Oskarżany o zamordowanie wTower of London króla Edwarda V i jego młodszego brata,Ryszarda, a także o przywłaszczenie sobie korony. Zginął podBosworth w przegranej bitwie z wojskamiHenryka Tudora, pretendenta do tronu.
Urodził się w zamkuFotheringhay w hrabstwieNorthamptonshire, nieopodalPeterborough. Tam też spędził pierwsze 7 lat życia. Był bardzo chorowitym dzieckiem, nadworny poeta księcia Yorku układając wiersze o książęcej rodzinie pisał o małym księciu tylkoRyszard żyw jeszcze. Jego ojciec był pretendentem do angielskiej korony i walczył zlancasterskim królem Anglii,Henrykiem VI. W 1459 r. książę Yorku przegrał bitwę podLudford Bridge i musiał uciekać doIrlandii. Jego żona Cecylia i jej najmłodsze dzieci, w tym Ryszard, znalazły się wLondynie pod kuratelą Lancasterów. Rok później książę Yorku powrócił, pokonał przeciwników i uwolnił rodzinę. 30 grudnia 1460 r. zginął jednak wbitwie pod Wakefield. Wówczas Ryszard wraz ze swoim starszym bratemJerzym został wysłany doBurgundii na dwór księciaFilipa III.
Wiosną 1461 r. najstarszy brat Ryszarda,hrabia Marchii, pokonał wojska lancasterskie podMortimer’s Cross iTowton i został królem Anglii jako Edward IV. Natychmiast po objęciu tronu sprowadził do Anglii swoich młodszych braci, którzy towarzyszyli mu we wjeździe do Londynu 26 kwietnia 1461 r. Rychło obaj bracia zostali kawaleramiOrderu Łaźni. 1 listopada 1461 r. Ryszard został mianowany księciem Gloucester (kilka dni wcześniej Jerzy zostałksięciem Clarence). Przez następne 3 lata Ryszard przebywał wMiddleham w zamku swojego kuzyna,hrabiego Warwick, głównego stronnika Edwarda IV. Tam oddawał się z zapamiętaniem ćwiczeniom rycerskim, co sprawiło, że miał bardziej rozwinięte mięśnie prawej ręki. Podczas pobytu w Middleham poznałFrancisa Lovella, swojego wieloletniego przyjaciela i wiernego stronnika. Poznał też żonę WarwickaAnne de Beauchamp (córkę13. hrabiego Warwick) oraz jedną z jego córek,Annę, swoją przyszłą żonę.
W latach 1461 i 1464 r. Ryszard był komisarzem królewskim, odpowiedzialnym za zaciągi w hrabstwach północno-zachodnich. W 1462 r. został Lordem Wielkim Admirałem. Towarzyszył bratu podczas kampanii przeciwko Lancasterom w latach 1464–1465. W 1466 r. został kawaleremOrderu Podwiązki. W tym samym czasie doszło do zerwania przyjaźni między Edwardem IV a hrabią Warwickiem (Warwick chciał ożenić króla z jedną z francuskich księżniczek, ale król poślubił szlachciankęElżbietę Woodville). Hrabia poczuł się również zawiedziony tym, że Edward IV nie stał się marionetką w jego rękach. Zaczął spiskować przeciwko królowi i przeciągnął na swoją stronę ambitnego i próżnego księcia Clarence, którego ożenił ze swoją córką,Izabelą. Próbował również przeciągnąć na swoją stronę Ryszarda, ale książę Gloucester pozostał wierny swojemu bratu, choć też nie darzył sympatią krewniaków królowej, którzy po ślubie rozpanoszyli się na dworze.
Do rebelii doszło w 1469 r. Warwickowi i Clarence’owi udało się nawet pojmać Edwarda IV i osadzić go w zamku Middleham, ale szybka reakcja Ryszarda doprowadziła do uwolnienia króla. Za zasługi Ryszard został dożywotnim konstablem Anglii i reprezentantem króla wWalii, gdzie rychło stłumił rebelię dwóch walijskich szlachciców, Morgana ap Thomasa ap Griffitha i Henry’ego ap Thomasa ap Griffitha. Edward wybaczył także spiskowcom, ale ci dalej wichrzyli. Król stracił w końcu cierpliwość i kazał im się stawić przed swoim obliczem pod groźbą surowej kary. Wówczas Warwick i Clarence uciekli doFrancji, gdzie doszli do porozumienia z Małgorzatą Andegaweńską. Jesienią 1470 r. Warwick powrócił do Anglii i przywrócił tron Henrykowi VI. Edward i Ryszard uciekli do Burgundii. Tam przy wsparciuKarola Zuchwałego czynili przygotowania do powrotu.
