Strona tytułowa I tomuSłownika języka polskiego Jana Karłowicza, Adama Kryńskiego i Władysława Niedźwiedzkiego, wyd. w Warszawie w 1900 r.Słownik łacińskiTotius latinitatis lexicon 1858-87 Egidio ForcelliniegoSłownik polsko-hiszpański i hiszpańsko-polski „Harald”Wielki słownik ortograficzny PWN, wyd. 2016
Słownik –wydawnictwo opisującesłownictwo danego języka (lub jego część) bądź zestawiające ze sobą słownictwo dwóch lub więcej języków[1][2]. Słownik tworzy zbiór definicji słów lub wyrażeń ułożonych i opracowanych według określonej zasady. Struktura słownika dzieli się naartykuły hasłowe ułożone w porządku alfabetycznym, rzadziej tematycznym lub gniazdowym (w oparciu o wspólne gniazda etymologiczne).
Słowniki różnią się między sobą co do wielkości materiału oraz sposobu jego opracowania[1]. Słowniki opisują określone jednostki języka (najczęściejleksemy – wyrazy w sensie słownikowym; mogą to być równieżmorfemy, formy wyrazowe lubidiomy), ujęte w postaci artykułów hasłowych (o ustalonej dla danego słownika budowie) i dopełnione objaśnieniami (znaczeniowymi, gramatycznymi, frazeologicznymi)[3].
Dyscypliną zajmującą się teorią i praktyką tworzenia różnego rodzaju słowników jestleksykografia[4][5]. Mianem słownika określa się też zasób słownictwa jakiejś osoby lub grupy społecznej[6].
Zadaniem słowników jest zebranie informacji dotyczącej danej dziedziny wiedzy. W zależności od tego, której z nich dotyczy, można wyróżnić kilka grup słowników:
języka, np. polskiego (lub jednojęzyczny) – zbiór słów (haseł) wraz z opisem ich znaczenia lub znaczeń, zawiera typodmiany słowa dlajęzyków fleksyjnych,etymologię i przykłady użycia słowa dla każdego ze znaczeń (tzw.konkordancję);
ortograficzny – zbiór słów (haseł) bez opisu znaczeń, zawiera jedynie informacje o normatywnej odmianie i pisowni wyrazów;
ortoepiczny – dający zalecenia dotyczące wymowy w szerokim tego słowa znaczeniu, a więc fonetyki, fleksji i składni wyrazów budzących w tym zakresie wątpliwości, np.Słownik poprawnej polszczyzny;
ortofoniczny – dający zalecenia dotyczące poprawnej wymowy;
dwujęzyczny (np. francusko-polski) – zbiór słów jednego języka („wyjściowego”) wraz z odpowiednikami w drugim języku („docelowym”), zawiera opis gramatyczny, odmianę i często przykłady użycia w drugim języku;
frazeologiczny dwujęzyczny – zbiór specyficznych i bezpośrednio nieprzetłumaczalnych wyrażeń jednego języka i ich tłumaczeniem na drugi wraz z przykładami użycia w języku tłumaczonym (pierwszym);
terminologiczny (np. prawniczy) – zbiór wyrażeń charakterystycznych dla jakieś dziedziny wiedzy wraz z opisem ich znaczenia;
wyrazów obcych – zbiór słów jakiegoś języka pochodzących (przyjętych) z innych języków;
biograficzny – zbiór życiorysów;
tematyczny – zbiór pojęć, wyrażeń i rozwiązań z jakiejś dziedziny wiedzy, np. „poradnik spawacza”;
encyklopedyczny – zbiór haseł (artykułów hasłowych) uporządkowanych alfabetycznie lub rzeczowo i zawierających opisania bardziej szczegółowe niż w słowniku języka, ale mniej szczegółowe niż w wielkiejencyklopedii powszechnej; jednak granica między pojęciami „słownik encyklopedyczny” a „encyklopedia” jest niewyraźna.
