Podczas pierwszych lat rządów Gorbaczow zrestrukturyzowałbiurokrację państwową i partyjną, zrezygnował zdoktryny Breżniewa oraz rozpoczął proces rozbrojenia. W marcu 1986 roku rozpoczął się program reform gospodarczych i społecznych nazwanypierestrojką[3]. Reformy Gorbaczowa spotkały się ze sprzeciwem zarówno konserwatywnych członków KPZR, jak i radykałów domagających się przyspieszenia zmian. Na czele radykałów stanąłBorys Jelcyn[4]. Polityka jawności (głasnost) spowodowała wzrost żądań secesji ze stronybałtyckich izakaukaskich republik[4]. W czerwcu 1988 roku na specjalnej Wszechzwiązkowej Konferencji Partyjnej zaaprobowano poprawki dokonstytucji ZSRR. Na mocy nowej konstytucji w 1990 roku Gorbaczow został prezydentem ZSRR. Wkrótce po wyborze na prezydenta Gorbaczow zaakceptował niekomunistyczne rządy wEuropie Środkowo-Wschodniej[4].
Przez cały 1990 rok sytuacja polityczna i ekonomiczna w ZSRR pogarszała się. W republikach pojawiły się nowe rządy, które domagały się niepodległości. Z upływem roku rozgorzała „wojna prawna” pomiędzy Rosją, a pozostałymi republikami, które nie wpłacały funduszy do kasy związkowej (przez co wzrósł federalny deficyt)[4]. Niepokoje pracownicze oraz wzrostprzestępczości przyczyniły się do spadku produkcji i wzrostudeficytu budżetowego. Zimą 1990/1991 ZSRR był zmuszony do skorzystania z międzynarodowej pomocy żywnościowej[4].
W 1990 roku rozpoczął się rozpad KPZR. Partia komunistyczna podzieliła się na kilka frakcji: konserwatystów (dwie grupy: Komuniści dla Rosji oraz Sojusz), liberałów (Komuniści dla Demokracji) oraz radykałów (Platforma Demokratyczna)[4]. Podział sformalizowano podczas XXVIII Zjazdu KPZR w kwietniu 1990 roku. W celu powstrzymania dezintegracji politycznej i ekonomicznej w grudniu 1990 roku Gorbaczow wymusił na parlamencie głosowanie za większymi uprawnieniami prezydenckimi i nową federalistyczną strukturą polityczną[4]. Pod presją Sojuszu,KGB i kół wojskowych kierunek polityki przesunął się w kierunku zachowawczych komunistów. W lipcu 1991 roku na stanowisko premiera mianowanoWalentina Pawłowa, a ministrem spraw wewnętrznych zostałBoris Pugo. WcześniejEduard Szewardnadze zrezygnował z funkcji ministra spraw zagranicznych, ostrzegając, że kraj zmierza w stronę dyktatury[4].
Po ogłoszonej 11 marca 1990deklaracji niepodległości Litwy, w styczniu 1991 roku doWilna Moskwaskierowała wojsko w celu zdobycia litewskich budynków rządowych i środków przekazu[4], podczas szturmu komandosów sowieckich na wileńską wieżę telewizyjną zginęło 14 osób, ponad 600 zostało rannych. Zaostrzono cenzurę prasową i telewizyjną[4].
Od wiosny 1991 roku Gorbaczow próbował zrekonstruować sojusz na rzecz reform. W sojuszu mieli znaleźć się partyjni liberałowie oraz radykałowie. W kwietniu 1991 roku 9 republik związkowych (Azerbejdżan, Białoruś, Kazachstan, Kirgistan, Rosja, Tadżykistan, Turkmenistan, Ukraina i Uzbekistan) podpisało układ mający na celu osiągnięcie stabilnych relacji między rządem federalnym a rządami republik oraz wprowadzenie reform gospodarczych (prywatyzacji i uwolnienia cen)[4]. W lipcu 1991 roku Gorbaczow uczestniczył w spotkaniu państwG7[4]. Od czerwca 1991 roku Borys Jelcyn nawoływał do przyspieszenia reform gospodarczych. W lipcu 1991 roku powstałRuch Reform Demokratycznych[4].