Król z bratem wrócili do Anglii 14 marca 1471 r. Wylądowali wYorkshire, po czym ruszyli naLondyn, zdobywając miasto. Na stronę króla przeszedł również książę Clarence. Następnie król ruszył przeciwko Warwickowi, który obozował wCoventry. Do bitwy doszło 14 kwietnia 1471 r.pod Barnet. Ryszard dowodził wówczas prawym skrzydłem armii yorkistowskiej. W ciemności ustawił swoje oddziały w taki sposób, że kiedy rankiem ruszył do ataku okazało się, że przed jego liniami znajdują się bagna (bagna owe zmusiły Warwicka do przesunięcia swoich wojsk w taki sposób, że również jego prawe skrzydło idąc do ataku nie spotkało nieprzyjaciół). Wojska Ryszarda wykonały zwrot i uderzyły z flanki na lewe skrzydło Lancasterów dowodzone przezksięcia Exeter. Zaskoczony książę zdołał jednak ustawić swoje wojska naprzeciw Ryszarda i utrzymał pozycję. Walki były na tym odcinku zaciekłe, ale losy bitwy rozstrzygnęły się na drugim krańcu pola bitwy, gdzie lancasterskie prawe skrzydło (dowodzone przezhrabiego Oxford) odrzuciło lewe skrzydło Yorków (dowodzone przezlorda Hastingsa). Wracający z pogoni ludzie Oxforda zostali omyłkowo ostrzelani przez swoje własne centrum. Wybuchła panika i oddziały lancasterskie rzuciły się do ucieczki. Warwick zginął na polu bitwy.
Bitwa pod Tewkesbury
Edward IV wycofał się do Londynu, gdy przyszły wieści, że w dniu bitwy pod Barnet w Anglii wylądowała królowa Małgorzata z synem,Edwardem. Król ruszył przeciwko nim. Do bitwy doszło 4 maja podTewkesbury. Ryszard dowodził tam lewym skrzydłem, za przeciwnika mając prawe skrzydło Lancasterów dowodzone przezksięcia Somerset. Somerset próbował obejść pozycje Ryszarda i uderzyć z flanki, ale szybko zareagował król Edward IV, który wysłał bratu posiłki, dzięki którym odparł on Somerseta i poważnie uszczuplił jego siły. Wówczas wściekły Somerset podjechał do dowodzącego lancasterskim centrumlorda Wenlocka i zarzucając mu zdradę ciął go mieczem w głowę. Na widok mordujących się wzajemnie dowódców lancasterska armia straciła ducha walki i rzuciła się do ucieczki. Zginęli Somerset i książę Edward Westminster, a królowa Małgorzata dostała się do niewoli. To była ostatnia na długi czas próba odzyskania tronu Anglii przez Lancasterów.
Zwycięskie armie Yorków powróciły następnie do Londynu. Król powierzył jeszcze Ryszardowi ostatnie zadanie tej kampanii, czyli przepędzenieBastarda Fauconberga, który na czele lancasterskiej floty zagrażał stolicy. Ryszard stanął na wysokości zadania i szybko zniszczył lancasterską flotę. Bastard Fauconberg ukrywał się jeszcze przez kilka miesięcy, ale został pojmany i ścięty we wrześniu 1471 r. Ryszard znalazł się w Londynie i zdążył wziąć udział w naradzie, na której zadecydowano o losach osadzonego wTower of London Henryka VI. Ryszard, jako konstabl Anglii, zawiózł do Tower wyrok śmierci na byłego króla. Późniejsza historiografiaTudorów wprost oskarżała Ryszarda o zamordowanie Henryka.
Wkrótce potem Ryszard poprosił brata o zgodę na ślub. Jego wybranką była Anna Neville, córka Warwicka i szwagierka Clarence’a. Anna została w 1470 r. poślubiona księciu Edwardowi, który zginął pod Tewkesbury. Anna znalazła się wraz z matką w kościelnym azylu, dokąd udał się Ryszard prosząc ją o rękę. Król wyraził zgodę na to małżeństwo i ślub odbył się 12 lipca 1472 r. wWinchesterze. Wydaje się, że Ryszard i Anna tworzyli zgodną i szczęśliwą parę. Doczekali się razem jednego syna –Edwarda. Ryszard miał również co najmniej dwoje nieślubnych dzieci:Jana z Gloucester (ok. 1470–1491) i Katarzynę, która wyszła za2. hrabiego Pembroke. Ich matką była najprawdopodobniej Katherine Haute, wspomniana w rejestrach dworu księcia Gloucester.
Biała róża Domu Yorków
Przez następne lata Ryszard rzadko pojawiał się na królewskim dworze. Ponownie rozpanoszyli się tam Woodville’owie, którzy za Ryszardem nie przepadali. Gloucester wraz z żoną zamieszkali w zamku Middleham. Ryszard zajmował się głównie sprawami północnych hrabstw i miastaYork. Ryszard otrzymał od króla rozległe majątki ziemskie, czyniące go najpotężniejszym magnatem Anglii. Władza Ryszarda jako gubernatora Północy była jednak ograniczona, gdyż musiał się liczyć z możnym rodem Percych,hrabiów Northumberland, którzy posiadali w północnych hrabstwach rozległe majątki i nie mniejsze wpływy.
Ryszard sprawował zarząd nad ziemiami księstwa Lancaster na północ od rzeki Trent. Zarządem terenów północnych podzielił się w taki sposób, żehrabiemu Northumberland przypadły ziemieNorthumberlandu, a RyszardowiCumberlandu iWestmorlandu. Ponadto Ryszardowi podlegało szkockie pogranicze. Książę wspierał również mieszkańców Yorku w sprawach ważnych (przywileje handlowe, działalność szkół) i drobniejszych (rozmieszczenie sieci rybackich na rzeceTrent). W dowód wdzięczności mieszczanie przyjęli Ryszarda i jego żonę do Bractwa Bożego Ciała w 1477 r. Swoimi działaniami Ryszard zyskał sobie szacunek i oddanie mieszkańców Północy, które trwać będą nawet po jego śmierci.
