenny oraziluminacjonizmuSohrawardiego ze spekulatywnym sufizmemIbn Arabiego (zm. 1240). Boskie objawienie ("szar"), ludzki intelekt ("akl") i mistyczne oświecenie ("kaszf") były w niej równoprawnymi drogami do jedynej prawdy[1][3][9].
Safawidzi rozpoczynali swoje rządy jako przywódcy koczowników, żyjący blisko swoich poddanych, z armią polegającą na zaciągu plemiennym i administracją opierającą się na plemiennej hierarchii. Z biegiem czasu stali się oni jednak osiadłymi monarchami, zgodnie z perską tradycją wyniesionymi w stosunku do swoich poddanych i odizolowanymi od nich na swoim dworze. W armii pojawili się gholamowie, w administracji rosła rola perskich, cywilnych urzędników, na czele z wielkim wezyrem, a coraz większa część ziemi traciła status własności feudalnej i stawała się ziemią królewską. Sztuka safawidzka wyrosła z połączenia tradycji turkmeńskich i timurydzkich, czego symbolem może być fakt, że kiedy Tahmasp wrócił z Heratu do Tebrizu w 1522 roku zabrał ze sobąBehzada. To pod patronatem następcy Esma'ila powstała tzw.Szahname szacha Tahmaspa, zawierająca 258 miniatur i wspaniałą kaligrafię, "największaSzahname w perskiej historii"[10]. W późniejszym okresie Tahmasp odwrócił się od sztuki i najważniejszym centrum malarstwa stał sięMeszhed, gdzie namiestnikiem był jego bratanek,Ebrahim Mirza (zm. 1577). Owocem jego patronatu była wspaniała edycjaHaft AwrangDżamiego. Na dworze Abbasa I działał "największy malarz safawidzkich czasów"[11],Reza Abbasi (zm. 1635). Abbas był jednak przede wszystkim wielkim budowniczym. Najważniejszym dziełem jego panowania była bez wątpienia rozbudowa nowej stolicy, Isfahanu, z jego największym w Iranieplacem w centrum, z pałacemAli Kapu po stronie zachodniej, stanowiącym jednocześnie wejście do ogrodów szacha, gdzie znajdował się kolejny pałac,Czehel sotun, oraz ogromnymMeczetem Królewskim po stronie południowej. Zgodnie z tradycyjnym sądem perskiej krytyki, mającym swoje korzenie już w połowie XVIII wieku, uważa się często, że za panowania Safawidów nastąpił upadek perskiej literatury, za co winą z reguły obarcza się dominujący w ówczesnej poezji tzw.styl indyjski, z jego skłonnością do nagromadzenia możliwie najbardziej wyszukanych środków formalnych. Ogromna liczba perskich poetów tego okresu emigrowała doIndii, gdzie pod niezwykle hojnym patronatem Wielkich Mogołów i innych dynastii kultywujących perską kulturę uprawiała charakterystyczną dla stylu indyjskiego wyszukaną lirykę dworską[3][12]. Współcześnie dąży się jednak do bardziej wyważonej oceny literatury okresu, zwracając uwagę na wartość dzieł poszczególnych twórców, takich choćby jakSaʿeb (zm. 1676), "największy poeta literatury safawidzkiej"[13].
↑Bogdan Składanek: Historia Persji. T. 3, Od Safawidów do II wojny światowej. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Dialog, 2007, s. 14 – 21.ISBN 978-83-89899-78-1.;Halil İnalcık: Imperium Osmańskie : epoka klasyczna 1300-1600. przeł. Justyn Hunia. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2006, s. 43 – 44.ISBN 83-233-2194-9.;R.M. Savory: Şafawids I. Dynastic, political and military history. II. Economic and commercial history; trade relations with Europe. W: C.E. Bosworth, E. Van Donzel, W.P. Heinrichs, G. Lecomte: The Encyclopaedia of Islam. New Edition. Volume VIII. Leiden: E.J. Brill, 1995, s. 766 – 767.ISBN 90-04-09834-8.;R.M. Savory. The Struggle for Supremacy in Persia after the death of Tīmūr. „Der Islam”. 1965. 40. s. 50, 55 – 59, 62 – 64.DOI:10.1515/islm.1964.40.1.35. ISSN1613-0928. (ang.).
↑Składanek, ss. 69, 71 – 74, 78 – 81, 100;R.M. Savory: Şafawids I. Dynastic, political and military history. II. Economic and commercial history; trade relations with Europe. W: C.E. Bosworth, E. Van Donzel, W.P. Heinrichs, G. Lecomte: The Encyclopaedia of Islam. New Edition. Volume VIII. Leiden: E.J. Brill, 1995, s. 771, 774.ISBN 90-04-09834-8.
↑Savory, s. 765; Halm, ss. 31, 81, 83, 87 – 88, 92;A.J. Newman: Şafawids IV. Religion, philosophy and science. W: C.E. Bosworth, E. Van Donzel, W.P. Heinrichs, G. Lecomte: The Encyclopaedia of Islam. New Edition. Volume VIII. Leiden: E.J. Brill, 1995, s. 777 – 782.ISBN 90-04-09834-8.
↑A. Welch: Şafawids V. Arts and architecture. W: C.E. Bosworth, E. Van Donzel, W.P. Heinrichs, G. Lecomte: The Encyclopaedia of Islam. New Edition. Volume VIII. Leiden: E.J. Brill, 1995, s. 788.ISBN 90-04-09834-8.
↑Welch, ss. 788 – 789; Składankowa, ss. 198, 214 – 215;J.T.P. De Bruijn: Şafawids III. Literature. W: C.E. Bosworth, E. Van Donzel, W.P. Heinrichs, G. Lecomte: The Encyclopaedia of Islam. New Edition. Volume VIII. Leiden: E.J. Brill, 1995, s. 774 – 776.ISBN 90-04-09834-8.
Şafawids. W: C.E. Bosworth, E. Van Donzel, W.P. Heinrichs, G. Lecomte: The Encyclopaedia of Islam. New Edition. Volume VIII. Leiden: E.J. Brill, 1995.ISBN 90-04-09834-8. Brak numerów stron w książce
Heinz Halm: Shi'ism. New York: Columbia University Press, 2004.ISBN 0-231-13587-4. Brak numerów stron w książce
Halil İnalcık: Imperium Osmańskie : epoka klasyczna 1300-1600. przeł. Justyn Hunia. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2006.ISBN 83-233-2194-9. Brak numerów stron w książce
Bogdan Składanek: Historia Persji. T. 3, Od Safawidów do II wojny światowej. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Dialog, 2007.ISBN 978-83-89899-78-1. Brak numerów stron w książce
Maria Składankowa: Kultura perska. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1995.ISBN 83-04-04199-5. Brak numerów stron w książce