etymologiczny – zbiór haseł wraz z opisem ichetymologii, jednocześnie z reguły duże słowniki językowe również zawierają pewne wyjaśnienia etymologiczne;
częstotliwościowy (frekwencyjny) – zbiór wyrazów lub związków frazeologicznych uszeregowanych zgodnie z częstością ich występowania, np. w mowie pisanej, mówionej itd., zwykle uszeregowanie rozpoczyna się od słowa/wyrażenia najczęściej spotykanego;
archaizmów – zbiór wyrazów, które nie są w języku obecnie używane;
regionalizmów – zbiór wyrazów typowych dla danego regionu;
a tergo – zbiór słów uszeregowanych w kolejności alfabetycznej, ale według liter od końca wyrazów;
rymów – pozwala na łatwe odnalezienie rymujących się wyrazów, szczególnie popularny w kulturze anglosaskiej (ang.rhyming dictionary(inne języki));
paronimów (wyrazów podobnych),homonimów (wyrazów jednakowo brzmiących, ale mających różne znacznie),antonimów (wyrazów o przeciwnym znaczeniu), czasami łączny, np.Słownik synonimów i antonimów.
Słowniki spotykamy już w drugim tysiącleciu p.n.e. Były one pisanepismem klinowym na glinianych tabliczkach. Dosyć wysoki poziom osiągnęło słownikarstwo greckie – dochodziło do niego jednak powoli i stopniowo. Za autora pierwszego w historii słownika uznaje sięArystofanesa z Bizancjum, który miał zebrać niezrozumiałe w jego czasach słowa z poematówHomera (Iliady iOdysei) i opatrzyć je wyjaśnieniami. Od lektury tych epopei rozpoczynano kształcenie młodzieży, toteż nie można było obejść się bez objaśnień. Objaśnienia te, zwaneglosami, zapisywano bądź namarginesach książki, bądź między rządkami pisma (glosa interlinearna), bądź zbierano je osobno tworząc tym samym pierwociny słowników. Kiedy kultura grecka rozprzestrzeniła się po krajachMorza Śródziemnego, a cudzoziemcy zaczęli uczyć się po grecku i czytywać greckie dzieła, słowniki nabrały jeszcze większego znaczenia. Rosła ich liczba, rozmiary, powstawały nowe rodzaje. Rzymianie pośredniczący między kulturą grecką i późniejszą również poświęcali słownikom wiele uwagi. Były one dla nich niezbędne do czytania literatury greckiej, jak i starszej własnej. Kiedy wojny i najazdy barbarzyńców zniszczyły państwo rzymskie i obniżyły poziom kulturalny ludności, dawne porządne opracowania nie wydawały się potrzebne, dodatkowo ich przepisywanie wymagało wielkiego wysiłku, koszt materiałów pisarskich tylko pogarszał sytuację. Poprzestawano więc na mniejszych nieszczególnie zestawionych słowniczkach.
Wwiekach średnich książką godną poznania, nie zaopatrzoną oczywiście w słownik, stała sięBiblia. Zadaniem słowników, które należało specjalnie przygotować, była pomoc w zrozumieniu Biblii, dla tych, którzy obowiązani byli ją znać (duchowni, kandydaci do stanu duchownego). Stąd pierwszymi słownikami były słownikiłacińskie, w których podawano objaśnienia trudnych, mało używanych wyrazów. Jako rzecz drugorzędną dopisywano także między wierszami bądź na marginesach wyrazy z języka pospólstwa (lingua vulgaris). Wpisywano te słówka również w tekście, skąd przenoszono je do osobnych słowniczków. Układano je zwykle w tym samym porządku, jak następowały po sobie w tekście.