W 1475 r. Ryszard towarzyszył Edwardowi w wyprawie przeciwko Francji. Wyprawa nie odniosła militarnych sukcesów, aKarol Burgundzki, który obiecał militarne wsparcie, wdał się w awanturę wLotaryngii i nie przysłał posiłków. Edward rozpoczął wówczas rokowania zkrólem FrancjiLudwikiem XI i zawarł traktat wPicquigny, w którym obiecywał wycofać się z Francji w zamian za wysoki okup i doroczne podarki. Ryszard sprzeciwiał się temu traktatowi, argumentując, że wysiłek, jaki Anglia poniosła na przygotowanie tej wyprawy, nie może pójść na marne. Jego głos nie został jednak wysłuchany. Po powrocie Ryszard wycofał się na Północ. W 1478 r. wstawił się jeszcze u króla Edwarda za księciem Clarence, który został oskarżony o zdradę. Naciskany przez Woodville’ów król wydał na Clarence’a wyrok śmierci. 18 lutego 1478 r. Clarence utopił się – albo został utopiony – w beczce małmazji.
Przez kolejne lata Ryszard zajmował się sprawami szkockimi. Wiosną 1480 r. odparł atak Szkotów na pogranicze. Na następny rok zaplanowano zakrojoną na szeroką skalę wyprawę naSzkocję. Na jej czele miał stanąć sam król. Latem 1481 r. flota dowodzona przezlorda Howarda wpłynęła doFirth of Forth, niszcząc wiele szkockich statków. Król jednak nie przybył na północ i Ryszard prowadził, z pewnymi sukcesami, wojnę nieregularną. W 1482 r. na dwór Edwarda IV przybył młodszy bratszkockiego królaJakuba III,książę Albany, który został wygnany za spiskowanie przeciwko bratu. Edward zawarł z nim układ, w którym obiecywał wspierać jego dążenia do zdobycia szkockiej korony.
Latem 1482 r. ruszyła wielka wyprawa na północ. Ryszardowi towarzyszył książę Albany, którego tytułowanoAleksandrem IV. W lipcu zdobyto ważny pograniczny zamekBerwick-upon-Tweed. Król Jakub pomaszerował przeciwko Anglikom, ale został pojmany wLauder przez zbuntowanych baronów. Ryszard maszerował tymczasem na północ i 31 lipca zająłEdynburg. Jego wojska rozlały się po kraju, paląc i niszcząc wszystko, co spotkały na swojej drodze. 2 sierpnia szkoccy baronowie poprosili o pokój. Wojna zakończyła się ostatecznie przyłączeniem Berwick do Anglii. Jakub III pozostał na tronie Szkocji.
9 kwietnia 1483 „z powodu obżarstwa, opilstwa i nadmiernego folgowania sobie z kobietami” zmarł król Edward IV. Jego dziedzicem został wówczas 12-letniEdward, który przebywał wówczas w zamkuLudlow w Marchiach Walijskich pod opieką swojego wuja,lorda Riversa, brata królowej Elżbiety. Król Edward ustanowił w testamencie księcia Gloucester jako lorda protektora i obrońcę Królestwa. Woodville’owie nie zamierzali honorować tego postanowienia testamentu i jako lorda protektora woleli widzieć lorda Riversa lub jego siostrzeńca,markiza Dorset, syna królowej Elżbiety z pierwszego małżeństwa. Na wieść o śmierci Edwarda Rivers zabrał swojego siostrzeńca i ruszył do Londynu, by szybko dokonać koronacji, uchwycić władzę i postawić Ryszarda przed faktami dokonanymi.
Wiadomość o śmierci Edwarda dotarła do Middleham w połowie kwietnia. Ryszard otrzymał również naglące go do pośpiechu listy odlorda Hastingsa, który chciał odsunąć Woodville’ów od władzy. Ryszard jednak przez długi czas nie reagował. Dopiero kiedy przybył doń jego odległy kuzyn,Henry Stafford, 2. książę Buckingham, który przyrzekł mu zbrojne wsparcie, Ryszard przystąpił do działania. Nie zwlekając, obaj wyruszyli w pogoni za orszakiem króla Edwarda V, by przejąć pieczę nad jego osobą. Z królewskim orszakiem spotkali się wNorthampton. Rivers i towarzyszący mu sirRichard Grey (brat Dorseta) zostali 30 kwietnia aresztowani i osadzeni wPontefract pod zarzutem planowania zabójstwa Edwarda V. 4 maja Ryszard wjechał z młodym królem do Londynu i umieścił go w Tower, gdzie 18 czerwca dołączył do niego młodszy brat,Ryszard Shrewsbury,książę Yorku. Ryszard przyjął tytuły Lorda Protektora i Przewodniczącego Rady.
Książęta z Tower
Nastąpiła rozprawa ze stronnictwem Woodville’ów. Wielu jego członków zostało straconych (25 czerwca zostali ścięci m.in. Rivers, sir Richard Grey, szambelan sirThomas Vaughan). Królowa wraz z córkami i markizem Dorset schroniła się w Opactwie Westminsterskim.
