Fuþark starszy – transliteracjaFuþark młodszy w dwóch odmianach: u góry – duńskiej, u dołu – szwedzko-norweskiejFuþark starszy – powiększenieFragment kamienia runicznego ze zbiorówUniwersytetu w Oslo
Najstarszy znany zapis runiczny pochodzi z drugiej połowy II wieku[3]. Przedmioty z napisami runicznymi pochodzącymi z tego przedziału chronologicznego, np. miecze, groty, grzebienie, sprzączki, tabliczki odnaleziono na stanowiskach bagiennych wVimose iIllemose na wyspieFionia oraz grot z zadziorami pochodzący zØvre Stabu wNorwegii[4].
W Polsce najstarszym znaleziskiem zapisów runicznych jest odkryty wRozwadowie nad Sanem grot włóczni z zadziorami datowany na schyłekIII w. n.e., na którym utrwalony został napis w brzmieniuKRLUS[5]. Innyodkryty w 1858 o podobnych znamionach pochodzi zWołynia. Ten i jemu podobne zapisy są bardzo krótkie w zapisie i trudne do przetłumaczenia. Do ok. 650 r. stosowanofuþark starszy nazwany tak od pierwszych sześciu run:F –U –Þ –A –R –K → (zobacz rycinę obok), liczący 24 znaki. Później alfabet runiczny zaczął się różnicować: wNorwegii iSzkocji używanofuþarku z 16 lub 19 runami, natomiast wAnglii rozwinął się alfabetfuþork w różnych odmianach, z 24, 28 lub nawet 31 runami. Zmiana nazwy wiąże się ze zmianą czwartej litery runicznej. Runami zapisywano główniejęzyki germańskie, choć odnaleziono kilka zapisów połacinie.
Przestano ich używać około roku 1000, jedynie wSkandynawii przetrwały jeszcze kilka wieków. Ostatnim miejscem, gdzie używano run jako zwykłego pisma byłaDalarna w Szwecji. Nauczano ich tam w szkołach jeszcze na początku XX wieku[6]. Nawet tam wyparł jealfabet łaciński.
Najprawdopodobniej alfabet ten został zapożyczony od ludów północnejItalii (alfabet alpejski). Niektórzy badacze zwracają uwagę na jego powiązania zalfabetem fenickim oraz innymi pochodzącymi od niego. Sugerowano również związek z pismemgreckim, zauważając, że runy starszego fuþarku częściowo odpowiadają zarówno graficznie jak i fonetycznie odpowiednim literom tego alfabetu:
Jednak w porównaniu z okrągłym kształtem liter alfabetu greckiego kształt run starszego fuþarku jest kanciasty (głównie proste linie, mało łuków). Także kolejność liter greckich i run starszego fuþarku jest inna.
Runy były używane do zapisu krótkichinskrypcji w drewnie, metalu czy nakamieniach runicznych. Kształt liter tego alfabetu ułatwiał zapis na takich powierzchniach.
Do run, oprócz ich znaczenia fonetycznego, było także przypisane dodatkowe, słowne znaczenie. Na przykład runa þ (th) oznaczała w fuþarku, tyle coþurisaz (olbrzym).
Według zwolennikówNew Age runy są symbolami działającymi na zasadzie „promieniowania kształtów”. Każdy symbol przywołuje subtelne energie ze świata ducha i z kosmosu. Według innych runy wywierają wpływ na podświadomość, aktywując siły psychiczne, które są ukryte pod progiem świadomości. Ponadto współcześnie runy są używane przez niektóre osoby m.in. do kształtowania osobowości (tzn. wzmacniania pewnych cech adepta i eliminowania innych, jak lęk, strach itp.). Takie działanie nie zostało to jednak w żaden sposób potwierdzone przez naukę.
Społeczeństwa skandynawskie wierzyły, że runy mogą mieć magiczną moc. W norweskich opowieściach występują ludzie, którzy dzięki magicznej mocy runów chcą wygrać bitwę, wpłynąć na pogodę czy wzbudzić miłość. Wg jednej z opowieści runy są w stanie przywrócić do życia powieszonego człowieka. W sadze o Egilu pojawia się wątek chorej kobiety, którą leczyć mają runy wyryte na kości wieloryba. Runy są jednak niewłaściwe, więc Egil musi je poprawić. Zachowały się przedmioty, z inskrypcjami runicznymi, których treść inskrypcji może wskazywać na zastosowanie magiczne. Takim przykładem jest amulet z rybiej ości z miejscowościLindholm wSzwecji. Inskrypcja zawiera powtórzenia znaków wskazujące na funkcje magiczne. Tego typu inskrypcje mogą znajdować też na miejscach pochówków, gdzie przykładowo miały zapewnić ochronę przed umarłym[7].
↑Stoklund, M. (2003), „The first runes – the literary language of the Germani”, The Spoils of Victory – the North in the Shadow of the Roman Empire, Nationalmuseet, p.173
↑Marian Adamus. Tajemnice sag i run, 1970; Acta Universitatis Lodziensis: Folia archaeologica, Wydanie 23,Część 2, 2001, s. 194; Archeologia: Rocznik Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie i Polskiego Towarzystwa Archeologicznego, Tom 20, 1970 s. 233
↑Artur Szrejter. Herosi mitów germańskich. Sigurd pogromca smoków i inni Wölsungowie. Wierzenia Germanów. tom: 1, 2015. str. 318; Marek Gedl, Rudolf Jamka, Scripta Archaeologica 1988, str. 68, Andrzej Kokowski. Starożytna Polska: od trzeciego stulecia przed narodzeniem Chrystusa do schyłku starożytności, 2005, str. 308
↑Sven BF Jansson: Runes in Sweden. Stockholm: Gidlund, 1997, s. 175.ISBN 91-7844-067-X.
Leon D. Wild: The Runes Workbook: A Step-by-Step Guide to Learning the Wisdom of the Staves. New York: Metro Books, 2008.ISBN 978-1-4351-0814-1. Brak numerów stron w książce
Richard Kieckhefer: Magia w średniowieczu. Kraków: Universitas, 2001.ISBN 83-7052-546-6. (pol.).