Słowniki średniowieczne są ważnym źródłem do poznania słownictwa różnych języków europejskich w ich najwcześniejszym okresie. Odegrały w ich rozwoju ważną rolę – starano się bowiem naginać język ojczysty do łaciny: wyszukiwano stosowne słowa, a gdy takich zabrakło, zapożyczano je z innego języka lub tworzono sztucznie nowe. Słowniki ułożone w jednym miejscu często rozpowszechniały się szerzej, Tak było np. zLiber glossarum („Księga słów”), hiszpańskim słownikiem z 600. roku, który jednak zasługuje raczej na mianoencyklopedii niż słownika. Było to dzieło duże, kosztowne – zaczęto je skracać i przepisywać. Z czasem o nim zapomniano, jednak powstały już liczne nowe zbiory opierające się na nim.
Współczesne słowniki często mają charakterdeskryptywny, tj. opisują rzeczywisty stan języka w danym czasie[8][9]. W słownikach deskryptywnych można jednak spotkać elementy ewaluacyjne w postacikwalifikatorów, wskazujących na różny status opisywanych słów; obfitym wykorzystaniem kwalifikatorów charakteryzuje się np.The American Heritage Dictionary[8]. Dobrze sporządzony słownik duży winien rejestrować ogół słownictwa języka, z uwzględnieniem języka potocznego i wyrazów niestandardowych[10]. Niektóre słowniki przyjmują nastawieniepreskryptywne (normatywne), tj. stanowią źródła autorytatywne, propagujące pewien zalecany sposób posługiwania się językiem; sztandarowym przykładem takiej publikacji jestDictionnaire de l’Académie française (oficjalny słownikAkademii Francuskiej)[9][11]. Podobnie słowniki polskie to w ogromnej mierze słowniki normatywne, reprezentujące skodyfikowaną odmianę polszczyzny i wyłączające wyrazy niestandardowe[12].
W praktyce znaczenie normatywne przypisuje się także publikacjom nastawionym opisowo[13][14], a popularnie słowniki uchodzą za źródła wskazówek poprawnościowych[15][16]. Niekiedy mówi się nie tyle o doradczej mocy słowników, ile o „dopuszczaniu” przez nie form językowych (por.ideologia atestacji słownikowej)[17], a nieuwzględnienie danego wyrazu uznaje się za sygnał jego „niepoprawności”[9]. W rzeczywistości słowniki tworzą niedoskonały opis rzeczywistości językowej, typowo skoncentrowany najęzyku (dialekcie) standardowym[18] i pomijający szereg aspektówzróżnicowania językowego. Ich niekompletność wynika również ze stałej zmienności mowy i niemożności pełnego udokumentowaniasystemów językowych[9][19]. Jednocześnie słowniki nie mają znaczącego wpływu na kształtowanie procesów językowych, gdyż sięga po nie stosunkowo niewielka grupa użytkowników języka[20].
↑JoannaJ.DobkowskaJoannaJ.,W pigułce. Nauka o języku. Repetytorium. Liceum i technikum, Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 2019, s. 52,ISBN 978-83-02-18249-5,OCLC1107607313.
↑MagdalenaM.Lisiecka-CzopMagdalenaM.,Kinderwörterbücher. Lexikografische und glottodidaktische Eigenschaften am Beispiel deutsch-polnischer und polnisch-deutscher Wörterbücher, Frankfurt a.M.: Peter Lang, 2013, s. 26–27,ISBN 978-3-631-62895-9 [dostęp 2024-03-18](niem.).
↑BenjaminB.LyngfeltBenjaminB.,LinnéaL.BäckströmLinnéaL.,LarsL.BorinLarsL.,AnnaA.EhrlemarkAnnaA.,RudolfR.RydstedtRudolfR.,Constructicography at work: Theory meets practice in the Swedish constructicon, [w:]BenjaminB.Lyngfelt i inni red.,Constructicography: Constructicon development across languages, Amsterdam: John Benjamins Publishing, 2018 (Constructional Approaches to Language 22), s. 41–106,DOI: 10.1075/cal.22.03lyn,ISBN 978-90-272-0100-3,OCLC1050143601(ang.), patrz s. 59.