Ryszard przystąpił również do uhonorowania swoich stronników. Na swojej pierwszej Radzie nadał Hastingsowi komendę nadCalais i godnośćLorda Wielkiego Szambelana. Protegowany Hastingsa, prawnikWilliam Catesby, został kanclerzem Marchii Walijskich.Lord Dynham został namiestnikiem księstwa Kornwalii,lord Howard seneszalem księstwa Lancaster na południe od rzeki Trent, ahrabia Arundel wielkim łowczym we wszystkich lasach królewskich na południe od rzeki Trent. Buckingham otrzymał rozległe nadania ziemskie i godności w Marchiach Walijskich. Lord Lovell został wielkim cześnikiem i otrzymał dobra lenneWallingford. Obdarowani zostali również siostrzeniec Ryszardahrabia Lincoln,biskup Bath i WellsRobert Stilling orazbiskup St DavidThomas Langton.
Wzrastające znaczenie Buckinghama oraz innych popleczników Ryszarda w Radzie zaniepokoiły Hastingsa. Kolejne działania Lorda Wielkiego Szambelana miały na celu osłabienie pozycji Ryszarda. W tym celu Hastings posunął się do przymierza z Woodville’ami, których wcześniej zawzięcie zwalczał. Do spisku przyłączyli się również inni członkowie Rady:lord Stanley,John Morton (biskup Ely, zawiedziony w swych nadziejach na otrzymanie stanowiskalorda tajnej pieczęci) iThomas Rotherham (arcybiskup Yorku, wcześniej jeden ze stronników Woodville’ów). Ryszard dowiedział się o spisku i w piątek 13 czerwca na posiedzeniu Rady wprost oskarżył Hastingsa, Stanleya, Mortona i Rotherhama o zdradę. Oskarżeni próbowali się bronić, ale nie zostali wysłuchani. Stanley został osadzony w areszcie domowym, a Morton i Rotherham osadzeni w Tower. Cała trójka po kilku dniach odzyskała wolność, po czym Stanley i Rotherham pozostali doradcami króla, a lord Hastings został stracony 18 czerwca w Tower Green (choć historiografia Tudorów, poczynając od Johna Mortona, twierdziła, że Hastings został ścięty bez procesu, tego samego dnia, w którym go aresztowano, co stanowiłoby to rażące naruszenie prawa, gdyżWielka Karta Swobód dawała każdemu prawo do procesu).
John Morton oskarżał również Ryszarda o szereg innych zbrodni, tj. o zamordowanie króla Henryka VI, księcia Clarence, Edwarda Westminstera i króla Edwarda V i jego brata w Tower, a także o zmuszenie Anny Neville do poślubienia siebie i jej zamordowanie, by następnie móc poślubić swoją bratanicęElżbietę, oraz o oskarżenie Elżbiety Woodville o czary. Wiele z tych oskarżeń pojawiło się także wHistorii Ryszarda III pióraThomasa More’a, który należał do głównych oponentów króla i stale spiskował przeciwko niemu, aż w końcu musiał uciekać doFlandrii. Później przystał doHenryka Tudora i stał się jednym z jego głównych doradców.
Ryszard podjął próbę zdobycia korony dla siebie. 22 czerwca 1483 przed katedrą św. Pawła Ryszard ogłosił swoje pretensje do korony. Na posiedzeniu Parlamentu 25 czerwca zebrani usłyszeli od biskupa Bath i Wells, Roberta Stillingtona, że Edward, zanim poślubił Elżbietę Woodville, był już zaręczony z ladyEleonorą Talbot, co czyniło jego małżeństwo nieważnym, a dzieci z tego małżeństwa – bękartami bez praw do korony. Parlament uznał racje Ryszarda i pozbawił Edwarda V tronu. Edward i jego młodszy brat zostali osadzeni w Tower. Widziano ich jeszcze w lipcu 1483. Później słuch o nich zaginął.
Koronacja Ryszarda i Anny odbyła się w katedrze westminsterskiej 6 lipca 1483 r. Od razu po koronacji Ryszard poczynił nadania na rzecz swoich najwierniejszych stronników. 13 lipca przekazał Buckinghamowi resztę ziem hrabstwa Hereford, które po wygaśnięciu męskiej linii hrabiów przejął królHenryk IV Lancaster i których zwrotu od dawna domagała się rodzina Staffordów. Książę Norfolk uzyskał prawo do robienia zaciągów w 1/3 kraju. Northumberland został strażnikiem szkockiego pogranicza.Robert Brackenbury został mincerzem królewskim, zarządcą giełdy i komendantem Tower. Lord Lovell otrzymał godność Lorda Wielkiego Szambelana i wielkiego cześnika. Syn Ryszarda, Edward Middleham, został 19 lipcalordem namiestnikiem Irlandii.
Ok. 2 tygodnie po koronacji Ryszard wyruszył w swój pierwszy objazd kraju. Udał się do Windsoru, stamtąd wyruszył doReading, gdzie przybył 23 lipca. Następnie udał się doOksfordu, gdzie na jego życzenie urządzono dwie naukowe dysputy pomiędzyJohnem Taylorem iWilliamem Grocynem. Dysputy te dotyczyły teologii i filozofii moralnej. Ryszard był zadowolony z tych dyskusji i obdarował Taylora jeleniem i 100 szylingami, a Grocyna jeleniem i 5 markami.