Inicjatywy liberalno-radykalne budziły niepokój wśród komunistycznych ortodoksów. W czerwcu 1991 roku Pawłow próbował nakłonić parlament do udzielenia mu nadzwyczajnych uprawnień[4]. 19 sierpnia 1991 roku rozpoczął siępucz moskiewski. We wczesnych godzinach porannych ogłoszono, że przebywający naKrymie na urlopie Gorbaczow jest chory i że władze prezydencką przejął wiceprezydentGiennadij Janajew, lider ośmioosobowegoKomitetu Stanu Wyjątkowego (KSW)[4]. W skład KSW oprócz Janajewa wchodzili m.in. Walentin Pawłow, Boriss Pugo, szef KGBWładimir Kriuczkow oraz minister obronyDmitrij Jazow[4]. KSW objął kontrolą radio i telewizję, zakazał wydawania większości gazet i organizowania demonstracji, ogłosił godzinę policyjną i wysłał czołgi do Moskwy[4]. Rebeliantom nie udało się aresztować Jelcyna, który zaapelował o strajk generalny i przywrócenie Gorbaczowa na stanowisko prezydenta. W Moskwie doszło do masowych manifestacji, wojsko opowiedziało się za Jelcynem. Ze względu na brak poparcia Rosjan i wojska oraz presję zagraniczną pucz upadł. 22 sierpnia oddziały puczystów wycofano z Moskwy a Gorbaczow wrócił do Moskwy. Podczas puczu zginęło 15 osób[4].
Po puczu Gorbaczow początkowo głosił, że należy przeprowadzić tylko minimalne zmiany w państwie. Pod presją Jelcyna i opinii publicznej prezydent ZSRR został zmuszony do przeprowadzenia zdecydowanych zmian w rządzie[4]. 24 sierpnia 1991 roku Gorbaczow ogłosił rezygnację z pełnienia funkcji sekretarza generalnego KPZR (zastąpił goWołodymyr Iwaszko), a Komitetowi Centralnemu nakazał samorozwiązanie[4].
Nieudany pucz przyspieszył rozpad ZSRR. Podczas puczuLitwa,Łotwa,Estonia iUkraina ogłosiły niepodległość[4]. Po puczu niepodległość ogłosiły takżeArmenia,Azerbejdżan,Białoruś,Gruzja,Mołdawia iUzbekistan. 8 grudnia Borys Jelcyn,Łeonid Krawczuk (reprezentujący Ukrainę) orazStanisłau Szuszkiewicz (reprezentujący Białoruś) podpisaliukład białowieski, który umożliwił likwidację ZSRR oraz powołanie na jego miejscuWspólnoty Niepodległych Państw (WNP)[5]. Dwa tygodnie później wAłma-Acie do paktu dołączyły się kolejne republiki[6]. WNP oficjalnie powstało 21 grudnia 1991 roku – w jej składzie znalazło się 11 republik: Armenia, Azerbejdżan, Białoruś, Kazachstan, Kirgistan, Mołdawia, Rosja, Tadżykistan, Turkmenistan, Ukraina i Uzbekistan. Zdecydowano się na podział państwa według granic dotychczasowych republik związkowych, zaś republice rosyjskiej przyznano następstwo prawne po byłym ZSRR[4].
25 grudnia 1991 roku Michaił Gorbaczow podał się do dymisji. Tego samego dnia, o godzinie 19:32 po raz ostatni naKremlu opuszczonoflagę ZSRR, zastępując jąflagą Rosji[7]. Formalne rozwiązanie ZSRR nastąpiło 26 grudnia 1991 roku[8].
↑abNadzieje lat dziewięćdziesiątych. W: Oxford Wielka Historia Świata. T. 30: XX wiek Świat i Polska od lat osiemdziesiątych do początku XXI w. – Filozofia, religia i sztuka II połowy XX w.. Poznań: Oxford Educational, s. 17–24.ISBN 978-83-7425-833-3.