Następnie król spędził krótki czas wWoodstock, po czym powrócił do Oksfordu, gdzie zwiedziłUniwersytet. Kolejnymi przystankami króla byłyCotswalds iGloucester, gdzie król potwierdził przywileje miasta. Spotkał się tam również po raz ostatni z księciem Buckingham. Po pobycie w Gloucester Ryszard udał się do Tewkesbury, gdzie modlił się na grobach Clarence’a i Edwarda Westminstera. Opatowi Tewkesbury przekazał 310 funtów czynszów dzierżawczych z dóbr Clarence’a. Później król odwiedziłWorcester. 8 sierpnia przybył do zamku Warwick, gdzie dołączyła do niego królowa Anna. Ryszard spotkał się również z posłem hiszpańskim, Gracfidiusem de Sasiolą, i zawarł traktat z Hiszpanią.
Ryszard przebywał w Yorku do połowy września 1483 r. Pod koniec sierpnia ustanowił na prośbę Rady dwie porządkowe komisje „Oyer and terminer”, jedną dla Londynu, jedną dla okolicznych hrabstw. Z Yorku król wyruszył z powrotem do Pontefract. 10 października przybył doGainsborough. Następnie udał się doLincoln. Tam otrzymał wieści o rebelii swojego dotychczasowego wiernego stronnika, księcia Buckingham.
XVIII-wieczny wizerunek Henry’ego Stafforda, 2. księcia Buckingham
Niepokoje w południowych hrabstwach rozpoczęły się już latem 1483 r. Wywoływali je dawni stronnicy Domu Lancasterów, zwłaszcza członkowie rodziny Courtenay'ów –Peter,biskup Exeteru, iEdward, który ze swojego zamku wDevon siał niepokoje w okolicy. Na wieść o rozruchach uaktywnił się w Yorkshire markiz Dorset, który uciekł z azylu westminsterskiego. Ruszył on rychło na południe, do Wiltshire, gdzie wspólnie ze swoim wujem,Lionelem,biskupem Salisbury, rozpoczął podburzanie mieszkańców diecezji. W Kencie i Surrey działał krewny byłego stronnika Lancasterów,Richard Guildford.
Rebelia nabrała rozmachu we wrześniu 1483 r., kiedy poparcie dla niej ogłosił książę Buckingham. Stafford, mimo iż obsypywany przez Ryszarda zaszczytami, miał ambicje o wiele większe. Kiedy Ryszard ruszał w podróż po kraju, powierzył mu pieczę nad biskupem Mortonem. Ten szybko uzyskał wielki wpływ na ambitnego księcia, roztaczając przed nim wizję nowych zaszczytów i godności, jakich może doświadczyć pod rządami konkurenta Ryszarda do tronu,Henryka Tudora, 2. hrabiego Richmond. Przebywał on od 1471 r. na wygnaniu we Francji. Po śmierci Henryka VI i Edwarda, syna Henryka VI, stronnicy Lancasterów uznali go za prawowitego dziedzica tronu. Prawa do tronu Henryka były bardzo nikłe. Poprzez matkę,Małgorzatę Beaufort, wywodził się od nieślubnych potomkówJana z Gandawy, przyrodnich braci pierwszego króla z dynastii Lancasterów,Henryka IV. Beaufortowie zostali jednak odsunięci od dziedziczenia tronu aktem Parlamentu z 1407 r. Dlatego Henryk, aby wzmocnić swoje pretensje do korony i zyskać przychylność chociaż części stronnictwa Yorków, ogłosił, że poślubi Elżbietę, najstarszą córkę Edwarda IV.
Po zapoznaniu się z informacjami 15 października Ryszard III ogłosił Buckinghama zdrajcą i buntownikiem. 18 października Buckingham rozpoczął działania wojenne. Rychło spostrzegł, że przez własne ambicje i intrygi wpadł w pułapkę. Jego działania nie spotkały się z tak szerokim odzewem, jak sądził. Zawiodło również współdziałanie z buntownikami z innych części kraju. 24 października Ryszard uspokojony wieściami od Norfolka, że Londyn jest bezpieczny, wyruszył na czele swoich wojsk do Coventry. Wieści o marszu Ryszarda sprawiły, że stronnicy Buckinghama utracili wolę walki. Kiedy 28 października Ryszard przybył doSalisbury, rebelia praktycznie wygasła.
Jeszcze wcześniej Buckingham porzucił przegraną sprawę i uciekł z terenu walk. Ukrył się u swojego dawnego służącego, Ralfa Bannestera. Ten jednak przestraszył się, że musi ukrywać buntownika i doniósł o miejscu pobytu księcia szeryfowi Shropshire. Ten aresztował Buckinghama i 2 listopada przyprowadził go do Salisbury. Ryszard nie chciał słuchać usprawiedliwień księcia, który po szybkim procesie został ścięty jeszcze tego samego dnia na rynku w Salisbury. 25 listopada Ryszard powrócił do Londynu. Większość dóbr Buckinghama przypadła lordowi Stanleyowi, który został również konstablem Anglii.
Zimę z 1483 na 1484 r. Ryszard spędził w Londynie. Na morzu trwały walki ze stronnikami Henryka Tudora. Tudor przebywał wBretanii, na dworzeksięciaFranciszka II. Od początku swojego panowania Ryszard dążył do porozumienia z Franciszkiem, ale książę zajmował niezdecydowane stanowisko. Ryszard przedsięwziął więc kroki uderzające w bretońską żeglugę. Działania morskie prowadzone na wiosnę 1484 r. sprawiły, że Bretończycy stali się bardziej skłonni do rozmów. Dodatkowy wpływ na to miał atak choroby psychicznej u Franciszka. Rządy w jego imieniu sprawował jego skarbnik i pierwszy minister,Pierre Landois, znienawidzony przez bretońską szlachtę. Jego słaba pozycja również sprzyjała szybkim rokowaniom. Zakończyły się one traktatem podpisanym 18 czerwca, w którym Landois przystawał na warunki Ryszarda i obiecywał otoczyć ściślejszą opieką Henryka Tudora.
Rok 1484 r. to również czas zakończenia wojen ze Szkocją. Już latem 1483 r. król Jakub III podjął pewne kroki mające na celu zawarcie traktatu pokojowego, ale zostały one storpedowane przez szkockich wielmożów. Dopiero nieudana ofensywa latem 1484 r. i zniszczenie szkockiej floty sprawiły, że 14 września obie strony podpisały traktat w Nottingham. Na jego mocy następca szkockiego tronu, książęJakub, miał poślubić siostrzenicę Ryszarda,Annę de la Pole. Obie strony miały prawo umieścić na traktacie imiona swoich „przyjaciół”. Ryszard wymienił w tym miejscukróla AragoniiFerdynanda II Katolickiego,króla PortugaliiJana II Doskonałego, arcyksięciaMaksymiliana Habsburga i jego synaFilipa oraz Franciszka Bretońskiego. Jakub również wymienił księcia Bretanii, a ponadtokróla FrancjiKarola VIII ikróla DaniiJana I.
Nie udało się natomiast Ryszardowi zawrzeć porozumienia z Francją. Regencję w imieniu 14-letniego króla Karola VIII sprawowała jego siostra,Anna de Beaujeu i jej mążPiotr II de Bourbon. Przeciwko nim występowała jednak frakcja wielmożów związana z królewskim kuzynem,Ludwikiem,księciem Orleanu. Skonfliktowany dwór francuski nie odpowiadał na próby nawiązania rozmów podejmowane przez wysłanników króla Anglii.
W polityce wewnętrznej Ryszard otaczał się doradcami rekrutującymi się z niższych warstw społecznych i duchowieństwa. Jego najbliższymi współpracownikami byli:lord kanclerzJohn Russell, lord tajnej pieczęciJohn Gunthorp, biskup St David a następnie Salisbury, Thomas Langton, skarbnik kamery królewskiej i kapelan RyszardaEdmund Chaderton, arcybiskup Yorku Thomas Rotherham, biskup Worcesteru John Alcock, biskup St Asaph Richard Redman, biskup Bath i Wells Robert Stillington, naczelny archiwariuszThomas Barowe, magisterThomas Hutton, osobisty sekretarzJohn Kendall, William Catesby, sirRichard Radcliffe, rzecznik królewskiThomas Lynom, naczelny prokuratorMorgan Kidwelly, skarbnik urzędu skarbulord Audley, Lord Wielki Szambelan lord Lovell, marszałek dworu lord Stanley i lord Scrope of Bolton. Ponadto zaufanymi ludźmi Ryszarda byli sirJames Tyrell (koniuszy i ochmistrz paziów), sirRobert Brackenbury (komendant Tower) iEdward Brampton.
W marcu 1484 r. Ryszard wyruszył w kolejną podróż po kraju. Z Londynu udał się doCambridge, gdzie gościł na tamtejszymUniwersytecie. Następnie udał się doBuckden, a stamtąd doNottingham. Tam otrzymał wiadomość, że 9 kwietnia 1484 r. zmarł jego jedyny syn Edward. Przed bezdzietnym królem stanął problem wyboru następcy. Jedyny męski przedstawiciel dynastii Plantagenetów, bratanek Ryszarda, hrabia Warwick, był jeszcze dzieckiem, w dodatku opóźnionym w rozwoju. Wybór króla padł więc na jego siostrzeńca, hrabiego Lincoln, który 21 sierpnia otrzymał urząd lorda namiestnika Irlandii. W lipcu stanął również na czele Rady Północy, która miała zarządzać północnymi ziemiami Anglii.
Niecały rok później, pod koniec marca 1485 r., również w zamku Nottingham, Ryszard otrzymał wieść o śmierci swojej żony (nastąpiła ona 16 marca). Zamek Nottingham został więc nazwany przez króla „zamkiem jego żałoby”.
Sen z powiek Ryszarda spędzała również sprawa Henryka Tudora. Jego powrót do Anglii starano się zsynchronizować z działaniami Buckinghama jesienią 1483 r., ale flota Tudora nie wyszła w morze z powodu złej pogody. Aby wzmocnić swoje słabe pretensje do tronu, 25 grudnia 1483 r. przed ołtarzem katedry wRennes Henryk uroczyście zaprzysiągł, że po zdobyciu korony ożeni się z najstarszą córką Edwarda IV,Elżbietą. Jego matrymonialne plany uległy komplikacji na wiosnę 1484 r., kiedy Ryszard nakłonił Elżbietę Woodville, która wraz z córkami przebywała wciąż w azylu westminsterskim, aby opuściła katedrę. Królowa-wdowa dała się przekonać. Po śmierci Anny pojawiły się pogłoski, że Ryszard ma zamiar poślubićElżbietę. Nie ma na to jednak żadnych dowodów. Ta groźba mocno jednak przestraszyła Tudora.
Jego sytuacja uległa pogorszeniu po angielsko-bretońskim porozumieniu z 18 czerwca 1484 r. Henryk został o tym powiadomiony przez Johna Mortona, który przybywał na wygnaniu we Flandrii. Przybył on do Henryka, który razem ze swoimi stronnikami uciekł z Bretanii na dwór króla Francji. Tam uzyskał poparcie Karola VIII i pary regentów. Ryszard dopiero zimą z 1484 na 1485 r. wydał dekrety piętnujące pretendenta i jego stronników. Na początku 1485 r. na kontynent uciekł hrabia Oxford, jeden z najważniejszych lancasterskich stronników. Wywołało to nową falę antylancasterskich dekretów króla Ryszarda.
W połowie maja 1485 r. Ryszard opuścił Londyn i w towarzystwie Kendalla, Catesby’ego i Stanleya udał się do Windsoru. Stamtąd wyruszył do Nottingham. 11 sierpnia goniec przyniósł mu wieść o lądowaniu Henryka Tudora wWalii.
Tudor wylądował 7 sierpnia 1485 r. wMilford Haven na czele niewielkich oddziałów, składających się głównie z francuskich najemników. Towarzyszyli mu jego dwaj najwierniejsi stronnicy – stryjJasper Tudor, hrabia Pembroke iJohn de Vere, hrabia Oxford, obydwaj doświadczeni żołnierze i dowódcy. Rodzina Tudorów wywodziła się z Walii, więc Henryk spodziewał się zdobyć tam spore poparcie. Przedstawiając sam siebie jako potomek dawnych walijskich królów i przyjmując sztandar z czerwonym walijskim smokiem, Henryk rzeczywiście uzyskał spore poparcie w Walii i zanim przybył doMidlands, dysponował już 5-tysięczną armią. Król Ryszard maszerował przeciw niemu na czele 8000 żołnierzy. Wynik bitwy zależał jednak od operującej w pobliżu trzeciej armii lorda Stanleya i jego brata, sir Williama. Obiecali oni pomoc zarówno królowi Ryszardowi, jak i Henrykowi Tudorowi. Ponadto Ryszard nie ufał do końca dowódcy swojej straży tylnej,hrabiemu Northumberland.
19 sierpnia Ryszard znalazł się w Leicesterze. Spotkanie obu armii nastąpiło 21 sierpnia na polach pod wsiąBosworth.Bitwa rozegrała się następnego dnia. O świcie starły się straże przednie obu armii dowodzone przez lorda Oxforda po stronie Lancasterów iksięcia Norfolk po stronie Yorków. Bitwa początkowo była wyrównana, ale kiedy Norfolk został zabity, linia Yorków zaczęła się chwiać. Ryszard wezwał wówczas Northumberlanda, aby ten wsparł go ze świeżymi siłami, ale ten odmówił. Przestraszony Catesby zaapelował do króla, aby uciekł, póki czas. Król odrzucił sugestie Catesby’ego i zdecydował się poprowadzić frontalny atak na orszak Henryka Tudora.
Ryszard od samego początku bitwy kazał wybranym ludziom wypatrywać w szeregach przeciwnika Henryka Tudora. Jeden z nich pokazał królowi rycerza stojącego pod sztandarem z czerwonym smokiem. Kiedy podjechał doń inny rycerz i mu się ukłonił, przypuszczenia potwierdziły się. Ryszard ruszył więc na jego straż przyboczną. W szarży towarzyszyli mu Radcliffe, sirJames Harrington, sirMarmaduke Constable, sirThomas Burg, sirRalf Assheton, sirThomas Dillington,John Sapcote, braciaHumphrey iThomas Staffordowie, John Kendall, Robert Brackenbury, lord Lovell i sirRobert Percy.
Widok zbliżającego się Ryszarda wywołał zamieszanie w orszaku Tudora. Stronnicy Lancasterów zwarli szeregi i ruszyli na orszak Ryszarda. Na czoło wysunął się słynny z tuszy i wzrostu sirJohn Cheyney. Ryszard obalił go jednak jednym ciosem topora. Oba oddziały starły się ze sobą. Ryszard uporczywie wyrąbywał sobie drogę do Tudora. Henryk przeżywał ciężkie chwile. Obawiał się starcia z Ryszardem, ale nie mógł okazać paniki, gdyż spowodowałaby ona panikę w armii i klęskę jego sławy. Kiedy Ryszard zabił chorążego Tudora, sirWilliama Brandona, wydawało się, że już nic nie uratuje Henryka. Wtedy do bitwy zdecydował włączyć się lord Stanley. Ostatecznie opowiedział się po stronie Henryka Tudora[1].
Jazda Stanleya zaatakowała niewielki oddział Ryszarda, który zginął, przeszyty ok. 12 ostrzami. Przed śmiercią władca wydawał z siebie okrzykiZdrada, zdrada! Według innych źródeł, Ryszard miał zginąć od ran zadanych toporem.
John Sponer przyniósł wieść o śmierci króla do Yorku. Na zebraniu Rady Miasta ogłosił, żekról Ryszard, miłościwie nam panujący, został bezlitośnie ubity i zamordowany ku ciężkiej żałobie miasta tego.
Śmierć króla oznaczała koniec starcia. Armia yorkistów uciekła albo poddała się zwycięzcy. Lord Stanley, lub jego brat, zdjął z głowy Ryszarda pogiętą koronę i wśród wiwatów wojska nałożył ją na głowę Henryka Tudora. Hołd nowemu monarsze przybył również oddać hrabia Northumberland. Ciało Ryszarda odarto ze zbroi i przerzucono przez konia z powrozem u szyi. W ten sposób zwycięzcy wprowadzili go do miastaLeicester.
Ryszard był jednym z trzech (i ostatnim) z królów Anglii, który zginął w bitwie. Henryk Tudor zajął Londyn i został okrzyknięty królem jakoHenryk VII, założyciel nowej dynastii.
Trumna ze szczątkami Króla Ryszarda IIISarkofag Ryszarda IIIPomnik Ryszarda III przy Katedrze Św. Marcina w Leicesterze
Ciało króla zostało pochowane w miejscowym klasztorze franciszkanów, zburzonym w 1538 roku. Dokładne miejsce pochówku króla zostało zapomniane. W 2012 r. naukowcy ocenili, że powinno się ono znajdować pod miejskim parkingiem, ponieważ była to w ostatnich wiekach jedyna niezabudowana duża przestrzeń w centrum miasta. Resztki kościoła i królewskie kości odkryto już po kilku dniach prac.
Podstawową metodą badawczą zastosowaną przez archeologów byłodatowanie radiowęglowe. Wynikło z niego, że mężczyzna zmarł pod koniec XV lub na samym początku XVI w. W momencie śmierci miał ok. 30 lat. Dane te pasowały do Ryszarda III, który zmarł w 1485 r. w wieku 32 lat. Badania wykazały też, że zmarły odżywiał się przede wszystkimowocami morza, co wskazywało na to, że pochodził z bardzo bogatego rodu. Według naukowców,DNA pobrane ze znalezionych kości pasowało do DNA Kanadyjki Joy Ibsen, bezpośredniej potomkini siostry króla w linii żeńskiej. Od Ryszarda III dzieli ją 17 pokoleń. Szkielet zachował ślady licznych obrażeń odniesionych w walce. Ostrze, najprawdopodobniejhalabardy, ucięło kawałek czaszki z tyłu głowy króla. Na czaszce znaleziono także siedem innych obrażeń zadanych Ryszardowi w dniu śmierci. Był on, według archeologów, niezwykle wątłej, niemal kobiecej budowy ciała[2].
Badania prowadzone po znalezieniu w 2012 rokuszkieletu Ryszarda III wykazały, że cierpiał on naskoliozę (skrzywienie boczne kręgosłupa), a niekifozę (łukowate wygięcie kręgosłupa w stronę grzbietową – garb), jak to opisujeWilliam Szekspir wsztuce Ryszard III[3].
26 marca 2015 roku odbyła się ceremonia powtórnego pochówku. Szczątki króla złożono wKatedrze Św. Marcina w Leicesterze, w obecności członków rodziny królewskiej, dygnitarzy i przywódców religijnych. Uroczystości pogrzebowe miały charakter ekumeniczny, anglikańsko-katolicki, ponieważ do rozłamu kościoła w Anglii doszło już po śmierci króla. Liturgii przewodniczyli anglikańskiarcybiskup Canterbury,Justin Welby i katolickiprymas Anglii i Walii, kard.Vincent Nichols[4].
Historycy związani z dworem Tudorów (np.Thomas More iPolidoro Vergilio) oczerniali Ryszarda, przypisując mu ogromne zbrodnie i czyniąc go, tak, jak to zrobiłWilliam Szekspir w swojej sztuceRyszard III, ucieleśnieniem wszelkiego zła. Jednak w XVII w. pojawiły się próby rehabilitacji postaci Ryszarda. Przybrały one na sile w XIX i XX w., kiedy to powstało szereg stowarzyszeń mających na celu obronę postaci Ryszarda. Są to m.in. Stowarzyszenie Przyjaciół Króla Ryszarda III czy Towarzystwo Ryszarda III.
W 2002 r. Ryszard III znalazł się na liście 100 najwybitniejszych Brytyjczyków w historii magazynu BBC.
Serial komediowyCzarna Żmija produkcjiBBC przedstawia alternatywną historię Ryszarda III: po wygraniu bitwy pod Bosworth, chciał zabrać, jak się wydawało, bezpańskiego konia, by wrócić do domu (a nie – by uciec). Tytułowy bohater, Edmund, bratanek króla, książę Edynburga, omyłkowo odciął mu głowę, zanim rozpoznał wuja (ten przed śmiercią wypowiada żartobliwie słynne:Królestwo za konia). Królem został fikcyjny Ryszard IV, za którego panowania toczy się serial, a prawdziwy Henryk VII Tudor dopiero po jego śmierci. W postać Ryszarda wcielił sięPeter Cook. Henryk Tudor został jednak królem, bo dynastia Yorków w późniejszych odcinkach nie uniknęła tragedii.
Serial historycznyThe White Queen w bazieIMDb(ang.). W Ryszarda III wcielił się Aneurin Barnard.
Wbrytyjskim serialu dla dzieciHorrible Histories Ryszarda zagrałJim Howick. W jednym z odcinków śpiewa piosenkę, o tym, że jego życiorys został w większości sfałszowany i naprawdę nie był taki zły, jak o nim mówią, a także nie miałgarba na plecach.
Paul M. Kendall,Ryszard III, Państwowy Instytut Wydawniczy
Charles Phillips: The Illustrated Encyclopedia of Royal Britain. John Haywood, Richard G. Wilson (konsult.). New York: Metro Books, 2011.ISBN 978-1-4351-1835-5. Brak numerów stron w książce
.svg)
